Qadirli oqyrman!

Mynau qysqasha estelik aqyn, satirik Beysebay Kirisbaevtyng 60 jyldyghynyng qarsanynda balalar aqyny Súltan Qaliyev pen Beysekenning kurstasy, telejurnalist Úlbosyn Aytólenning ótinishimen  jazylghan edi. Amal ne, «Joq jomarttyng qolyn baylaydy» degendey, olardyng kitap shygharamyz degen talpynysy jýzege aspaghany ókinishti. Sol jazbany býgin arhiyvimnen tauyp, Beysebaydyng tughan kýnine oray úsynyp otyrmyn.

Qaltay aghamyz aitqanday: «Bizding Qajytay pәterding kezegine túrghanda, Stalin tiri bolatyn...» degen siyaqty, onda Brejnevting tiri kezi edi.

Aydarynan jel esken, uniyversiytetti jana bitirgen jas perilerding bar esil-derti – әsem Almatyda qalu. Ol kezde qazirgidey atnópir gazet-jurnal joq. Qazaq tilindegi ýsh gazetting ekeui – «Sosialistik Qazaqstan» men «Leninshil jas» partiya men komsomoldyng qúzyrynda. Ol jaqtan ýmit az. IYnening kózinen ótken kommunist bolmasan, ne arqa sýier «kóken» bolmasa, esiginen de qaratpaydy. Sondyqtan, astanada qaludyng qamyn oqu bitirerden erterek jasaymyz. Men de 3-shi kurstyng ayaghyna taman «Qazaqstan pionerinde» óndiristik tәjiriybede ótip jýrip, bólim bastyghy Didahmet Áshimhanovtyng ong baghasyna ie bolyp, jarty stavkamen iligip kettim.

Sonan son, bir-eki jyldyng bederinde Didahmet Áshimhanov, Dәuitәli Stambekov, Tynyshbay Raqym, Úlyqbek Esdәuletov, Mәdy Ayymbetov siyaqty aldynghy buyn ókilderi basqa basylymdargha auysyp, olardyng ornyna Qanat Qayymov, Sәbit Dýisenbiyev, Talghat Ótegenov, Bolat Ormanov, Beysebay Kirisbaev kelip qosyldy. Beysebay bizden bir kurs joghary oqyghan edi. Oqudan song «Bilim» qoghamyna qarasty «Ýgitshi blaknoty» deytin lektorlar bulleteninde kishi redaktor bolyp istegen eken. Órisi tar, eshkim oqymaytyn eleusiz basylymda tynysy tarylyp ketkenin de jasyrmady.  Sonymen bizding ýiirge kelip qosyldy. Búl 1982 jyldyng kóktemi edi.

Dәl sol kezde, mәngilik tiri jýretindey kóringen Brejnev qaytys bop ketip, gazetting qos betin «kósemge» arnau ýshin redaksiyamyzda qarbalas bolyp jatqan. Onyng «Kishi jer», «Tyng epopeyasy» siyaqty kitaptary turaly madaq maqalalar Mәskeu jaqtan búrqyrap, týsip jatty. Audaryp basamyz, jetpegen jerin jeldirtip ózimiz qosamyz. «Asa kórnekti memleket qayratkeri», «jazushy», «Brejnev – maydanda shyndalghan qalamger» degen tirkesterge kózimiz ýirenip qalghan.  Bir kýni «Brejnev – satiriyk» degen taqyryp aiqaylap, ýlken gazetting birinshi betinde jarq ete týsti.

Sony bayqap qalghan Beysebay Kirisbaev: «Mynanday talantpen Birekendi ózimizding «Aragha» bas redaktor etip jiberu kerek eken» dep,  shiyti myltyqpen «tars» etkizgeni. Qatty kýluge zang qatty, zaman qatty. Biraz uaqyt iyghymyz selkildep, ishtey kýlip jýrdik.

Beysebay Kirisbaev degen esimdi biz so-o-nau 60-shy jyldardyng ayaghynan bastap, «Baldyrghan» jurnaly men balalar gazetinen jii kezdestiretinbiz. Barmaqtaghy balday móltildegen, dәmdi de mәndi, shaghyn әzilderin qyzygha oqitynbyz. Keyinirek KazGU-de jaqyn tanystyq. Ózimning Ayakózdik jerlesim, býginde tanymal balalar jazushysy (ol kezde әli izdeniste jýrgen) Tolymbek Ábdirayymovpen syrlas dos ekenin bildim. Sol kezde-aq, Almaty oblysyndaghy Aqsu audandyq «Ómir núry» gazetinde eki jylday әdeby qyzmetker bolyp, ysylyp kelgen Beysebaydy qoltanbasy aiqyndalghan jas talant retinde qatarlastary óte qadirleytinin bayqadym.

Biz oqyp jýrgende jurnalistika fakulitetining «Jurnalist» atty qabyrgha gazeti bar edi. Tútas bir qabyrghany alyp jatatyn búl gazet shyn mәnisinde óte tartymdy bolyp shyghatyn. Jas qalamgerlerdi jazu ónerining biyik baspaldaghyna bastaytyn alghashqy mektebi desem de bolady. Ólen, әngime, estelik, suretteme, әzil-shymshymalardy oqyp, dabyrlasyp jatatyn ózge fakulitetterding studentterin de talay kórgenbiz. Bir kýni gazetting jana nómirin japyrlay tamashalap, mәz-mәiram bolyp túrghandardyng ýstinen týstim. «Búlar nemenege mәz bolyp túr?» dep, ýnileyin kep. Gazetting ong jaq búryshynda «Jayau shopyrdyng jyry» degen syqaq óleng berilipti. Aybaq-saybaq әripterding astyna («Aq sisa» әnining әuenimen) degen anyqtama qosa tirkelipti.

Aq shisha, qyzyl shisha, shisha, shisha,

Ózindi kim ishpeydi zorlyq qylsa!

Milisa mashinamdy tartyp alyp,

Atandym sol sebepti «Jayau Misha»!

Giyk-kay, giyk-kay, giyk-kay!..- dep, tógilip kete beredi.

Avtory – 2-shi kurs studenti Beysebay Kirisbaev. Ol kezde ózim de satiranyng auylyna qaray býiregim búrynqyrap jýr edi. Kezdeskende qolyn qystym. Riza bolghanda basy birjaghyna qisayyp, jelkesin qasyp, kýle beredi eken. Sol Beysekenmen balalar gazetinde birneshe jyl qyzmettes boldyq.

Týsingen adamgha balalargha arnap shygharma jazu – dýniyedegi eng qiyn sharua. Kishkentay balghyndardyng tilin bilmesen, qysqa qayyryp, týsinikti sóilemesen, jazghanynnan esh payda joq. Ózing de, kishkentay oqyrmandar da bosqa sharshaydy. Múny sol auyldaghy qalam ústaytyn aghayyndar jaqsy biledi. Al, Beysebay kelgen bette-aq balalar taqyrybyn jatyrqamay, jatsynbay, óz sharuasyn dóngeletip әketti. Búghan onyng tua bitti әzilkeshtigi, tabighy bolmysy kómektesse kerek. Gazetting әdebiyet pen óner bólimi dayyndaghan әngime, ólender, әzil-syqaqtar ýlkenderding de qyzyghyp oqityn ortaq iygiligine ainaldy.

Redaksiyamyz shaghyn, bas redaktorymyz Uәlihan Qalijanovty qosqanda onshaqty adambyz. Deni jastar. Keyde týski ýziliste keng kabiynette әr nәrseni aityp, duyldasyp otyratyn kezderimiz de az bolmaytyn.  Sonday sәtting birinde belgili aqyn Raqymjan Ótegenov aghamyz júmbaq jasyrysayyq dedi.

- Al, onda, siz bastanyz.

- «Kýninde kóktemnin, bir qyzyq shóp kórdim. Barlyghyn shaghady, janasyp ketkennin. Bilding be, balaqay, ne nәrse ekenin?»

Bizden edeuir ýlken Raqang basyn eki jaghyna kezek shayqap, ainalasyna qulana qaraydy. Jauabyn taba almay, bәrimiz dabyrlasyp jatyrmyz.  Qinalghanymyzdy kórip, ol kisi mәz. Bir kezde Beyseken: «Qalaqay» dep sart etkizdi. Riza bolghan aghasy «dúrys» dep, balasha aiqaylap, ornynan túryp ketti.

Kezek ózine  kelgende Beysebay: «Jýrgen sayyn jýirigim, qysqartady qúiryghyn», - dep tympiyp otyra qaldy.

Al, kep oilanayyq. Bir qaraghanda, qarapayym júmbaq siyaqty kóringenmen, sheshuin eshkim taba almady. Anau deymiz, mynau deymiz. Aqyry jauabyn ózi aitty: «IYne-jip». «Qap!» deymiz.

- Al, ekinshisin tyndandar. «Eki ayaqty, bir izdi, ýstine meni mingizdi. Mingizgenmen, ol mening – ayaghymdy jýrgizdi». Búl ne?

Qyzylkenirdek bolyp ary-beri daulasyp, ony da taba almadyq. «Jenildik, Beyseke, ózing aitshy?» deymiz.

– Velosiyped! – deydi ol masayrap.

Mine, jay ghana nәrsening ózinen balalar túr ghoy, ýlkenderdi oilandyratyn osynday kýrdeli dýnie tughyzu naghyz sheberlikting belgisi emes pe! Jany da, ruhy da taza, býkil alpys eki tamyry balalarmen birdey soghatyn Beysebaydyng ortamyzgha kelui shygharmashylyqqa jana serpin berdi. Gazetting taralymy 200 myngha jetti. Áriyne, múnda ýkimetting qoldauy da boldy. Biraq, negizgi enbek redaksiya újymyndaghy әriptesterdiki edi. Basylymgha avtor tartu, oqylatyn materialdar úiymdastyru, oqyrman jinau – jyl boyy jýrgiziletin, tipti, ómiri tausylmaytyn qym-quyt sharua bolatyn. Solardyng dәl ortasynda belsenip, Beysebay jorghalap jýretin.

Shynynda da, Abaysha aitqanda, aqyryn jýrip, anyq basatyn Beysebay Kirisbaev balalar gazetinde tanymal qalamger, satiriyk, aqyn retinde qalyptasty. 1979 jyly «Jalyn» baspasynan jaryq kórgen «Tamshy» atty alghashqy tuyndysynan keyin, «Alty әzilkesh» atty újymdyq jinaqqa (1982 j.)  toptama ólenderi endi. Shygharmashylyq quanyshyn dostarymen birge bólisken ýlken jomarttyghyna da kuә boldyq. Dumandatqan beti «Shәmshi qayda, әnshi qayda?» degenge deyin baryp, әreng tarasqan kýnderimiz de este. Keyinirekte jyldar aralatyp úsynghan «Appaq baq-baq», «Kiltipan», «Yqylyq», «Janyltpashtar» atty kitaptaryna qazaq әdebiyetining kórnekti túlghalary Múzafar Álimbaev, Túmanbay Moldaghaliyev, Qaltay Múhamedjanov syndy aghalary jyly lebizderin bildirdi.

«Jaqsy aqynnyng tili – bal» deydi Shәkәrim. Filosof aqynnyng búl anyqtamasy Beysebaydyng shygharmashylyghyna dóp kelip túrghany anyq. El moyyndaghan satirik eski halyq әnderining sarynyn uaqyt tughyzghan әrtýrli mәselelerimen sheber úshtastyra otyryp, birshama әzil ólender jazdy.  Sonyng biri «Sýzegen sózdi» joqtauy:

Esikting aldy betkeydi-ay,

Betkeyding qary ketpeydi-ay!

Qaraghayday mýiizin

Kóz aldymnan ketpeydi-ay!

...Basqa da basqa «Sýzeke»,

Ózinning ornyng bir tóbe-ay!..

Eki býiirin tayanyp ap súnqyldatqanda, kýlmey qalay shydap otyrasyn, endi?! Jenil әzilining ózinde astarly oy jatyr. Qazaq әdebiyetindegi syn, syqaq, felieton janrlarynyng qúldyraugha týskenin menzeydi. Sondyqtan bolar, «Sonetter» toptamasyndaghy «Kirpish kitap» atty shymshyma óleninde jazu ónerine qanshalyqty jauapkershilikpen qaraytynyn anghartady:

Oylar edim: «Qanshama zaya ketti siya» dep,

Oqu týgil paraqtap sanap shyghu – qiyamet!

Otyra qap taghy da joqtan bardy qúraghan,

Aydar taqty, at qoydy – payda boldy «Roman»!

Kirpish kitap sórede, kurortta jýr iyesi,

Úryp ketse qaytedi, romannyng kiyesi!

IYә, keyde qalyn-qalyng tomdardyng oqylmay, dýken sórelerinde shang basyp qalatynyn kórip jýrmiz. Ol ras. Biraq, búl olardyng bәri birdey nashar degen sóz emes. Onyng týrli sebebi bar. Baghasy uday qymbat kitaptardy alugha júrttyng shamasy jetpeydi nemese olardy oqugha shydamy jetpeydi... (Endi búl bólek әngimening taqyryby).

Al, Beysebaydyng qalamynan shyqqan shap-shaghyn dýniyeler «Ana tili» siyaqty mektep oqulyqtaryna enip, osy kýnge deyin ómirshendigin tanytyp keledi. Búl qalamger tandaghan taqyryptyng qyzyqtyghy, qysqalyghymen qatar, balalar úghymyna jenildiginen bolar. Kez-kelgen taqyryptan taryday oy týiip tastau – onyng sheberligi men ózindik ereksheligi der edim.

Bes kóshe  - bes ru,

Bes kóshe bes jaqtan esiru!

Bolmaydy keshiru,

Bes ru bes jaqtan tós úru...

Ru-ru-ru!..

Sony: qúru-qúru-u...

***

Tek «Ózim, ózim» deydi,

Ózgeni kózge ilmeydi.

***

«Ata-anany syilayyq» dep zarlaydy,

Auyldaghy anasyna bir haty da barmaydy.

***

Korrektor bolsan, aryraq túr,

Diyrektor bolsan, berirek túr...

Jalpy, oqyrmandy kýldire otyryp, kýndelikti túrmystaghy kemshilikterdi, adam boyyndaghy pendelik olqy minezderdi tap basyp, tanu arqyly qoghamdy odan aryltudy maqsat etken Beysebay tәrbie júmysyn jas úrpaqtan bastau qajet ekenin basty múraty dep bildi. Óitkeni, bala – bizding bolashaghymyz. Al, bolashaqtyng iyeleri otbasynan, mektep qabyrghasyndaghy ong tәlim-tәrbiyeden qalyptasady. «Tәrbiyesiz bergen bilim – bala qolyna ústatylghan qaru» degen Ál-Faraby babamyzdyng tәmsilin Beysebay jii qoldanatyn.

Ómirining songhy kezeninde, shygharmashylyq talanty tolysqan sәtterde «Baldyrghan» jurnalyna bólim bastyghy, sonan song Bas redaktordyng orynbasary bolyp taghayyndalghanda, onyng osy balalar әdebiyetin damytugha sinirgen enbegi eskerildi ghoy dep oilaymyn. Áytpese, qym-quyt qarbalasy joq, jayly oryngha qyzyqqandar qatary az emes edi. Tandau Beysebay Kirisbaevqa týsti.  Múnyng ózi aqynnyng qysqa ghúmyryndaghy әdeby ortada tanylghanyn, júrt sanasatyn salmaghy baryn bildiredi.

Dóngelengen dýnie degen osy. Keshegi jalt etken jastyq ómirding qyzyq-shyjyghyn birge ótkizgen zamandas, aqkónil dos Beysebay turaly ótken shaqpen jazamyn dep, kim oilaghan?..

Qazaqta «Artynda bar onalar» degen jyly sóz bar. Osy rette, Beysebay Kirisbaevtyng sonynda oqyrmandary sýiip oqityn qazynaly múralary qalghanyn, әke esimin qasterlep, qadirleytin óreli úrpaghy bar ekendigin medet tútamyz.

Qayym-Múnar Tabeev

Abai.kz