Redaksiyadan: Kýni býginge deyin Bolat Bakauov basqaratyn Pavlodar oblysyna, ondaghy tildik mәselelerge, jer-su ataularyna, әleumettik mәselelerge t.b. qatysty syny sóz Abai.kz aqparattyq portalynda az jazylghan joq. Biz jazsaq ótkir hәm әdil syn jazdyq. Bireudi naqaq qaralap, derek búrmalaghan joqpyz. Ózekti problemalargha óz oiymyzdy qostyq. Sonyng biri - ónirdegi ógey ataular edi. Eski odaqtyng kezinde iydeologiyalyq mәjbýrleu arqyly engen sol bir sayasy hәm beysauat ataulardyng kýni býginge deyin saqtalyp kele jatqanyn talay ret jazdyq. 

Býgin redaksiyamyzdyng elektrondy poshtasyna Pavlodar oblysy Tilderdi damytu jónindegi basqarmasynyng onomastika júmystary bólimi ónirdegi jer-su, eldi-meken men kóshe, audan ataularyn qazaqylandyru boyynsha atqarylghan júmystar turaly egjey-tegjeyli bayandap, maqala joldapty. Sóitsek, Kereku júrty "Qosh bol, sovettik ataular" depti. Naqtylap aitsaq, songhy  eki-ýshi jyldyng ishinde Lenin esimimen atalatyn 30 kóshe, Sovetov atauymen atalatyn 15 kóshe, Oktyabri atyndaghy – 12, Selina atyndaghy – 17, Komsomoliskaya atyndaghy – 12  kóshe últtyq tanymgha qatysty ataularmen almastyrylghan eken. Jalpy alghanda, Pavlodar oblysynda songhy 2-3 jyl ishinde 500-den astam kóshening atauy, 26 eldi meken atauy men 2 audannyng atauy ózgertilip, 5 bilim beru mekemesine úly túlghalardyng esimi berilgen. Kórdik, kózimiz sýisindi. Bәrekeldi, destik. Osy turaly egjey-tegjeyli tómendegi maqaladan oqyp, bilersizder...

Onomastikalyq ataular ónirding erekshelikterin kórsetip túratyn ruhany qúndylyqtarynyng negizi faktory ekeni barshagha ayan. Sondyqtan erterekte qoyylghan qazaqy kóne ataulardan sol aimaqtyng tabighi, fiziko-geografiyalyq ózgesheliteri men basqa da qyrlaryn angharmau әste mýmkin emes. Oghan  babalarymyz ataghan ózen-kólder men orman-taghaylardyn, taular men qyrattardyn,  jaylaular men qystaulardyng ataulary dәlel. Ókinishke oray fizikalyk-geografiyalyq nysandardyng ataulary saqtalghanymen onomastikanyng qogham ýshin manyzdy bólshegi bop tabylatyn eldi mekender men qúramdas bólik ataularynyng birshamasy týrli tarihy oqighalar kesirinen ózgeriske úshyraghan bolatyn. Ataulardy jappay ózgertu mәselesi әsirese Kenes Ýkimetining әmiri ýstem bolyp túrghan kezende beleng alyp, erteden beri kele jatqan ataularymyzdyng kópshiligi ózge tilderdegi ataularmen almastyrylsa (Efremovka, Danilovka, Oliginka, Bashmachnyi, Belousov, Olihov, Timiryazev, Krupskoe, Oktyabriskoe, Galisk, Blagodatnoe, Petropavlovka, Serkovnoe, Sahnovka), birshama ataularymyz tildik normasynan auytqyp, ózining týpki núsqalaryna úqsamaytynday qalypqa deyin ózgergen. Búghan aimaghymyzdaghy Arbiygen [Arbaiygen], Urlutub [Ýrlitýp], Moyalda [Moyyldy] t.b. ataular dәlel. Osynday etimologiyalyq auytqulargha dushar bolghan nysandardyng mәn-maghynasy jergilikti túrghyndargha da, ózge etnos ókilderine de beymilim kýide desek te bolady.

Sondyqtan elimiz egemen el atalghannan beri ónir-ónirlerde eldi mekenderge tarihy ataularyn qaytaru, kósheler men danghyldardy últtyq naqyshtaghy ataularmen qayta atau júmystary qolgha alyndy.  Sebebi búl birinshiden jas úrpaqtyng otansýigishtik sezimin arttyryp, ruhany damuyna erekshe әser etetin dýnie bolsa, ekinshiden tilimizding shúbarlanbay taza qalypynda saqtaluyna  septigin tiygizeri sózsiz. Osyghan oray songhy ýsh jyl ishinde onomastikalyq ataulardy ózgertuge jariyalanghan moratoriy alynysymen Pavlodar ónirining azamattary birauyzdyq tanytyp, tarihy ataulardyng qaytaryluyna den qoyghandyghy birshama júmystyng basyn qayyrugha ýlken septigin tiygizgen edi. Kóp jyldar boyghy kópshilikting qalauyn iske asyrugha eng aldymen Qazaqstan Respublikasy Preziydenti Ákimshiligi Basshysynyng el Tәuelsizdigining 25 jyldyghy qarsanyndaghy tapsyrmasy men býgingi kýni jýzege asyrylyp jatqan iydeologiyalyq túrghydan eskirgen, qaytalanatyn ataulardy tarihy jer-su ataulary jәne últtyq tanymgha jaqyn dәstýrli ataularmen ózgertu turaly QR Preziydentining 2017 jylghy 28 aqpanda bergen  № 17-388-5 tapsyrmasy yqpal boldy.

Osynday memlekettik manyzy bar tapsyrmalardy negizge ala otyryp, Pavlodar oblysy Qashyr (Kachiyr) audanyna tarihy atauy bolyp tabylatyn Terenkól atauyn, Lebyaji audanyna Aqquly atauyn qaytaru boyynsha júmystaryn tiyimdi ayaqtap ýlgerdi. Onyng birinshisi Kachir audanynyng atauyn qayta atau mәselesi 2007 jyly 14 jeltoqsanda oblystyq mәslihattyng sheshimimen (№50/3) Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimetine joldanyp, 2009 jyly Respublikalyq onomastika komissiyasynda qoldau tapqan edi. Alayda týrli sebeptermen jariyalanghan moratoriyding saldarynan qújat keri qaytarylghan bolatyn. Keyin onomastika salasyn qatysty zannamalyq aktilerge ózgerister men tolyqtyrular engizilgendikten atalghan mәselege qatysty júmysty qayta basynan bastaugha tura keldi.

Audannyng tarihy atauynyng shyghu tórkinine toqtalar bolsaq ghylymy saraptamalargha sәikes erterekte Obi ózeni Terenkól audanynyng manyndaghy Úzynqamys kóline deyin kelip, myna jaqtan Ertis erneuinen asyp eki ózen qosylghan tústa ýlken kól payda bolyp, ony halyq Terenkól dep atap ketken. Osydan sol mekennin, keyinnen bolystyng da ataulary Terenkól bolyp atalghan. Búl mәlimetti Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligining Ortalyq memlekettik múraghaty men Shyghys Qazaqstan oblysy mәdeniyet, arhivter jәne qújattama basqarmasynyng «Qazirgi zaman tarihyn qújattandyru ortalyghy» kommunaldyq memlekettik mekemesi úsynghan anyqtamalar rastap otyr.

Osynday derekter men múraghattyq anyqtamalardy negizge ala otyryp, negativti semantikalyq assosiasiyalardy tudyryp, qúlaqqa jaghymsyz bolyp estiletin Qashyr atauy «Terenkól» tarihy atauymen almastyrylghanda jergilikti túrghyndardyng quanyshynda shek bolmap edi. Onyng ýstine Jarlyq boyynsha audannyng qazaqsha núsqasymen qatar oryssha núsqasynda da qazaq tilindegi tól tabighaty saqtalyp, orys tilining -skiy júrnaghynsyz  «Terenkól» bolyp auystyrylghandyghy quantarlyq jaghday.

Kachir audanymen birge búl Jarlyqqa sәikes Lebyaji audany da ózgertilip, Aqquly atauymen ataldy. Búghan qosa osy audangha qarasty Lebyaji auyldyq okrugi men Aqqu auylyn Aqquly dep qayta atau boyynsha oblys әkimdigi men oblystyq mәslihattyng shygharghan birlesken qauly men sheshimning әdilet organynda tirkelui Elbasynyng audan atauyn ózgertuge qatysty shygharghan Jarlyghymen túspa-tús kelgeni Aqquly audany túrghyndarynyng quanyshyn odan beter arttyra týskeni sózsiz. Jalpy til bilimining teoriyalaryna sәikes –ly, -li, -ty, -ti, -dy, -di tuyndy syn esim formalary arqyly kelgen toponimdik ataulardyng týbirleri sol aimaqtyng tabighat jәne dýniyetanymymen tyghyz baylanysty sózder bolsa, týbirge jalghanghan -ly, -li tәrizdi sóz tudyrushy júrnaqtar týbirde aitylghan ósimdik jәne januar týrlerining әldeqayda keng taralghanynan mol maghlúmattar beretin qosymshalar bolyp tabylady. Osynday teoriyalyq tújyrymdar negizinde Aqqu auyly da ózine -ly júrnaghyn qosyp, Aqquly bolyp qayta atalghan edi.

Búdan ózge jergilikti túrghyndarynyng pikiri men úsynystary negizinde Bayanauyl audanynyng Bolishevik auyly «Shomankól», SES auyly «Maykóbe», TES auyly «Ýitas», Pavlodar audanyna qarasty Berezovka auyly «Ýmit apa», Aqtoghay audanynyng Ivanovka auyly «Jalauly», Aqsu qalasyna qarasty Paramonovka auyly «Bereke», Jelezin audanynyng Berezovka auly «Aqtau» ataularymen qayta atalyp, qazaqsha eldi meken ataularynyng sany arta týsti. Sonymen qatar úly túlghalarymyzdyng mereytoyy qarsanynda Bayanauyl audanynyng Janajol eldi mekeni Mәshhýr Jýsip auylyna, Tendik auyly Músa Shorman auylyna, Qaraashy auyly Qanysh Sәtbaev auylyna qayta atau turaly mәseleler oblystyq onomastika komissiyasynyng otyrysynda qaralyp, ong qorytyndygha ie bolghan edi.

Osy baghyttaghy júmystar biyl da óz jalghasyn tauyp, 14 mausymda ótken oblystyq onomastika komissiyasynyng otyrysynda Aqsu qalasy Mәmәiit Omarov atyndaghy auyldyq okrugining Puti Iliicha auylynyng atauy «Enbek» auylyna, May audanyna qarasty Qyzyl-Oktyabri auylynyng atauy «Abay» auylyna, Krasnoarmeyka auyly men auyldyq okrugi atauy «Kemenger» atauyna qayta atau turaly mәseleler birauyzdan qabyldandy.

Býgingi tanda ónirimizdegi Bayanauyl, May audandarynyng eldi mekenderi men qúramdas bólik  ataulary tolyqtay qazaqshagha ózgertildi dep aitugha bolady.

Jogharyda atalghan tapsyrmalar negizinde onomastikalyq ataulardyng manyzdy bóligi bolyp tabylatyn kóshe ataulary da janartylyp, últtyq tanymgha jaqyn ataularmen qayta ataldy. Búl rette әsirese iydeologiyalyq jaghynan eskirgen qúramdas bólikterding ataulary janartylyp, últtyq tanymgha jaqyn ataularmen qayta atalghandyghyn aitugha bolady. Solardyng qatarynda qazaq tarihyndaghy batyr, biylermen qosa esimderi alty alashqa mәlim ghylym, óner, mәdeniyet qayratkerlerining de esimderi úlyqtalghan bolatyn. Búlardyng barlyghy da halyqpen jýrgizilgen nasihat júmysynyng arqasynda iske asyryluda.

Songhy 3 jyl boyy onomastika salasy boyynsha respublikalyq, oblystyq, qala-audandyq gazetterde týrli maqalalar jariyalanyp, teledidarlar arqyly birshama súhbattar halyq nazaryna úsynylghan edi. Osynyng nәtiyjesinde Pavlodar qalasynyng Deribas kóshesi Kenes Odaghynyng Batyry Qúdaybergen Súraghanovtyn, Suvorov kóshesi Malaysary batyrdyn, qalanyng kire berisindegi Bayan batyrdyng eskertkishi ornalasqan kóshe Bayan batyrdyn, Lenin kóshesi Astana atauyna, sonday-aq oblys ortalyghyndaghy basty kóshe Núrsúltan Nazarbaevtyng esimimen qayta ataldy. Áriyne, eldi mekenderding qúramdas bólikterinen góri oblys ortalyqtarynyng kóshelerin qayta atau mәselesi әlde qayda qiynyraq ekeni barshanyzgha mәlim. Pavlodar qalasyndaghy jogharydaghy aitylghan Lenin kóshesi men Kutuzov kóshesining atalghanyna birshama jyl bolghandyqtan, qayta atau júmystaryn bastamas búryn jergilikti túrghyndarmen barynsha týsindiru júmystaryn jýrgizuge tura keldi. Onyng ýstine Pavlodar oblysy ózge últ ókilderi kóp shoghyrlanghan aimaq bolghandyqtan onomastika, til mәselesi elimizding ózge ónirlerimen salystyrghanda birshama kýrdelirek ekeni belgili. Jalpy qazirgi tanda Pavlodar oblysy boyynsha túrghyndardyng  shamamen 51,7 payyzy qazaq bolsa, oblys ortalyghy túrghyndarynyng 46,2 payyzy ghana jergilikti últ ókili bolyp tabylady. Sol sebepti oblys ortalyghyndaghy kóshe ataularyn ózgertuge qatysty qoghamdyq jinalystardyng ótetindigi jóninde habarlandyrular  tek gazet betterinde ghana jariyalanyp qoymay, WhatsApp, Facebook, Instagram internettik jeliler arqyly molynan taratylyp, qazaq jastarynyng barynsha kóp qatysuyn qamtamasyz etu, jinalystyng ong qorytyndymen ayaqtaluyna septigin tiygizetinine kózimiz jetti. Nәtiyjesinde qoghamdyq tyndauda talqylanghan kóshe atauyn ózgertuge qatysty mәseleler oidaghyday sheshimin tauyp keledi.

Dәl osynday jýieli júmystar aimaghymyzdyng ózge de qala men audandarynda jýrgizilip, songhy  eki-ýshi jyldyng ishinde Lenin esimimen atalatyn 30 kóshe, Sovetov atauymen atalatyn 15 kóshe, Oktyabri – 12, Selina – 17, Komsomoliskaya – 12  kóshe últtyq tanymgha qatysty ataularmen almastyryldy.  Jalpy alghanda   2015 jyldan býgingi kýnge deyin  shamamen iydeologiyalyq túrghyda eskirgen birsypyra kóshening atauy ózgertilip, Abay Qúnanbaev, Ybyray Altynsariyn, Ahmet Baytúrsynov, Súltanmahmút Torayghyrov, Mәshhýr Jýsip Kópeev, Qanysh Sәtbaev tәrizdi úlylar men Júmat Shaniyn, Kәuken Kenjetaev óner tarlandarynyn, Bauyrjan Momyshúly, Áliya Moldaghúlova, Mәnshýk Mәmetova, Qúdaybergen Súraghanov, syndy Kenes Odaghy batyrlarynyng esimderi berilgen bolatyn.

2 bilim beru mekemesine yaghny Pavlodar qalasynyng № 22 jalpy orta bilim beru mektebi men Aqsu qalasy Pogranichnyy selolyq okrugining orta mektebine Bauyrjan Momyshúlynyn, Bayanauyl audany bilim beru bólimining Birlik jalpy orta bilim beru mektebine partizan Jylbek Aqәdilov pen Bayanauyl audany bilim beru bólimining Aqsang jalpy orta bilim beru mektebine Dýisenbay Rahmetovtin, Ekibatúz qalasynyng óner mektebine Estay Berkimbaevtyn  esimderi berildi.

Jalpy aitqanda jogharyda tapsyrmalar negizinde Pavlodar oblysynda songhy 2-3 jyl ishinde 500-den astam kóshening atauy, 26 eldi meken atauy men 2 audannyng atauy ózgertilip, 5 bilim beru mekemesine úly túlghalardyng esimi berildi.

Desek te onomastika mәselesine qatysty zannamalyq aktiler men erejelerden ózge Ýkimet pen ministrlik tarapynan kelip týsken tapsyrmalardyng әlide bolsa alyp-qosar tústary bar ekeni barshagha mәlim bolyp otyr.  Solardyng biri qazirgi uaqytta qoldanystaghy QR Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq onomastika komissiyasynyng  bekitken 150 túlgha tizimi. Naqtyraq toqtalar bolsaq atalghan tizimge Pavlodar oblysynan tek 11 túlgha kirgizilgen (Búqar jyrau, Mәshhýr Jýsip,  Jayau Músa, Estay, Jýsipbek Aymauytúly, Júmat Shaniyn, Súltanmahmút Torayghyrov, Qanysh Sәtpaev, Shәken Aymanov, Ermúhan Bekmahanov, Álkey Marghúlan). Búlardan ózge bizding ónirde «Tarihy túlghalar» tizbesin tolyqtyrar esimder jeterlik.  Olardyng qataryna aqyn, әnshi-kompozitor Isa Bayzaqov, aqyn, dramaturg Amanjol Shamkenov, jazushy Múzafar Álimbaev,  kompozitor, halyq әnshisi Mayra Shamsutdinova, aqyn, dramaturg Qalijan Bekhojiyn, jazushy Dihan Ábilov, aqyn Sәbit Dónentaev, qazaq arheologiya ghylymynyng negizin qalaushylardyng biri Kemel Aqyshev, aqyn, jazushy Qamar Qasymov, dramaturg, әdebiyettanushy Qoshmúhambet Kemengerov, kinorejisser, qazaq kino audaru ónerining negizin qalaushylardyng biri Quat Ábuseyitov, әnshi, Qazaqstannyng halyq artiysi Suat Ábuseyitov t.b. syndy daryndy túlghalar men eren qaysarlyqtyng ýlgisin tanytqan Kólebe batyr, Oljabay batyr, Bayannyng aghasy Sary batyr (Ersary degen atpen taralghan), Jasybay batyr syndy batyrlarymyz  enbey qalghan. Osy jayynda ónirimizding tanymal ghalymy, oblystyq onomastika komissiyasynyng belsendi mýshesi Beken Saghyndyqúly da «Jerding atauy – elimning atauy» atty maqalasynda atalghan tizimnen syrt qalghan jogharyda atalghan  túlghalardyng esimderin tilge tiyek ete kele, «Bizdinshe búlardyng qay-qaysysy bolmasyn ónirimizding qala-audan kóshelerin qayta ataugha súranyp-aq otyr» dep jazghan bolatyn.

Áriyne, búl tizimde tek Ertis-Bayan ónirining túlghalary ghana emes, elimizding barlyq ónirinen de auyz toltyryp aitatyn batyrlar men biyler, óner, ghylym maytalmandary kirmey qalghandyghy 2019 jylghy 21 mausymda Oral qalasynda ótken «Tarihy ataulardy qaytaru – tarihy janghyru kepili» taqyrybyndaghy ónirlik dóngelek ýstelde әr oblystan kelgen onomast mamandar men ghalymdardyng sózderinen bayqalghan edi.

Olay bolsa kezinde kóneden kele jatqan dәstýrmen qoyylghan tarihy ataularymyzdy qalpyna keltiru mәselesine endi býgingi kýnning kózimen qarauymyz qajet. Óitkeni tól tarihymyz ben mәdeniyetimiz arqyly qazaq órkeniyetining kóshin ilgerilete alsaq, kelesi úrpaqqa jarqyn jýzben qaray alarymyz anyq.

Batyrbek Qayyr,

Pavlodar oblysy tilderdi damytu jónindegi

basqarmasynyng onomastika júmystary bólimi basshysy

Abai.kz