2018 jyly Elbasymyzdyng Jarlyghymen qazaq tilining jana әlipbii bekitilgennen keyin Mәdeniyet jәne sport ministrligine qarasty Shaysúltan Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghy jana әlipby emle erejelerining jobasyn saraptau ýshin respublikanyng barlyq ónirlerinde memlekettik qyzmetkerler jәne mektep múghalimderi men oqushylary arasynda synama-saualnama júmystaryn jýrgizdi. Sonday-aq,  Respublikanyng barlyq ónirlerinde jana әlipbiyge kóshuding manyzdylyghy men artyqshylyqtaryn týsindiruge baghyttalghan týrli dengeydegi kezdesuler men seminarlar ótkizdi,  Bilim jәne Ghylym ministrligine qarasty A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty mamandary әzirlegen emle erejelerin nasihattau-týsindiru júmystaryn  úiymdastyrdy.

Bayqaghanymyz, jalpy jazu-syzudy reformalaugha baylanysty býgingi qalyng júrtshylyqtyng yqylasy ong ekendigin angharugha bolady. Ásirese joghary oqu oryndarynyng oqytushylary men mektep múghalimderining  belsendiligi óte joghary. Aghylshyn tilin mengeruge bet alghan jastar jana grafikany ýirenuge qúlshynys tanytyp otyr.  Degenmen egde jastaghy azamattar men orystildi azamattarymyzdyng  jana әlipby men emle erejeleri boyynsha mazalaytyn súraqtary da, pikirleri de az emes. Osyghan baylanysty jana әlipbiydi qabyldaugha, mengeruge baylanysty mәdeniy-tildik qoghamdy kelesi toptargha bóluge bolady:

Birinshi top –  bilim-ghylym mekemelerinde oqityn, qyzmet jasaytyn qogham mýsheleri. Ekinshi top – oqu-bilim salasyna jatpaytyn mekemelerdegi qyzmetkerler, jeke kәsippen ainalysatyn túlghalar. Ýshinshi top – auyl túrghyndary, zeynetkerler, kýndelikti kýn kóris qamymen jýrgen azamattar.

Birinshi toptaghylargha jana әlipbiydi mengerude esh qiyndyq tumaydy, sebebi olar ýnemi osy prosespen, janalyqtarmen aralasyp otyrady. Al kýndelikti osy ýrdisten alshaq ekinshi jәne ýshinshi toptaghylar ýshin latyn grafikasyna kóshuge aqparattar әli de týsiniksizdeu, kýmәnmen qaraytyndar bar. Olardyng ishinde latyn tilimen shatastyryp jýrgender de, әrip almastyru dep jansaq týsinip jýrgender de jasyryn emes.

Jana jazu syzudy mengeretin qoghamdaghy osynday toptardy respublikamyzdaghy oblystyq til ýiretu ortalyqtary  kurs júmystaryn bastap ta ketti. Ádiskerler latyn әlipbiyin ýiretuding ozyq tehnologiyalary men әdisterdi paydalanyp, oqu qúraldaryn әzirleude. Latyn әlipbiyining qoldanys ayasyn keneytuge baylanysty týrli aksiyalar men teleoyyndar úiymdastyruda.  Degenmen jana emleni mengertude myna mәselelerdi nazargha aludy qajet dep sanaymyz:

Eng basty, alghashqy sabaqtar  últtyq sanany oyatugha, últtyq biregeylikti qalyptastyrugha baghyttalghan  dәristerden bastaluy asa manyzdy.  Sebebi qazirgi mәdeniy-tildik qoghamnyng sanasynda orys әlipbiyining aqparattyq kody saqtalyp túr.  Sondyqtan kirill sanaly qoghamgha  orystyng әlipbii men orfografiyasynyng bodanynan shyghudy týsindirudi qajet etedi. Ásirese qogham mýshelerining arasyndaghy orystildi azamattarymyz sózdik qorymyzdaghy shettildik sózderdi qazaq tilining dybystyq әuezine iygerip, beyimdep jazugha baylanysty jana erejelerge týsinbeushilikpen qaraydy. Yaghny búl  olardyng ýirenshikti kirill jazuynda shet tilinen engen sózder ózgertilmeu kerek degen psihologiyalyq kedergilerding boluymen baylanysty.

Elbasymyzdyng myna sózderine terenirek mәn bersek: «Men elimiz myqty, әri jauapkershiligi joghary Birtútas Últ bolu ýshin bolashaqqa qalay qadam basatynymyz jәne búqaralyq sanany qalay ózgertetinimiz turaly kózqarastarymdy ortagha saludy jón kórdim» deydi.  Professor N. Uәly elbasymyzdyng búqaralyq sanany ózgertuge qatysty sózderin bylaysha taratady: «Jana últtyq әlipbiyge negizdelgen jana grafika eskilikting keri әseri men kenestik otarshyldyq saldarynan etek jayghan «bodandyq sana» stereotipterinen arylugha, tәuelsiz eldik «bostan sanasynyn», zamanauy janasha oilau jýiesining qalyptasuyna myqty týrtkijayt bolary sózsiz».  Sondyqtan tyndaushylargha qazaq halqynyng últtyq mәdeniyeti men birigeyliginen aiyryluyna sebep bolghan tarihi, sayasi, lingvistikalyq  týrkijayttardy týsindiretin, tildik sananyng ruhany janghyruyna baghyttalghan dәristerden bastaudyng manyzdylyghy zor. Osynday týsindirulerden keyin bóten tildik stereotipten arylghan ruhany janghyrghan últtyq sanadaghy túlghagha jana bilim men daghdy onay әri sapaly mengertiledi.

Sonday-aq, jazudyng ózgerui halyqtyng qoghamdyq ómirining barlyq salasyna, ruhany әlemine, psihologiyasyna әser etedi. Sondyqtan grafikalyq túrpaty ózgergen jana jazu qoghamnyng kez kelgen mýshesine lingvopsihologiyalyq diskomfort túdyratyny belgili jayt. Sondyqtan jana әlipbiydi grafikalyq jәne vizualdyq túrghydan qabyldau –  alghashqy kezde uaqytsha jәne ótpeli kezeng ekenin týsindire ketkenimiz jón.

Sonymen jana grafikany Respublikanyng barlyq kenistigine onay әri belsendi týrde mengertuding birden bir joly –  últtyq sanany janghyrtugha baylanysty júmystardy kýsheytu. Professor N. Uәly aitqanday: «Kez kelgen reforma últtyq sanamen baylanysty. Eger últtyq sana әlipbiydi qoldasa, reformany jýzege asyru da onay bolmaq».

Aynúr Atashbekqyzy Seyitbekova,

Sh. Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna»  últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghynyn  Ádisteme basqarmasynyng basshysy,  filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz