Ótkende Elordada Aziya qalamgerlerining alghashqy forumy ótkenin bilesizder. Aziya qúrlyghynyng qyryqqa juyq elinen jәne Qazaqstannyng әr aumaghynan jiylghan 300-ge tarta qalamgerding búl basqosuy jayly el ishinde týrli pikirler aityldy. Búl forum bizge ne berdi degen jalpynyng kónilindegi jalqy súraqqa úiymdastyrushylar, yaghny Qazaqstan Jazushylar odaghy basshylyghy jauap ta berdi. Dese de biz býgin aqyn, Memlekettik syilyqtyng laureaty, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Nesipbek Aytúlyn sózge tarttyq...

– Elimizde «Aziya elderi qalamgerlerining I forumy» ótti. Búl forum 1973-jyldan keyin ótip otyrghan Aziya qúrlyghyndaghy qalamgerlerding basyn qosqan túnghysh jiyn eken. Ekeuinde de boldynyz. Osy ýlken eki jiynnyng arasynda qanshalyqty ózgeris, ósu bar? Neni bayqadynyz?

– Búl forum qalamgerlerge ýlken oy saldy. Qalghy bastaghan qauymgha silkinis, serpilis tudyrdy. Aziya jazushylarynyng bas qosuy búl jay ghana jiyn emes. Búl forumdy elimizding baytaq, әdebiyetimizding bay ekenindigin aighaqtaytyn halyqaralyq qúryltay desek te bolady. Óitkeni Aziya jazushylarynyng 1-forumyn biz bastap otyrmyz. Forumda kesek sózder, keleli pikirler aityldy. Shetten kelgen qonaqtardy aitar bolsaq, maghan Ontýstik Koreyadan kelgen jazushynyn, Mongholiyadan kelgen aqynnyng sózi únady. Olar Aziyanyng mәdeniyeti men әdebiyetining erekshe ekenin, әlemdik kenistikte alatyn oryny óte zor ekenin, ózine tәn bolmysy bar kýrdeli qúrlyq ekenin basa aitty. Óitkeni Aziyada kóptegen elder bar. Alyp imperiyalar otyr. Olardyng bir-birine úqsamaytyn tereng tarihy, qily taghdyry, tamyry terende jatqan әdebiyetteri bar. Al, bizding ózimizge keler bolsaq, keshegi úly aghalarymyz aramyzda jýrgen qos Ghaben, Iliyas Esenberliyn, Safuan, Syrbay, Ghafu, Túmanbay, Qadyr, Múqaghali, Ábish, Júmeken, Sayyn, Saghi, Oralhan, Qalihan, Rymghali, Fariza, Aqseleu taghy basqa kóptegen aghalarymyz býgin joq. Olar qarqaraday tizilip osy forumda otyrsa, qasqayyp túryp óz oilaryn aitsa, qanday ghaniybet bolar edi?!... Taghdyr, uaqyt ony kóruge jazbady. Qazir uaqyt basqa, qogham basqa. Ádebiyetting aldyndaghy mindet basqa. Bizding tarapymyzdan sóilegen Oljas aghamyz salmaqty oilar aitty. Oljastyng qazaq әdebiyetining býgingi hal-ahualy jәne haltura turaly menzegen astarly sózderi kópting kónilinen shyqty. Talantty tanu, talantty qalamgerlerdi qadirleu mәselesin kóterdi. Bizding qogham aqyldy adamdardan góri jalpaqshesheyler men jaghympazdardy qolayly kóredi degen ótkir pikir bildirdi. Tólen Ábdikting әdebiyet jóninde aitqan sózderi de óte qúndy boldy. Maghan qatty únaghany jazushy Dulat Isabekovtyng postmoderniyzimge bergen anyqtamasy. Búl ózi kópting kókeyinde jýrgen oy edi. Keshegi Múqaghalilar sony bilmedi deysing be? Olar da әlem әdebiyetin baghdarlap, bayyptap oqyghan әriyne. Biraq kózsiz eliktep, solyqtamaghan. Tughan әdebiyetting tereng tamyrynan ajyramay, tughan tilding uyzyna jaryp, kәusar túnyghynan qanyp ishe bildi. Ádebiyetimizding últtyq kelbetin saqtay otyryp, kórkemdik kókjiyegin keneyte týsti. Dulat agha aitqanday shynynda da: «Postmoderniyzimge boy úru – ózinning talantysyzdyghyndy jasyru». Búl bir aita jýretin sóz boldy. Ár әdebiyetting óz tegi bar. Biz teksiz әdebiyet jasamauymyz kerek. Ádette biz tekti úrpaq tәrbiyeleuimiz kerek dep jatamyz, әdebiyet te sonday... Teksiz әdebiyet ol basqagha telingen әdebiyet. Túlypqa móniregen siyr siyaqty nәrse. Sondyqtan, adaspauymyz qajet. Bizde adasyp jýrgen bauyrlarymyz óte kóp. Olar keshegi Maghjan, Qasym, Múqaghaly zamanynda da bolghan. Áli de bolady. Biraq, olardyng týbinde qayta ainalyp qara ólenning ýiirine qosylatynyna kýmәnim joq. «Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, Shekpen jauyp ózine qaytaramyn» - dep Múqaghaly beker aitpaghan.

Sayyp kelgende, búl forum әdebiyet qana emes, memleketimiz ýshin de ýlken abyroy boldy. Álemdegi memleketter bir-birimen sharpysyp túrghan kezende, óz ishimizde de san qily pikirler men kózqarastar qaqtyghysyp, dýrbeleng tuyp túrghan shaqta Elordada Aziya qalamgerleri jinalyp әlemdik dengeyde keleli kenes ótkizip, pikir almasuy jaqsylyqtyng nyshany. Forumdy úiymdastyrugha qoldau bildirip, múryndyq bolghan Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevqa, Mәdeniyet jәne sport ministrligine, Qazaqstan jazushylar odaghy basshylghyna sheksiz alghysymdy bildiremin.

Ótken ghasyrda Ánuar Álimjanov úiymdastyrghan «Aziya, Afrika jazushylarynyng konferensiyasynan» keyin, biz kórgen ýlken shara osy. Qarap otyrsaq, 40 jyl mýlgumen kelippiz. Odaq ishindegi úsaq-týiek, ózara kiykiljin, túrmystyq dau-damaydyng ainalasynan shygha almappyz. «Iship qoydyn, jep qoydyn» degen yryn-jyryng tartystyng tónireginde jýrippiz.

– Aziya forumy býgingi jahandanu dәuirindegi qalamgerlerding qoghamdaghy orynyn aishyqtay aldy ma?

– Jazushylar odaghy últtyq oidyng kóshbasshysy boluy kerek. Alayda, biylikte jýrgen keybir sholaq oily sheneunikter aqyn-jazushylar dese, Abay aitqanday «It kórgen eshki kózdenip» shygha keledi. Aqyn-jazushylar biylikting jauy emes. Kerisinshe biylik olarmen ymyragha kelip, paydaly pikirlerine qúlaq assa núr ýstine núr bolar edi. Qalamgerler men atqa mingen azamattardyng oilary bir jerden shyghyp, kóp tilegin qanaghattandyrghanda býgingidey artyq aighay-shu bolmas edi.

Men bir nәrseden qorqam. Ol bizdegi shekten shyqqan jemqorlyq mәselesi. Telegey teniz últ baylyghyn talan-tarajygha salghan úly jemqorlyq, qaytalap aitam ÚLY JEMQORLYQ, týpting týbinde Tәuelsizdigimizding týbine jete me dep qauiptenemin. Preziydent keshe joldauynda jemqorlyqtyng jolyn kesu kerek dep qadap aitty. Batyldyqpen aitty. Alayda, Preziydent jalghyz ózi jemqorlyqtyng jolyn kese ala ma, joq pa? Bizdegi úly jemqorlyqtyng jolyn kesu jalghyz basshynyng qolynan kelmeydi. Jazushylar osy túrghydan oilanuymyz kerek. Bizder, qalamgerler osy bitispes kýreste Preziydentting qasynan tabylghanymyz jón. Búl jemqorlyqtan kózimiz ashylmasa, memleketimizding bolashaghy búlynghyr. Myna týrimizben eshqanday múratqa jete almay qaluymyz mýmkin. Mine, meni qatty tolghandyratyn mәsele osy.

– Jýsipbek Aymauytov aitqan «Ádebiyet – últtyng jany» bolsa, әdebiyetting jany – til. «Tughan tilin bilmese, Tughan úlym jat maghan!..» - dediniz siz. Jaqynda Preziydentimiz joldauynda qazaq tilin basa nazar audaryp, basymdylyq beru jóninde aitty. Oiynyz qanday?

– Bizdegi tolghaqty mәsele – til mәselesi. Preziydentimiz: «Qazaq tili – últaralyq til bolatyn kýn de alys emes» dedi. Búl da óte batyldyqpen aitylghan sóz. Búl – qazaq tili qazirgi qoldanystaghy orys tilining dengeyine jetedi degen sóz. Oilanugha tura keledi. Biraz jyl búryn 2020-jyly elimiz memlekettik tilde tolyq sóileydi degen de uәdeler bolghan. Tәuelsizdik alghaly shiyrek ghasyrdan asty. Bayaghy jartas, bir jartas. Qyruar qarjy júmsap til komiytetterin qúrdyq, qanshama audarma jasadyq, barlyghy nәtiyjesiz boldy. Sondyqtan memlekettik tilding mәrtebesin kóteremiz desek, memlekettik tildi bilmeytin kadr, memlekettik qyzmette otyrmauy tiyis. Sonda ghana Preziydentimiz aitqan: «Qazaq tili últaralyq til bolatyn» kýndi jaqyndata alamyz. Men Preziydentting til sayasatyn jolgha qoymaq niyetine óte razymyn. Layym aitqany kelsin. Biraq osynyng oryndaluyna әli de kýdikpen qaraymyn. Preziydentke senbegennen emes, men osy ózimizding qazaqtargha senbeymin. Sayyp kelgende, últtyq iydeologiya biyik túghyrgha kóterilmey, memlekettik til eshqashan óz múratyna jete almaydy.

– Alda hәkim Abaydyng 175 jyldyq mereytoyy kele jatyr. Últymyzdy úlyqtaytyn, úrpaqqa ónegesi mol osy toygha dayyndyghymyz qanday? Abaydy qanshalyqty zerttep-zerdelep kelemiz?

– Aytalyq, keshe Lәilim-Shyraq degen qyz bala bastap, Abay ólenderin oqu estafetesyn Preziydentimiz qostap, ýlken bir quanyshqa bóledi. Abaydy úmytyp bara jatqanday edik, búl óte dúrys bastama boldy. Biraq bizde bir jaman әdet bar, Preziydent aitsa, Elbasy aitsa bórining artynday shulaymyz. Al, óz betimizben oilanyp jasaytyn sharualar tolyp jatyr emes pe? Mysaly, Abaydyng keler jyly - 175 jyldyghy. Ony halyqaralyq – YuNESKO dengeyinde ótkizemiz dep jatyrmyz. Bәri dúrys. Alayda, ótkende qabyrghaly ghalym, abaytanushy, mening dosym Túrsyn Júrtbay: «Abay toyyn ótkizu ýshin qúrylghan mereytoylyq komissiyanyng ishinde birde-bir abaytanushy, Abaydy biletin adam joq» - depti. Túrsynnyng qauip qylatyn jóni bar. Abaydy týsinu ýshin ýlken oishyldar, Abaymen kózin ashqan adamdar, sol komissiyanyng ishinde bolu kerek qoy. Abaydyng ruhany әlemin bylay qoyghanda, múralaryna, eskertkishine qatysty kóptegen mәsele bar. Eger men komissiyada bolsam aitar em. Mysaly, Abaydyng 150 jyldyghynda keshendi kesenesin jasadyq. Óte asyghys jasalghandyqtan Abaydyng topyraghy qol jetpes terendikte qaldy. Demek, búl Abay kesenesining qúrylysy tolyq ayaqtalmaghandyghyn bildiredi. Múny keseneni jasaugha qatysqan, arhiytektor Sayyn Nazarbekovtyng ózi de moyyndap otyr. Jospar boyynsha kesenening ishi arqyly Abay topyraghyna baratyn dәliz jasaluy kerek bolatyn. Sayynnyng aituynsha ol jasalmay qalghan. Mening qozghauymmen, ayaqtalmay qalghan júmysty ayaqtayyq dep jogharygha S.Nazarbekovtyng osydan 10 shaqty jyl búryn jazghan hatyna әli kýnge jauap joq.

Ózim Abay auylynda ósken bala bolghandyqtan aitayyn, Abay tughan Syrt Qasqabúlaq qalay bolsa solay jatyr. M.Áuezov jóninde kitap jazyp, Abay jóninde kóptegen mәlimetter bergen jazushy Kәmen Orazalinning ýiin muzey jasau siyaqty tolyp jatqan mәseleler jetkilikti. Ony sol jerde tughan, birge ósip, bite qaynasqan bizder bilemiz. T.Júrtbaevtyng kýiinip otyrghany da sol. Sondyqtan meni qoyshy, T.Júrtbaevty komissiyagha kirgizbeu degen ýlken úyat nәrse. Búl Abaygha jan ashymastyq. Qalay bolsa solay selqos qaraushylyq dep bilemin. Abaygha olay keluge bolmaydy. Abaygha bayyppenen, aqylmenen kelu kerek. Áytpese, Abaydyng aruaghy shamdanady...

Jaqsy, Abay toyyn toylayyq, biraq, Abay jalghyz emes qoy. Kәkimbek aqyn aitqan: «Qazaqtyng irileri – Abaydyng inileri» – Sәken, Iliyas, Beyimbetting tughanyna da biyl 125 jyl tolyp otyr. Búl aldymen Jazushylar odaghynyng nazarynda bolatyn sharua. Jazushylar odaghy әzirge ne istep otyr ony anyq bilmeymin.

– Túlghalardyng toylaryn ótkizu tónireginde toqtalsanyz. Neni eskeruimiz kerek? 

– Úly túlghalardyng toylaryn ózining tughan audanynda, tughan oblysynda ótkizudi әdetke ainaldyryp aldyq. Búl dúrys ta shyghar. Alayda, últqa qyzmet etken memlekettik qayratkerlerdi aldymen memleket astanasynyng tórinde әspetteuimiz kerek emes pe? Búl últ ýshin, últtyq iydeologiya ýshin auaday qajet asa manyzdy mәsele. Iri túlghalardy әr oblys, әr audangha tyghyp toylaudy daghdygha ainaldyru eldik, memlekettik tútastyghymyzgha jik salatyn, qazaqty irituge soqtyratyn qaterli qareket. Biz tәuelsizdik jolynda qúrban bolghan úly túlghalarymyzdy, nege, Elordada «Tәuelsizdik sarayynda», biyik minbeden sóilep túryp, ýlken jinalys jasap, mereytoylaryn ótkizbeske? Solardy ýlgi ete otyryp, býgingi úrpaqtyng boyyna últjandylyqty siniremiz. Tipti, keshegi Kenes ýkimeti túsynda D.Qonaevtyng qatysuymen memleketke, әdebiyetke qyzmet etken túlghalardy qalay úlyqtaghanyn kózimizben kórdik. Al, tәuelsizdik alghannan keyin olardyng bәrin búrysh-búryshqa aparyp, say-saygha quyp tyqtyq. Ne boldyq? Biz sonda tәuelsizdikti kim ýshin aldyq? Kók bayraqty ne ýshin tiktik? Últ jónindegi oilarymyz, úly túlghalarymyz jónindegi sózderimizding barlyghy kók bayraqtyng týbinde aitylu kerek emes pe? Sonda elimizde tútastyq, birlik bolmay ma? Últtyq iydeologiya osydan bastalmay ma? Elding tútastyghy ýshin assambleya degen jaqsy, biraq últtyng tútastyghyn qayda qoyamyz?.. Myna týrimizben bizde qanday últtyq tútastyq bolmaq?

– Últ aldyndaghy qalamgerlerding mindeti qanday?

– Últ taghdyry turaly oilar keshegi Aziya forumynda da keninen sóz boldy. Últty aman saqtap qalu jolyndaghy kýreste qazaq qalamgerleri de birauyzdy boluy tiyis. Biylik halyqty tyndau kerek dep oilaymyn. «Jel soqpasa, shópting basy qimyldamaydy» - dep halyq beker aitpaydy. Mynau әkim-qaralardyng kóbi ziyaly qauymmen sóilesuden ýrkedi, ziyaly qauymdy keyde ózderi shapqa týrtedi... Ol dúrys emes.

Halyqtan biyik tek Qúday ghana. Biylik – halyqtyng qyzmetshisi. Óitkeni, biylikti halyq óz qolynan saylaydy. Sondyqtan, biylik halyqqa adal qyzmet etip, kópting seniminen shyghugha mindetti. Halyq qay zamanda bolsyn biylikting ýstemdigine, zorlyq-zombylyqqa kóne almaydy. Halyq pen biylik bir-birimen til tabysyp, bir mәmilege kelgende ghana memleketting mereyi ýstem bolmaq!

«Ádebiyet portaly»

Súhbattasqan: Arman Sherizat

Abai.kz