قادىرلى وقىرمان!

مىناۋ قىسقاشا ەستەلىك اقىن، ساتيريك بەيسەباي كىرىسباەۆتىڭ 60 جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا بالالار اقىنى سۇلتان قاليەۆ پەن بەيسەكەڭنىڭ كۋرستاسى، تەلەجۋرناليست ۇلبوسىن ايتولەننىڭ وتىنىشىمەن  جازىلعان ەدى. امال نە، «جوق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى» دەگەندەي، ولاردىڭ كىتاپ شىعارامىز دەگەن تالپىنىسى جۇزەگە اسپاعانى وكىنىشتى. سول جازبانى بۇگىن ارحيۆىمنەن تاۋىپ، بەيسەبايدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي ۇسىنىپ وتىرمىن.

قالتاي اعامىز ايتقانداي: «ءبىزدىڭ قاجىتاي پاتەردىڭ كەزەگىنە تۇرعاندا، ستالين ءتىرى بولاتىن...» دەگەن سياقتى، وندا برەجنەۆتىڭ ءتىرى كەزى ەدى.

ايدارىنان جەل ەسكەن، ۋنيۆەرسيتەتتى جاڭا بىتىرگەن جاس پەرىلەردىڭ بار ەسىل-دەرتى – اسەم الماتىدا قالۋ. ول كەزدە قازىرگىدەي ءاتنوپىر گازەت-جۋرنال جوق. قازاق تىلىندەگى ءۇش گازەتتىڭ ەكەۋى – «سوتسياليستىك قازاقستان» مەن «لەنينشىل جاس» پارتيا مەن كومسومولدىڭ قۇزىرىندا. ول جاقتان ءۇمىت از. ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن كوممۋنيست بولماساڭ، نە ارقا سۇيەر «كوكەڭ» بولماسا، ەسىگىنەن دە قاراتپايدى. سوندىقتان، استانادا قالۋدىڭ قامىن وقۋ بىتىرەردەن ەرتەرەك جاسايمىز. مەن دە 3-ءشى كۋرستىڭ اياعىنا تامان «قازاقستان پيونەرىندە» وندىرىستىك تاجىريبەدە ءوتىپ ءجۇرىپ، ءبولىم باستىعى ديداحمەت ءاشىمحانوۆتىڭ وڭ باعاسىنا يە بولىپ، جارتى ستاۆكامەن ىلىگىپ كەتتىم.

سونان سوڭ، ءبىر-ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە ديداحمەت ءاشىمحانوۆ، ءداۋىتالى ستامبەكوۆ، تىنىشباي راقىم، ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، ءمادي ايىمبەتوۆ سياقتى الدىڭعى بۋىن وكىلدەرى باسقا باسىلىمدارعا اۋىسىپ، ولاردىڭ ورنىنا قانات قايىموۆ، ءسابيت دۇيسەنبيەۆ، تالعات وتەگەنوۆ، بولات ورمانوۆ، بەيسەباي كىرىسباەۆ كەلىپ قوسىلدى. بەيسەباي بىزدەن ءبىر كۋرس جوعارى وقىعان ەدى. وقۋدان سوڭ «ءبىلىم» قوعامىنا قاراستى «ۇگىتشى بلاكنوتى» دەيتىن لەكتورلار بيۋللەتەنىندە كىشى رەداكتور بولىپ ىستەگەن ەكەن. ءورىسى تار، ەشكىم وقىمايتىن ەلەۋسىز باسىلىمدا تىنىسى تارىلىپ كەتكەنىن دە جاسىرمادى.  سونىمەن ءبىزدىڭ ۇيىرگە كەلىپ قوسىلدى. بۇل 1982 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى.

ءدال سول كەزدە، ماڭگىلىك ءتىرى جۇرەتىندەي كورىنگەن برەجنەۆ قايتىس بوپ كەتىپ، گازەتتىڭ قوس بەتىن «كوسەمگە» ارناۋ ءۇشىن رەداكتسيامىزدا قاربالاس بولىپ جاتقان. ونىڭ «كىشى جەر»، «تىڭ ەپوپەياسى» سياقتى كىتاپتارى تۋرالى ماداق ماقالالار ماسكەۋ جاقتان بۇرقىراپ، ءتۇسىپ جاتتى. اۋدارىپ باسامىز، جەتپەگەن جەرىن جەلدىرتىپ ءوزىمىز قوسامىز. «اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى»، «جازۋشى»، «برەجنەۆ – مايداندا شىڭدالعان قالامگەر» دەگەن تىركەستەرگە كوزىمىز ۇيرەنىپ قالعان.  بىر كۇنى «برەجنەۆ – ساتيريك» دەگەن تاقىرىپ ايقايلاپ، ۇلكەن گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە جارق ەتە ءتۇستى.

سونى بايقاپ قالعان بەيسەباي كىرىسباەۆ: «مىنانداي تالانتپەن بىرەكەڭدى ءوزىمىزدىڭ «اراعا» باس رەداكتور ەتىپ جىبەرۋ كەرەك ەكەن» دەپ،  شيتى مىلتىقپەن «تارس» ەتكىزگەنى. قاتتى كۇلۋگە زاڭ قاتتى، زامان قاتتى. ءبىراز ۋاقىت يىعىمىز سەلكىلدەپ، ىشتەي كۇلىپ جۇردىك.

بەيسەباي كىرىسباەۆ دەگەن ەسىمدى ءبىز سو-و-ناۋ 60-شى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ، «بالدىرعان» جۋرنالى مەن بالالار گازەتىنەن ءجيى كەزدەستىرەتىنبىز. بارماقتاعى بالداي مولتىلدەگەن، ءدامدى دە ءماندى، شاعىن ازىلدەرىن قىزىعا وقيتىنبىز. كەيىنىرەك كازگۋ-دە جاقىن تانىستىق. ءوزىمنىڭ اياكوزدىك جەرلەسىم، بۇگىندە تانىمال بالالار جازۋشىسى (ول كەزدە ءالى ىزدەنىستە جۇرگەن) تولىمبەك ابدىرايىموۆپەن سىرلاس دوس ەكەنىن ءبىلدىم. سول كەزدە-اق، الماتى وبلىسىنداعى اقسۋ اۋداندىق «ءومىر نۇرى» گازەتىندە ەكى جىلداي ادەبي قىزمەتكەر بولىپ، ىسىلىپ كەلگەن بەيسەبايدى قولتاڭباسى ايقىندالعان جاس تالانت رەتىندە قاتارلاستارى وتە قادىرلەيتىنىن بايقادىم.

ءبىز وقىپ جۇرگەندە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ «جۋرناليست» اتتى قابىرعا گازەتى بار ەدى. تۇتاس ءبىر قابىرعانى الىپ جاتاتىن بۇل گازەت شىن مانىسىندە وتە تارتىمدى بولىپ شىعاتىن. جاس قالامگەرلەردى جازۋ ونەرىنىڭ بيىك باسپالداعىنا باستايتىن العاشقى مەكتەبى دەسەم دە بولادى. ولەڭ، اڭگىمە، ەستەلىك، سۋرەتتەمە، ءازىل-شىمشىمالاردى وقىپ، دابىرلاسىپ جاتاتىن وزگە فاكۋلتەتتەردىڭ ستۋدەنتتەرىن دە تالاي كورگەنبىز. ءبىر كۇنى گازەتتىڭ جاڭا ءنومىرىن جاپىرلاي تاماشالاپ، ءماز-ءمايرام بولىپ تۇرعانداردىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. «بۇلار نەمەنەگە ءماز بولىپ تۇر؟» دەپ، ۇڭىلەيىن كەپ. گازەتتىڭ وڭ جاق بۇرىشىندا «جاياۋ شوپىردىڭ جىرى» دەگەن سىقاق ولەڭ بەرىلىپتى. ايباق-سايباق ارىپتەردىڭ استىنا («اق سيسا» ءانىنىڭ اۋەنىمەن) دەگەن انىقتاما قوسا تىركەلىپتى.

اق شيشا، قىزىل شيشا، شيشا، شيشا،

ءوزىڭدى كىم ىشپەيدى زورلىق قىلسا!

ءمىليسا ماشينامدى تارتىپ الىپ،

اتاندىم سول سەبەپتى «جاياۋ ميشا»!

گيك-كاي، گيك-كاي، گيك-كاي!..- دەپ، توگىلىپ كەتە بەرەدى.

اۆتورى – 2-ءشى كۋرس ستۋدەنتى بەيسەباي كىرىسباەۆ. ول كەزدە ءوزىم دە ساتيرانىڭ اۋىلىنا قاراي بۇيرەگىم بۇرىڭقىراپ ءجۇر ەدى. كەزدەسكەندە قولىن قىستىم. ريزا بولعاندا باسى بىرجاعىنا قيسايىپ، جەلكەسىن قاسىپ، كۇلە بەرەدى ەكەن. سول بەيسەكەڭمەن بالالار گازەتىندە بىرنەشە جىل قىزمەتتەس بولدىق.

تۇسىنگەن ادامعا بالالارعا ارناپ شىعارما جازۋ – دۇنيەدەگى ەڭ قيىن شارۋا. كىشكەنتاي بالعىنداردىڭ ءتىلىن بىلمەسەڭ، قىسقا قايىرىپ، تۇسىنىكتى سويلەمەسەڭ، جازعانىڭنان ەش پايدا جوق. ءوزىڭ دە، كىشكەنتاي وقىرماندار دا بوسقا شارشايدى. مۇنى سول اۋىلداعى قالام ۇستايتىن اعايىندار جاقسى بىلەدى. ال، بەيسەباي كەلگەن بەتتە-اق بالالار تاقىرىبىن جاتىرقاماي، جاتسىنباي، ءوز شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتتى. بۇعان ونىڭ تۋا ءبىتتى ازىلكەشتىگى، تابيعي بولمىسى كومەكتەسسە كەرەك. گازەتتىڭ ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمى دايىنداعان اڭگىمە، ولەڭدەر، ءازىل-سىقاقتار ۇلكەندەردىڭ دە قىزىعىپ وقيتىن ورتاق يگىلىگىنە اينالدى.

رەداكتسيامىز شاعىن، باس رەداكتورىمىز ءۋاليحان قاليجانوۆتى قوسقاندا ونشاقتى ادامبىز. دەنى جاستار. كەيدە تۇسكى ۇزىلىستە كەڭ كابينەتتە ءار نارسەنى ايتىپ، دۋىلداسىپ وتىراتىن كەزدەرىمىز دە از بولمايتىن.  سونداي ءساتتىڭ بىرىندە بەلگىلى اقىن راقىمجان وتەگەنوۆ اعامىز جۇمباق جاسىرىسايىق دەدى.

- ال، وندا، ءسىز باستاڭىز.

- «كۇنىندە كوكتەمنىڭ، ءبىر قىزىق ءشوپ كوردىم. بارلىعىن شاعادى، جاناسىپ كەتكەننىڭ. ءبىلدىڭ بە، بالاقاي، نە نارسە ەكەنىن؟»

بىزدەن ەدەۋىر ۇلكەن راقاڭ باسىن ەكى جاعىنا كەزەك شايقاپ، اينالاسىنا قۋلانا قارايدى. جاۋابىن تابا الماي، ءبارىمىز دابىرلاسىپ جاتىرمىز.  قينالعانىمىزدى كورىپ، ول كىسى ءماز. ءبىر كەزدە بەيسەكەڭ: «قالاقاي» دەپ سارت ەتكىزدى. ريزا بولعان اعاسى «دۇرىس» دەپ، بالاشا ايقايلاپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.

كەزەك وزىنە  كەلگەندە بەيسەباي: «جۇرگەن سايىن جۇيرىگىم، قىسقارتادى قۇيرىعىن»، - دەپ تىمپيىپ وتىرا قالدى.

ال، كەپ ويلانايىق. ءبىر قاراعاندا، قاراپايىم جۇمباق سياقتى كورىنگەنمەن، شەشۋىن ەشكىم تابا المادى. اناۋ دەيمىز، مىناۋ دەيمىز. اقىرى جاۋابىن ءوزى ايتتى: «ينە-ءجىپ». «قاپ!» دەيمىز.

- ال، ەكىنشىسىن تىڭداڭدار. «ەكى اياقتى، ءبىر ءىزدى، ۇستىنە مەنى مىنگىزدى. مىنگىزگەنمەن، ول مەنىڭ – اياعىمدى جۇرگىزدى». بۇل نە؟

قىزىلكەڭىردەك بولىپ ارى-بەرى داۋلاسىپ، ونى دا تابا المادىق. «جەڭىلدىك، بەيسەكە، ءوزىڭ ايتشى؟» دەيمىز.

– ۆەلوسيپەد! – دەيدى ول ماسايراپ.

مىنە، جاي عانا نارسەنىڭ وزىنەن بالالار تۇر عوي، ۇلكەندەردى ويلاندىراتىن وسىنداي كۇردەلى دۇنيە تۋعىزۋ ناعىز شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس پە! جانى دا، رۋحى دا تازا، بۇكىل الپىس ەكى تامىرى بالالارمەن بىردەي سوعاتىن بەيسەبايدىڭ ورتامىزعا كەلۋى شىعارماشىلىققا جاڭا سەرپىن بەردى. گازەتتىڭ تارالىمى 200 مىڭعا جەتتى. ارينە، مۇندا ۇكىمەتتىڭ قولداۋى دا بولدى. بىراق، نەگىزگى ەڭبەك رەداكتسيا ۇجىمىنداعى ارىپتەستەردىكى ەدى. باسىلىمعا اۆتور تارتۋ، وقىلاتىن ماتەريالدار ۇيىمداستىرۋ، وقىرمان جيناۋ – جىل بويى جۇرگىزىلەتىن، ءتىپتى، ءومىرى تاۋسىلمايتىن قىم-قۋىت شارۋا بولاتىن. سولاردىڭ ءدال ورتاسىندا بەلسەنىپ، بەيسەباي جورعالاپ جۇرەتىن.

شىنىندا دا، ابايشا ايتقاندا، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن بەيسەباي كىرىسباەۆ بالالار گازەتىندە تانىمال قالامگەر، ساتيريك، اقىن رەتىندە قالىپتاستى. 1979 جىلى «جالىن» باسپاسىنان جارىق كورگەن «تامشى» اتتى العاشقى تۋىندىسىنان كەيىن، «التى ازىلكەش» اتتى ۇجىمدىق جيناققا (1982 ج.)  توپتاما ولەڭدەرى ەندى. شىعارماشىلىق قۋانىشىن دوستارىمەن بىرگە بولىسكەن ۇلكەن جومارتتىعىنا دا كۋا بولدىق. دۋمانداتقان بەتى «ءشامشى قايدا، ءانشى قايدا؟» دەگەنگە دەيىن بارىپ، ارەڭ تاراسقان كۇندەرىمىز دە ەستە. كەيىنىرەكتە جىلدار ارالاتىپ ۇسىنعان «اپپاق باق-باق»، «كىلتيپان»، «ىقىلىق»، «جاڭىلتپاشتار» اتتى كىتاپتارىنا قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى مۇزافار الىمباەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ سىندى اعالارى جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىردى.

«جاقسى اقىننىڭ ءتىلى – بال» دەيدى شاكارىم. فيلوسوف اقىننىڭ بۇل انىقتاماسى بەيسەبايدىڭ شىعارماشىلىعىنا ءدوپ كەلىپ تۇرعانى انىق. ەل مويىنداعان ساتيريك ەسكى حالىق اندەرىنىڭ سارىنىن ۋاقىت تۋعىزعان ءارتۇرلى ماسەلەلەرىمەن شەبەر ۇشتاستىرا وتىرىپ، ءبىرشاما ءازىل ولەڭدەر جازدى.  سونىڭ ءبىرى «سۇزەگەن ءسوزدى» جوقتاۋى:

ەسىكتىڭ الدى بەتكەيدى-اي،

بەتكەيدىڭ قارى كەتپەيدى-اي!

قاراعايداي ءمۇيىزىڭ

كوز الدىمنان كەتپەيدى-اي!

...باسقا دا باسقا «سۇزەكە»،

ءوزىڭنىڭ ورنىڭ ءبىر توبە-اي!..

ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ اپ سۇڭقىلداتقاندا، كۇلمەي قالاي شىداپ وتىراسىڭ، ەندى؟! جەڭىل ءازىلىنىڭ وزىندە استارلى وي جاتىر. قازاق ادەبيەتىندەگى سىن، سىقاق، فەلەتون جانرلارىنىڭ قۇلدىراۋعا تۇسكەنىن مەڭزەيدى. سوندىقتان بولار، «سونەتتەر» توپتاماسىنداعى «كىرپىش كىتاپ» اتتى شىمشىما ولەڭىندە جازۋ ونەرىنە قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن اڭعارتادى:

ويلار ەدىم: «قانشاما زايا كەتتى سيا» دەپ،

وقۋ تۇگىل پاراقتاپ ساناپ شىعۋ – قيامەت!

وتىرا قاپ تاعى دا جوقتان باردى قۇراعان،

ايدار تاقتى، ات قويدى – پايدا بولدى «رومان»!

كىرپىش كىتاپ سورەدە، كۋرورتتا ءجۇر يەسى،

ۇرىپ كەتسە قايتەدى، روماننىڭ كيەسى!

ءيا، كەيدە قالىڭ-قالىڭ تومداردىڭ وقىلماي، دۇكەن سورەلەرىندە شاڭ باسىپ قالاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ول راس. بىراق، بۇل ولاردىڭ ءبارى بىردەي ناشار دەگەن ءسوز ەمەس. ونىڭ ءتۇرلى سەبەبى بار. باعاسى ۋداي قىمبات كىتاپتاردى الۋعا جۇرتتىڭ شاماسى جەتپەيدى نەمەسە ولاردى وقۋعا شىدامى جەتپەيدى... (ەندى بۇل بولەك اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى).

ال، بەيسەبايدىڭ قالامىنان شىققان شاپ-شاعىن دۇنيەلەر «انا ءتىلى» سياقتى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنىپ، وسى كۇنگە دەيىن ومىرشەڭدىگىن تانىتىپ كەلەدى. بۇل قالامگەر تاڭداعان تاقىرىپتىڭ قىزىقتىعى، قىسقالىعىمەن قاتار، بالالار ۇعىمىنا جەڭىلدىگىنەن بولار. كەز-كەلگەن تاقىرىپتان تارىداي وي ءتۇيىپ تاستاۋ – ونىڭ شەبەرلىگى مەن وزىندىك ەرەكشەلىگى دەر ەدىم.

بەس كوشە  - بەس رۋ،

بەس كوشە بەس جاقتان ەسىرۋ!

بولمايدى كەشىرۋ،

بەس رۋ بەس جاقتان ءتوس ۇرۋ...

رۋ-رۋ-رۋ!..

سوڭى: قۇرۋ-قۇرۋ-ۋ...

***

تەك «ءوزىم، ءوزىم» دەيدى،

وزگەنى كوزگە ىلمەيدى.

***

«اتا-انانى سىيلايىق» دەپ زارلايدى،

اۋىلداعى اناسىنا ءبىر حاتى دا بارمايدى.

***

كوررەكتور بولساڭ، ارىراق تۇر،

ديرەكتور بولساڭ، بەرىرەك تۇر...

جالپى، وقىرماندى كۇلدىرە وتىرىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى كەمشىلىكتەردى، ادام بويىنداعى پەندەلىك ولقى مىنەزدەردى تاپ باسىپ، تانۋ ارقىلى قوعامدى ودان ارىلتۋدى ماقسات ەتكەن بەيسەباي تاربيە جۇمىسىن جاس ۇرپاقتان باستاۋ قاجەت ەكەنىن باستى مۇراتى دەپ ءبىلدى. ويتكەنى، بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ال، بولاشاقتىڭ يەلەرى وتباسىنان، مەكتەپ قابىرعاسىنداعى وڭ ءتالىم-تاربيەدەن قالىپتاسادى. «تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم – بالا قولىنا ۇستاتىلعان قارۋ» دەگەن ءال-فارابي بابامىزدىڭ ءتامسىلىن بەيسەباي ءجيى قولداناتىن.

ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، شىعارماشىلىق تالانتى تولىسقان ساتتەردە «بالدىرعان» جۋرنالىنا ءبولىم باستىعى، سونان سوڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعاندا، ونىڭ وسى بالالار ادەبيەتىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەسكەرىلدى عوي دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، قىم-قۋىت قاربالاسى جوق، جايلى ورىنعا قىزىققاندار قاتارى از ەمەس ەدى. تاڭداۋ بەيسەباي كىرىسباەۆقا ءتۇستى.  مۇنىڭ ءوزى اقىننىڭ قىسقا عۇمىرىنداعى ادەبي ورتادا تانىلعانىن، جۇرت ساناساتىن سالماعى بارىن بىلدىرەدى.

دوڭگەلەنگەن دۇنيە دەگەن وسى. كەشەگى جالت ەتكەن جاستىق ءومىردىڭ قىزىق-شىجىعىن بىرگە وتكىزگەن زامانداس، اقكوڭىل دوس بەيسەباي تۋرالى وتكەن شاقپەن جازامىن دەپ، كىم ويلاعان؟..

قازاقتا «ارتىندا بار وڭالار» دەگەن جىلى ءسوز بار. وسى رەتتە، بەيسەباي كىرىسباەۆتىڭ سوڭىندا وقىرماندارى ءسۇيىپ وقيتىن قازىنالى مۇرالارى قالعانىن، اكە ەسىمىن قاستەرلەپ، قادىرلەيتىن ورەلى ۇرپاعى بار ەكەندىگىن مەدەت تۇتامىز.

قايىم-مۇنار تابەەۆ

Abai.kz