(Patetikalyq elegiya)

1942 jyl. Jeltoqsannyng songhy kýnderi. Kalinin maydany. Qar jamylghan keng dala.

Ýsti qarasúr keneppen jabylghan ýsh "ZIYS" mәshiynesi omby qardy josylta jaryp, auzy ýnireygen úzyn blindajdardyng aldyna kep toqtady. Olardy osy sheptegi diviziya shta­bynyng bastyghy Serebryakov, diviziya komissary Egorov, 19-atqyshtar polkynyng komandiyri Bauyrjan Momyshúly, batalion komissary Mәlik Ghabdulliyn, 23-polk komandiyri Iliya Kaprov, polk komissary tatar jigiti Ahmetjan Múhamediyarov, komsorg Baltabek Jetpisbaev jәne taghy basqa da bir top kishi komandirler men soldattar muzykalatyp sal­tanat­ty týrde qarsy aldy.

- Tәnirding myna rahymyn qaranyz, Ghabe, mine, endi shamaly kýnnen keyin 1943 jyldyng esigin ashamyz. Din aman qauyshyp, jana jyldy maydan tórinde birge ótkizetin boldyq, dep Mәlik Ghabdullin jany qalmay elpildep túr.

- Jana jyldyq keshting bar saltanaty da­yyn, joldas Ghabiyden Mústafiyn! - dep Bauyr­jannyng ýni sanq ete týsti.

Túrghandar Bauyrjannyng sózin qoshtap: "Ura-a!" dep iyen dalany bastaryna kóterdi.

Osy iltipatty sózderden keyin kýtip alghan soldattar әrtisterdi eki topqa bóldi: Elubay Ómirzaqov, Kamash Baubekova jәne odessalyq әnshi Lida Atmanaky bastaghan bir tobyn "sizder ana blindajgha jýrinizder" dep iyile qolpashtap, ai-shaygha qaratpay, jelpildetip ala jóneldi.

(Patetikalyq elegiya)

1942 jyl. Jeltoqsannyng songhy kýnderi. Kalinin maydany. Qar jamylghan keng dala.

Ýsti qarasúr keneppen jabylghan ýsh "ZIYS" mәshiynesi omby qardy josylta jaryp, auzy ýnireygen úzyn blindajdardyng aldyna kep toqtady. Olardy osy sheptegi diviziya shta­bynyng bastyghy Serebryakov, diviziya komissary Egorov, 19-atqyshtar polkynyng komandiyri Bauyrjan Momyshúly, batalion komissary Mәlik Ghabdulliyn, 23-polk komandiyri Iliya Kaprov, polk komissary tatar jigiti Ahmetjan Múhamediyarov, komsorg Baltabek Jetpisbaev jәne taghy basqa da bir top kishi komandirler men soldattar muzykalatyp sal­tanat­ty týrde qarsy aldy.

- Tәnirding myna rahymyn qaranyz, Ghabe, mine, endi shamaly kýnnen keyin 1943 jyldyng esigin ashamyz. Din aman qauyshyp, jana jyldy maydan tórinde birge ótkizetin boldyq, dep Mәlik Ghabdullin jany qalmay elpildep túr.

- Jana jyldyq keshting bar saltanaty da­yyn, joldas Ghabiyden Mústafiyn! - dep Bauyr­jannyng ýni sanq ete týsti.

Túrghandar Bauyrjannyng sózin qoshtap: "Ura-a!" dep iyen dalany bastaryna kóterdi.

Osy iltipatty sózderden keyin kýtip alghan soldattar әrtisterdi eki topqa bóldi: Elubay Ómirzaqov, Kamash Baubekova jәne odessalyq әnshi Lida Atmanaky bastaghan bir tobyn "sizder ana blindajgha jýrinizder" dep iyile qolpashtap, ai-shaygha qaratpay, jelpildetip ala jóneldi.

Kulitbrigadanyng jetekshisi, jazushy Ghabiy­den Mústafin men әnshi Jýsipbek Elebekov ekeui 23-polk komissary Ahmetjan Múhamediya­rovtyng blindajynda onasha qaldy. Ghabiydende ýn joq. Ózimen ózi. Jayshylyqta sóileui qiyn salqynqandy, tomyryq jan túnjyrap, qatty sharshaghan. Jýsipbek Múhamediyarovtyng iltipa­tyna ishi jylyp: - Yapyray, aitshy inim, segizinshi diviziyagha jettik pe, jetpedik pe? - dep birden shýiirkelese ketti, - biz elden qazan aiynda shyqtyq. Sodan beri maydan shepterinde konsert berip kelemiz.

- Sizder Moskva týbinde biraz bógeldinizder. Ol jaydy Mәlik Ghabdullin kýndelikti bilip otyrdy. Bizding Kalinin maydany algha jyljyp, alystap ketti ghoy. Jogharghy komandovanie jol azabyn oilap, sizderdi jibergisi kelmepti. Bizge deyin jýz seksen... tipti, eki jýz shaqyrymday jer.

- Solay boldy, inim. Biz qiyla ótindik. Búl diviziya o basta ózimizding Almatyda 316-­atqyshtar diviziyasy bop jasaqtaldy, soghys bastalghanda ony 8-gvardiyalyq diviziya, dep ózgertti. Onyng bәrin bilemiz. Múnda qazaq jigitteri kóp, onyng ishinde Bauyrjan men Mәlik bar. Jәne kompozitor inim Ramazan Elebaev bar. General Panfilov... Tólegen Toqtarovtyng dan­qyn kótergen diviziya búl. Ólim men ómir beldesken súrapyl kýnderde senderding jýzderindi bir kóruding ózi nege túrady?

Múhamediyarov ta jýzi jyly, minezi synyq, әngimege ilkimdi, tәrbiyeli jigit eken. Birden sheshildi: - Kalinin maydany osy, aghay. Sizder biz­ding shepti jaghalap keldinizder. Ol - Holm - No­vo - Svinuhovo - Podsepechie - Borodino - Novo - Sokoliniki, tipti, odan da әri qanatyn keng jayghan qorghanys shebi. Biz shabuyldy ýdet­tik. Bizding diviziya quaty zor 33-atqyshtar diviy­ziyasymen týiisui kerek. Ol solay bolady da. Kóreshekti sonda kórsetemiz, fashisterge. Irgemizde Holm qalasy. Oghan kirgemiz joq. Qalany jau bomba­synan saqtaghymyz kep, mine, qalyng ormannyng ishinde túryp jatyrmyz, - dedi Múha­mediyarov. Jýsipbek osy sózdi yjdaghatpen tyndap otyr. Al  kóz aldynda - Ramazan!

Jana әlginde búlar kelip, mәshiyneden týsip, ózderin qarsy alghan jandarmen amandasyp jatqanda: - Joldas komissar, mynany qaranyz! Oq tura mandayymdy jalap ótti, - dep kýle sóilegen jigit qolyndaghy oq tesken qúlaq­shynyn kórsetip edi. Sóitti de ol beytanys jandargha bir sәt kóz toqtata qarap: - O, Elagha! Jýseke! - dep qúshaq jaya úmtylghan bolatyn.

- Qúday-au, Ramazanbysyn? - dedi sasqalaq­taghan Jýsipbek.

- Ramazan ghoy, Ramazan! - dep Elubay da oghan sýrine-qabyna túra úmtyldy - Ramazan! oi, toba-a, myna maydan dalasy... myn-myng soldat... osylar­dyng arasynda Ramazan! Bәz-bayaghy jarqyldaghan kýii. Oi, ainalayyn, Ramazanym!

Jýsipbek kózi jasaurap, Ramazandy man­dayynan iyiskep: - Osy 23-polktamysyn? - dedi.

- IYә, osy polk. Medsanchastamyn, - dep bas iyzedi.

Ramazan syptyghyr, sypa qalpy. Boyy biyiktey týsken. Jýdegen. Qyz jýzindey ýlpildep túratyn júp-júmsaq aqqúba reni sәl solghyn tartqan. Ayaz qaryp totyqqan. Eki jaghyna pyshaq janyghanday. Kisige meyir tóge qaraytyn ayaly qonyr kózi eptep shýnireygen.

Jýsipbek pen Elubay Ramazandy birinen song biri qúshyp sýidi.

Úrys dalasynyng qas qaghym sәti qymbat. Ramazan amandyq-saulyqtan keyin: "Sәlden song qaytyp kelem", dep kóp bógelmey ózining med­sanchasyna qayta jýgirip ketken-di.

Múhamediyarov: - Aghay, men, qazir... - dep syrt­qa shyqty.

Jýsipbek Ramazannyng otbasy, ata-tegin, tughan topyraghyn jaqsy biletin-di. Ol jer súluy Kók­shetaudan. Onyng Enbekshilder auda­nyndaghy Qúdyq­aghash deytin jerden. Ashamayly Kerey ishinde Aqsarynyng irgeli, óristi Bertis әuletinen. Bertisten bes qoldyng salasynday - Qojaghúl, Qojamqúl, Ayshuaq, Bayshuaq, Jan­shuaq tuady eken. Ramazan osylardyng ishinde Qojaghúl atasyna baryp tireledi. Qojaghúl óz kezinde Uәlihannyng eng bedeldi qazy­sy, el bii bolghan adam. Uәlihannyng tapsyr­masymen Qy­tay­gha eki ret barghan desedi. Birjan saldyn: "Ba­lasy Qojaghúldyng Birjan salmyn!" dep kókirek qagha shyrqaytyny sodan. Sol Qojaghúldan qoy auzynan shóp almaytyn momyn, jay sharua adamy Túrlybay tuady. Túrlybaydan Núrjan, Birjan sal, Erjan. Osy ýsheui óz әkeleri Túrlybaygha toqtamay, azuy alty qarys úly atasy Qojaghúl biyding yqpalynda tәrbiyelengen. Jas kezinde Núr­jan da jigit dýri bop, jiyn toyda әn shyrqap, serilershe sayran salghan, biraq, ol seriligi úzaqqa barmay atasynyng yrqymen biylikke aralasqan. Óz elinde ru basy bolghan. Birjan sal bolsa aspandaghy aqqugha әnin jalghap, serilik qúrdy. Sol joldan taymady da. Erjan eki aghasynyng kólenkesinde typ-tynysh shuaqty ghúmyr keshti. Búl da ónerli edi. Dom­byrany adamsha "sóiletken." Kele-kele boyy baysal tartyp, ónerden suyna bergen. Al ishinde bulyqqan sol óneri nemeresi - osy Rama­zangha darypty. Ramazannyng óz әkesi Elebay ol da әnmen tynystaghan syrly kókirekti jan eken. Sheshesi Zeynep te eldi súlulyghymen, әnshiligimen tanghaldyrypty. Áke-sheshesi Ramazandy әnmen terbetip, әnmen ayalap ósirgen. Búl osy әuletting ýzilmey kele jatqan salty, dәstýri, atadan balagha auysqan qalpy edi.

Jýsipbek Ramazandy 1929 jyldyng jazynda Kókshetauda konsert berip jýrip, tanyp bilgen-di. O, ol bir esten ketpes sәuleli kýnder edi. Kókshe­taudaghy gastrolidik sapary bir jarym aigha sozylghan-dy. Birjan saldy pir tútatyn Jýsipbek Ramazannyng әnshiligine qúlay berilip, qay jerge barsa da ony ózderimen birge ala jýrdi. Ramazandy ýkidey ýlpildetip, ardaqtap, maqtap, onyng arghy tegin tili jetkenshe sipattap, konsertterge de shygharyp jýrdi.

Sol Ramazan keler jyly әsker qataryna shaqy­ry­lyp, Almatynyng atty әsker polkyna keldi. Qapshy­ghynda garmony. Bir qolynda dombyra. Bir qo­lynda mandoliyn. Ol osy polkte "Joldastar" atty alghashqy әnin jazdy. Jauyngerler ony marsh qyp solqyldatty.

Jauyngerlik mindetin ótep bitken sәtte Ramazan eshqayda búrylmastan qazaq drama teatryna kelip әrtis bop ornalasty.

Ramazannyng búdan keyingi, yaghny maydangha attan­ghangha deyingi ómirining әr sәti Jýsipbekting kóz aldynda.

Áli esinde, Ramazan konservatoriyada oqyp jýrip, jazda alghashqy kanikulgha kelgeninde Jýsip­bekke "Ana syry" degen әnin kórsetti. Oghan Isa sóz jazyp beripti. Ana jýregining bar meyirimin móldi­retip, syrly sezimdi, saghynyshty әnge týsiripti. Búl әn alghash ret radionyng әnshisi Tәmti Ibragiy­movanyng oryndauynda efirden berildi. Al bir kýnderi soghys bastaldy. Konservatoriyada Ramazanmen qatar oqyp jýrgen kompozitor Qapan Musin men әnshi Beken Jylysbaev «Narodnoe opolcheniyege» alyndy. Múqan Tólebaev shamaly uaqyt sonday opolcheniyede bolyp, densaulyghynyng kýrt nashar­lauyna baylanysty Almatygha qaytty. Oghan ile-shala Ramazan da Almatygha oraldy. Jau Moskva týbine jylanday jyljyp, kelip te qaldy. Osy kezde qazaqstandyq 8-gvardiyalyq diviziyanyng erlik isteri radiodan kýn sayyn sanqyldap berilip jatty.

1942 jyldyng qysy. Bir kýni Ramazan filarmoniya zalynda Jýsipbekke jolyghyp: «Sizge sәlem beruge әri qoshtasugha keldim, agha! -dep, tolqy sóiledi, - 8-gvardiyalyq diviziyada shyghyn kóp kóri­nedi. Biraq, "berisetin týri joq, jana kýshtermen tolyq­tyrylyp jatyr," deydi biletin jandar. Sol diviy­ziyagha Almatydan bir top jigitter iriktelinip alyn­dy. Men sonyng ishindemin, agha. Elde anam men kishkentay qaryndasym, ózime tete Aqantay men Tastan inilerim qalyp barady. Jәne bir ayauly jan... ony siz bilmeysiz. Kelininiz, Jýseke!»

Jýsipbek ishtey mýlgip, Ramazanmen jýzbe-jýz sóilesip otyrghanday kóp jaydy kóz aldynan ótkizdi. Sol Ramazany, mine, alasapyran soghys alanynda jýr.

Komissar Múhamediyarov birazdan keyin bliyn­dajgha qaytyp keldi. Peshke bir-eki kespeltek aghash tastady. Sóitti de úiqy qúshaghyna engen Ghabiy­denge bir qarap qoyyp,"qozghamayyq" degendey ym qaghyp: - Qalay, agha, jylyndynyz ba? Ana jaqta Elubay Ómirzaqov aghay Ramazandy jiberer emes. Saghynysyp qalypty. Sәl taghat qylynyz, qazir keledi, - dedi ezu tartyp.

Jýsipbek onyng sózin bas iyzey qoshtap: Al, Ahmetjan ainalayyn, aitshy, Ramazanym qanday jigit eken? - dedi.

- Ayttym ghoy, agha, Ramazanynyz segiz qyrly, bir syrly jigit dep Muzykant. Júrttyng arqasyna asynatyn bir-bir qapshyghy bolsa, Ramazanda eki qapshyq. Bir qapshyghynda kiyim-keshegi, tamaghy. Ekinshi qapshyghynda - garmony, dombyrasy, nota qaghazdary. Zipa boyyna min júqtyrmaydy. Tap-taza. Jinaqy. Úqypty.

- Solay de... asay-mýseyimen jýr eken ghoy, ainalayyn, - dep Jýsipbek ishtey tamyljydy.

Múhamediyarovtyng sózi janyna jayly tiydi.

- Ramazandy ózime kómekshi etip aldym. Sonday ilkimdi. Jigitting tóresi!

- Búl Ramazan degeniniz qúday bere salghan tuma talant.

- O, ol bólek әngime, agha. Ramazannyng ónerli jigit ekenin birden tanyp-bilgen Mәlik Ghabdullin oghan ónerpazdar ansamblin qúrudy tapsyrdy.

- Á, bәrekeldi! Ramazangha keregi sol ghoy.

- Ramazan diviziyany aralap jýrip, bir apta­nyng ishinde eluden astam әnshi, biyshi, muzykant­tardy iriktep, tandap, tútas bir ansambli qúrdy. Solardyng ishinde vzvod komandiyri, dombyrashy Erbatyr Ermekov, әnshiler - Temirbek Kókebaev, Baqtiyar Mendighaziyev, Júmajan Bekbauov, Ghabbas Bekqúlov jәne medsanchastyng әnshi, biyshi qyzdary diviziyada neshe týrli oiyn-sauyq úiymdastyryp, maydan dalasyn dumandatyp jýr. Olardy da bir tyndap kóresizder, aghay. Bizding filarmoniya!

- E, jón.

Osy әngimeden keyin Múhamediyarov sәl kýmiljip: - Tek bir aiyby bop túr, aghay. Osy ayaz bir júmsarmay qoydy. Jas qoy albyrt, "jy­lynamyz" dep, osy jaqynda jigittermen silten­kirep jiberipti. Bizde spirt bolady, - dedi jymiyp.

Myna sózge oqys tandanghan Jýsipbek: - Ramazan ba? - dedi.

- Óziniz bilesiz, әskerding tәrtibi qatan... Óziniz bilesiz, Ramazannyng ýni alty qyrdyng astyna ketetin biyik tenor. "Jer shoqtyghy Kókshetau" dep keletin asqaq әnge basqan. Tyrs etken tysyrymyzdy andyp, betpe-bet jatqan jau oqty nóser ghyp boratty-ay, kep. " Ramazan, toqtat!" deymiz. "Ólsek te, әn aityp óleyik" deydi Ramazan. Toqtamady. Bir kezde blindajdyng aldyna shyghyp alyp, al, biylesin. Oghan dýrkirep jigitter qosyldy. Andyp.jýrgen nemisterding zuyldaghan oqtary blindajdyng ýstin týte-týtesin shyghardy. Qúday jarylqap, eshkimge oq tiymedi. Múndayda ne isteu kerek? Men ishtey tyndym. Kómekshimning týrin qaranyz. Amal joq, basqalargha tyiym bolsyn, dep Ramazandy biraz silkilep, ansambliden alyp, medsanchastqa... qyz­dardyng arasyna jiberdik. Ózi medinstitutta eki jyl oqypty. Dәrigerlik qabileti bar. Ukol salady. Dәri-dәrmekti jaqsy biledi. Qazir sol medsanchasta. "Jazasyn" ótep jýr.

Aytyp auyz jighansha Ramazan da keldi.

Ramazan Jýsipbekti qúshyp sýigisi keldi, biraq, әdep saqtady. Ishte aqtarylatyn syr kóp. Qalay aghytaryn bilmey irkip-aq otyr. Jýsipbek te oghan ýnsiz sýzile qarady.

- Elding amandyghyn aitynyzshy, agha? - dedi Ramazan jenil kýrsinip.

- E, elde bir ghana tilek. Ol - bәrine... bar auyrt­palyqqa tózip, enbek etip, bar isti maydangha júmyldyryp, Otanymyzdy jaudan qorghap qalu. Ózing biletin jigitterding birazy maydanda. Kompozitor dosyng Qapan Musin batys maydanynda kórinedi. Ánshi dosyng Beken Jylysbaev Harikov tónireginde soghysyp jýr. Múqan Tólebaev Qúr­man­ghazy orkestrinde diriyjer Ahmet Júbanovtyng asisstenti. Qaryndasyndy osy jaqqa jýrerden sәl búryn kórdim. Aynalayyn, Qanipa. Qolynda sening әnderinning notasy bar eken. Qanday esti, zerdeli, bala. Jany qalmay amandasty. Betinen sýidim.

Jýsipbek Ramazannyng kóniline әr nәrse týsip, bosaghanyn sezdi. Jýreginde uayym bar. Sony sergitkisi kelip: - Jaudy jenemiz, Ramazan! Bәri de bir kýngidey bolmaydy. Anqyldap elge de orala­syndar, amandyq bolsa. Jazmyshtyng isi aulaq. Eki ininmen de tabysarsyn. Sóitip, ómir jón-jónine keler, - dedi.

Ramazan ishtegi jan tolquyn bildirmeuge tyry­syp: - IYә, Jýseke, soghys basylsa bәri de or­nyna keledi, bәri... - dedi, bas iyzey qoshtap.

Bir kezde syrttan dabyr-dúbyr etken dauystar estildi. Ile Múhamediyarov qasynda Elubay men Kamash, biyshi Sharipa jәne bir soldaty bar ... sol­dattyng qolynda qúshaqtaghan qapshyghy, bәri bliyn­daj­gha kirip keldi. Ghabiyden oyanyp ketti.

Múhamediyarov qasyndaghy soldaty ekeui taq­tay­dan jasalghan úzyn stoldyng ýstine dastarqan jayyp, nan, konservi, kolbasa, araq-sharaptaryn qoya bastady. Qampighan qara shәinekting buy búr­qyrap, eki iyghynan dem alyp, ol da qaynap túr. Osy kezde Jýsipbek pen Ghabiyden bir-birine ymda­syp, dorbalarynan qatqan bauyrsaq, qauynshek, qúrt-irimshik, jent, talqandy shygharghan.

- O, shirkin, qayran el! Dәm-túzyn-ay!

Bәri qauqyldasyp, tamsana sóilep, du-du әngime bastaldy.

Otyrys dýrildep qyza bergen shaqta bir soldat Ramazangha garmonyn әkep berdi. Ramazan garmoni tilderin jaylap basyp, "Katushanyn" lepti әuezin lypyldatyp, әndete jóneldi:

Rassvetaly yablony y grushiy,

Poplyly tumany nad rekoy,

Vyhodila na bereg Katusha,

Na vysokiy bereg na krutoy.

Án qayyrmasyna bәri yrghala qosyldy. Jýzderi jaynap, kózderi jarqyldap ketti.

Osy tústa komissar: - Bizding basqalardan artyq­shy­lyghymyz - Ramazanday óz kompozito­ry­myz bar. Bilesizder, bizding polk - jiyrma ýshinshi polk. Óz polkymyzdyng marshy bar. Óz gimnimiz! Ramazan jazdy. Qazir sol marshty tyndaysyzdar. Qane, Ramazan! - dedi kóterile sóilep.

Ramazan irkilgen joq. Garmonynyng sarghysh týimelerin sartyldatyp:

Biz Panfilovshy erlermiz,

Qan maydanda qarysqan.

Jaudy jaypap jerleymiz,

Ot tútanyp, namystan! -dep qatuly әndi zildi ýnmen bastaghanda oghan Múhamediyarov jәne onyng qasyndaghy dayashy eki soldat jamyray qosyldy.

Otyrghandar shuyldasa qol soqty. Ramazan­nyng jýzi órt bop jandy. Ol qúshtar sezimge berilip, serpilip, shabyty shalqydy. Osy du-dudyng arasynda Ghabiyden Jýsipbekke búrylyp: "Endigi kezek seniki, Jýseke!" degendey isharat bildirdi. Jýsipbek aspay-saspay qyzylqonyr dombyrasyn qorabynan shyghardy. Betin, pernelerin júmsaq alaqanymen sipap, tiyegin әri-beri qozghap, ornyna qoydy: -Dombyram da tonyp qalypty, - dep bappen sherte bastady, - Ramazan... Ahmetjan... biz senderge әn әkeldik. Bizding de bar quatymyz - әn. Al, tyndandar...

Jýsipbek dombyrany tósine qúshyrlana qysyp, ýstemelete qaghyp-qaghyp jiberdi. Búl qaghys - Arqa әnshilerining dәstýrli qaghysy. Jýsipbekke ýsti-ýstine tópegen qaghys quatty dem bergeni sonday, ol kózi shyraqtay janyp:

Bazaryng qútty bolsyn, ardaqty elim,

Qoyandy tu kótergen, duman jerim.

Qarqaraly, súlu Kókshe jer shoqtyghy,

Saryarqa altyn asu asqar belim! -dep әnshining әnshisi zorgha jetetin keng shyrqau, biyik әndi kókke órlete samghatty. Ramazannyng kirpiginde altyn tamshy jylt-jylt etti. Ol ózining kógildir Kókshe­sin, Arqanyng kýmistey jarqyraghan aqseleuli dalasyn, kóktorghyn shәli jamylghan qaraghayly, qayyndy ormandardy... aqqular syzghan aidyn kól­der men Aq Ertis, túmaday túnghan Esil ózenin... Oqjetpes... Burabaydy kórip mýlde esi ketti. Qyp-qyzyl núr oinaghan jýzinde ishtey mәz bola shat­tanghan saghynyshty jannyng sәby kýlkisi duyldady. Ol Jýsipbekke tanghala, tabyna qarap: -Jýseke, "Lәilimdi!" - dedi.

Shabyt otyna qyzynghan Jýsipbek garmonnyng lypyldaghan shәrbat әuezimen Arqanyng jibek sa­maly bop esti.

Ramazan Almatydan kelgen әrtistermen diviziyanyng bólimshelerin aralap, konsert berip, jeti-segiz kýn birge boldy. Án saldy, by biyledi, garmoni tartty. Qazaq, orys, tatar, ukraiyn... taghy basqa da halyqtardyng әn-biyleri jauyn­gerlerdi shattyqqa bóledi. Ol konsertter mýlgigen orman alanynda, oq borap ketse blindajdarda, keyde tipti, jol ýstinde tizilip jat­qan okoptar aldynda ótti.

Esik qaghyp kelip túrghan jana jyl -1943 jyldyng dumany da esten ketpestey boldy. Bliyn­dajdyng bәrinde әrtister jaghalap jýrip shampan atyp, konsert berdi. Ár blindajdyng aldynda aq qar, kók múzdyng ýstinde qyzdyr­malata shuyldap, by biyledi. Bauyrjan men Mәlik valis iyirimine tolqynday ýiirildi.

Nemister qúty qashyp, berekesi ketip, shegine berdi, shegine berdi. Kalinin maydany kýn sayyn tolyghyp, kýsheye týsti. 8-diviziya algha jyljyp, nemisterdi ókshelep, yghystyra qudy.

Almatylyq әrtisterding songhy konserti Staraya Rusite ótti. Qaytugha ýsh kýn qalghanda diviziya shtabynyng aldynda ýlken jiyn boldy. Ekinshi batalionnyng komissary Mәlik Ghabdul­lin Kalinin maydany bas qolbasshysynyng alghys hatyn oqydy. Ártisterge gramotalar, syilyqtar ýlestirdi. Bәri japyrlap suretke týsti. Jiyn sony әrtister men 23-polk ansamblining birlesken konsertine úlasty. Bauyrjan men Mәlikting blindajynda songhy qonaqasynyng tamashasy tangha deyin sozyldy.

* * *

Saperler batalionynyng blindajy.

Ártister osy jerde búiryq boyynsha elge qaytar aldynda tyrp etpey, túyaq serppey ýsh kýn demaldy. Bes ay boyy maydan shepterin jaghalady. Tynymsyz jýris. Árqily jaghdayda berilgen konsertter. Olar sharshaghanyn sezbegen de edi.

Týski mezgil. Eki soldat burjuykagha ot jaghyp, tamaq pisirip otyr. Blindaj ishi jyp-jyly. Baghana ýn-týnsiz myzghyp ketken jan­dardyng ishinde әueli Elubay, ile qatar jatqan Jýsipbek, odan song Ghabiyden oyandy.

- Oi, myna ýsh kýngi demalysymyz ýsh jyl­gha bergisiz boldy-au, - dedi Jýsipbek, - ózimizding Saryjaylaudyng tórinde jibek samal jelpigendey rahatqa batyppyn.

- Aytpa, Jýseke. Men de auyzymnan silekeyim aghyp, qatyp úiyqtappyn, - dep Elubay qosh­tady, - qúddy bir Qostanaydyng aily týn terbegen kók toghayynyng ishi...

Osy sózderden keyin әrqaysysy ózderinshe әrneni oilap, kópke deyin ýndemedi. Zattaryn, buynshaq-týiinshekterin rettedi. Juynyp-shayy­nyp, saqal-múrtyn qyrdy. Týski astan song jolgha shyghady. Elge qaytady. Jýsipbek saghatyna qarap: - Mәshiyne qashan kelushi edi? - dedi

- Áli ýsh saghat bar, - dep Elubay ornynan týregeldi.

- Ramazandy qalaysha kóre almay ketemiz, Jýseke? - dedi Ghabiyden mazasyzdanyp.

Jýsipbek esh nәrse demedi. Elubay syrtqa shyghyp ketti. Shygha bergeni sol edi: - Jýseke! Beri kel, beri! - dep aiqay saldy.

Jýsipbek Elubay menzegen shoq qayyngha qarady. Ayaghynda shanghy, arqasynda qapshyghy bar Ramazan asyghyp-aptyghyp, enkendep úryp keledi. Anadaydan qolyn kóterip, birdeme deydi.

- Mening uaqytym tar, aghalar, - dedi Ramazan alqynghan kýii Jýsipbekke jautan-jautang qarap.

- Hat jazdyng ba, Ramazan, ala keteyin? - dedi, Jýsipbek.

- Jazdym. Ony, óziniz bilesiz, muzyka mektebinde oqityn qaryndasym Qanipagha beresiz. Kelin­shegim­ning familiyasy Volkova ghoy, ózim erkeletip, "Polushko-Pole" deytin edim. Hat siyrek keledi. Saghyndym bәrin... bir әnim bar edi, Jýseke.

Jýsipbek ýnsiz bas iyzey berdi.

- IYә, Jýseke, әn. Elge sәlemim sol. Ala ketiniz. Mine, garmonymdy ala keldim. Bliyn­dajgha kireyik. Jyly ghoy.

Ramazan auyr kýrsindi. Kóz aldynda avtoma­tyn kókke kóterip, uralap jyghylghan, Tólegen! Bop-boz bop ýiilgen jas qabir. Osy suret qabyrghasyn sókti. Biraq, ol boyyn tez jiyp aldy. Kózinen úshqyn atty. Qanatyn jayghan jas qyranday silkindi. Qabaghy tas týiildi. Birden shymyrlap bastalghan әn "Ahou" dep keng tynys ala kóterilgende, ol әueley biyiktep, jýrekti ja­ryp jibere jazdady. Zar tókti. Qyzyl qyr­ghyn... byqsyghan kók týtin... órt qúshaghynda qar ja­mylghan keng dala. Súrapyl eles Ramazannyng kózine ystyq jas ýiirdi. Myna әn Birjan sal men Aqan serining keng sharyqtauy. Solardyng demi. Solardyng lebi. Solardyng quaty. Arqanyng anyraghan arqaly әni. Sýiekti. Iri. Jýsipbekting kóz aldynda kózinen ot sharpyghan er Tólegen! Nәzik jýregi әnge tez iyildi. Aza boydy qaza etken joqtau saryny qayyrmanyng basynda shiy­rygha tulap, qahar shashyp, jaugha arystanday aqyra shapqan er Tólegendi ardaqtap, bar әlem­ge pash etkendey mýlde sharyqtap, shiryghyp ketti.

Biraz uaqytqa deyin blindaj ishin óli tynyshtyq kernedi. Álden song Jýsipbek: - Taghy bir aitshy, - dedi, Ramazannyng jýzine tik qarau­gha dәti barmay.

Án taghy da jýrek syzdata bastaldy. Jý­sipbek dombyra pernesin aqyryn ghana abaylap basyp, bayau shertip, ynyldap qosyla berdi...

- Tólegen joq, endi. Óshpeytin erligi anyzgha ainaldy. Onyng sol qúdiretti ruhyn osy әnge týsirgendey boldym, Jýseke. Án jýreginizge qondy. Bir armanym osy edi. Elge ala barynyz, Jýseke. Amanat, sizge! Kim biledi, arsyz ajal... - dep, Ramazan qipaqtap tómen qarady.

*  *  *

Almatylyq әrtister aqpan aiynyng songhy kýni Kalinin maydanynan elge qaray bet aldy. Poyyz ýstinde Ramazannyng "Jas qabir" degen әni "Jas qazaq" bolyp ózgertildi. Ólenin Ghabiy­den Mústafin qayta jazdy.

Án alghash ret Almatyda Qaliybek Quanysh­baevtyng ýiinde, bir ýlken otyrysta tyndaldy. Odan keyin eki aptadan son, Jýsipbek ony opera teatryndaghy ýlken konsertte oryndady. Sol kýnnen bastap "Jas qazaq" әni qazaqtyng úlan-ghayyr dalasyna anyz әn bop tarady.

1943 jyl. 6 qarasha.

Jýsipbek opera teatrynda Oktyabri merekesine arnalghan ýlken konsertte "Jas qazaqty" shyrqaymyn dep, sahna týkpirinde óz kezegin kýtip otyrdy. Kenet Kalinin maydanyna birge barghan әnshi Kamash Baubekova jýgirip kep: - Agha, Ramazannan airyldyq! - dep jylap qoya berdi.

Aspan ainalyp jerge týsti. Tau-toghay kýni­renip, baytaq dala ah úrdy. Jýsipbek ne bop ketkenin bile almady. Jýregi soghady, soqpaydy. Kókiregi qars aiyryldy. Konsert jýrgizushi sahnagha shyqty da:

- Ramazan Elebaev! "Jas qazaq" Ólenin jaz­ghan Ghabiyden Mústafiyn. Oryndaytyn Jýsipbek Elebekov! Án Sovet Odaghynyng Batyry Tólegen Toq­tarovqa arnalghan! - dedi.

Jýsipbek tenselip, ornynan zorgha túrdy. Kózi týk kórmey sahnagha shyqty. Shertip jiberdi, dombyrany. Órt shalghan orys ormany. Jýzi jaynap, Ramazan kýlimsiregendey boldy. Dom­byrany qúshyrlana qysyp, qanday qúdiret biyledi, aruaghyn shaqyryp, pang kókirekpen anyra­typ soza berdi, "Jas qazaqty".

Án oryndalyp bitkende, býkil zal dýbirlep sahnany jaryp jibere jazdady.

Kóz jasyna bulyqqan Jýsipbekting dәl osy sәtte Ramazannan aiyrylyp otyrghan azaly halin eshkim sezgen joq. Eshkim! Jýsipbek "Jas qazaqty" ekinshi ret aita almady.

Qaraly habardyng jayyn Jýsipbek keyin bildi, Ramazan sol Kalinin maydanynda Novo-Sokoliniky selosyn jaudan azat etu ýstinde, qarashanyng 4-júldyzynda otyz ýsh jasynda erlikpen mert bolypty.

Arada shamaly uaqyt ótkende kompozitor Latif Hamidiyding "Ramazan" atty әni shyrqala bas­tady. Ramazannyng erlik isi anyzgha ainaldy.

1947 jyly Ramazan asqaqtatqan "Jas qazaq" әnining qúdiretti ruhymen kompozitorlar Ahmet Júbanov, Latif Hamidy (librettosy Múhtar Áuezovtiki) "Tólegen Toqtarov" operasyn jazdy.

Jyl ozghan sayyn Tólegen Toqtarov pen Ramazan Elebaevtyng erlik danqy arta berdi. Tәnirding bir meyirli kýni Jýsipbek Elebekov aqyn Múzafar Álimbaevqa osy eki batyr jigit­ting qiyamettik dostyghyn, Kalinin maydanynda syz blindajda otyryp, Ramazannan Tólegendi ardaqtaghan "Jas qazaq" әnin qalay ýirengenin qaz-qalpynda jyr ghyp shertti. Mýzafar ol hikayany tap sol kýni "Bir jas qazaq" degen atpen tebirenisti romans etip, óleng jolyna týsir­di. Ony ol sol zamatta jan dosy kompozitor Sydyq Múhamedjanovqa berdi. Sydyq túnghiyq oigha týsip, úzaq tolghandy. Ol Ramazannyng bekzat bolmysyn biletin edi. Ramazannyng núrly jýzin elestetkende sausaqtary royali klaviyshinde diril qaghyp, kózi jasqa toldy. Qoly jýrmey qoydy. Múzafar shydamsyz jan, ishtey typyr­shyp: "Birdeme shyghatyn týri bar ma?" dep týrtpektedi. Sydyq bylq etpedi.

Al, bir kýni Sydyq "Qazaqkonsert" zalynda Jýsipbek Elebekovke "Bir jas qazaq" romansyn royali­da oinap berip, oghan ózining maqpalday júm­saq qonyr dauysyn qosyp, qayta-qayta aityp, jana dýniyesin óbektedi-ay kep. Jýsipbek selt etpedi. Sydyqtyng qúty qashty. Jýsipbek lәm-mim dey almady. Kózinen jas sorghalady. Solay solyqtaghan kýii: - Búl romansty men aita almaymyn, Sydyq shyraghym, múny bir-aq adam aita alady. Ol - Beken Jylysbaev! Ramazannyng dosy. Ekeui Moskva konservatoriya­synda oqydy. Soghysqa birge attandy. Beken aman qaldy... Sydyqjan, bar aitarym osy. Solay et, - dedi.

Almaty konservatoriyasynyng konserttik zaly. Romans keshi. Professor Beken Jylys­baev aqyn Múzafar Álimbaevtyng sózine jazyl­ghan kompozitor Sydyq Múhamedjanovtyn:

Saghynyshty qam kónilmen úlasyp,

Kýz aspany birde kýngirt, birde ashyq.

Bir jas qazaq otyr okop ishinde,

Elden kelgen әnshi aghamen syrlasyp - dep bastalatyn azaly romansyn tolghady. "Bir jas qazaq!" Zal siltidey tyndy. Bir kezde dýrildep qol soghyldy. Jautang qaqqan kózderde jas tamshysy jyltyldady. Kompozitor Sydyq Múhamedjanov júrtqa bas iyip, iltipat bildirdi. Zalda kópting biri bop otyrghan Jýsipbek Elebekov sahnagha kóterildi. Múndy jýzinde taram-taram ystyq jas. Ol ýnsiz ghana jylamsyrap, Bekendi óksip-óksip sýie berdi, sýie berdi.

"Egemen Qazaqstan" gazeti