Mәdeniyetimizding ólshemi

Jaqynda Elordada boldym. Últtyq qoghamdyq senim kenesining jiyny ótti. Qatystym. Sóz berdi. Kóp adam jinalghandyqtan, reglament saqtaldy. 3-4 minut sóileuge uaqyt berildi. Áriyne, aitqym kelgenning barlyghyn jetkize almadym. Sondyqtan óz tolghanysymdy әleumettik jelide jariyalaudy jón kórdim. Bir qajetke jarar dep ýmittenemin.

Eng aldymen bir aitarym bar. Últtyq kenes – parlament, senat, memlekettik mekemede kótergen jauyr taqyryptyng kóshirmesi bolmauy kerek. Eger qalay da belgili bir týitkil sóz bolsa, onyng sheshimin tabumen ainalysuy tiyis. Bir naqtylay ketetin saual: múnda ne turaly aitugha bolady? Múny nege súrap otyrmyn? Úzaq uaqyt boyy bizde bylay boldy. Preziydentke arnalghan aqparat aldymen әbden sýzgiden ótkiziledi. Búl qanshalyqty dúrys? Bizde «auruyn jasyrghan óledi» degen maqal bar. Sondyqtan bizge birinshi kezekte ashy da bolsa, shyndyq kerek dep oilaymyn. «Biz nege múnday kýige týstik, qazirgi jetken jerimiz osy ma?» degen súraqqa kópten beri jauap izdep jýrmin. Biz nege osyghan kóndigemiz?

Biz «aldymen ekonomika, odan keyin sayasat» degen úranmen ómir sýrip keldik. Qazir bәri kerisinshe. Aldymen sayasat, odan keyin ekonomika. Taghy da ne aldynghysy da, ne keyingisi júmys istemeydi. Óitkeni eng aldymen mәdeniyet boluy kerek. Al qalghandary odan keyin bola jatady. Onsyz mәdeniyetsiz adamdy ýlken sayasatqa da, ýlken ekonomikagha da aralastyrugha bolmaydy. Mәdeniyetsiz adam menedjer retinde belgili bir jetistikke jetui mýmkin. Biraq búl uaqytsha jetistik. Shekteuli adam qolyndaghy sheksiz biylikting tarttyrar zardaby auyr. Biz býginde neni bayqap jýrmiz? Sheneunikter Dimash Qúdaybergen men Erjan Maksimning jetistigine ortaqtasyp jýr.

Al biz ne turaly aitsaq ta, qayda kóz salsaq ta, barlyghy mәdeniyetke kelip tireledi. Mysaly, qarjy mәdeniyeti, sayasy mәdeniyet, últtyq mәdeniyet, pikirtalas mәdeniyeti, búqaralyq mәdeniyet, túrmystaghy mәdeniyet, dene tәrbiyesi mәdeniyeti, sport mәdeniyeti taghysyn taghylar. Yaghni, mәdeniyet adam ómirining barlyq salasyn qamtidy. Ókinishke qaray, biz Marksting izimen jýrdik. Ol ekonomika – baziys, qalghandary ýstindegi qúrylym dep eseptedi.

Al adamzattyng mynjyldyq tәjiriybesi men barlyq әlem dinderi kerisinshe, mәdeniyetti – negiz, al qalghan ekonomika men sayasatty qúrylym dep eseptedi. Mәdeniyet dep sol qolgha shanyshqy, ong qolgha pyshaqty dúrys ústap, tamaqtanudy aitpaymyn. Mening aitqym kelgeni basqa nәrse.

Men adamdardyng boyynan mindetti týrde ústanudy talap etetin adamgershilik turaly aityp otyrmyn. Jemqorlyqpen kýresu degen ne? Shyn mәninde, búl nadandyqpen, mәdeniyetsizdikpen kýres. Taghylymdy kitap oqyp, otbasynda dúrys tәrbie alghan adam tenderde kózboyaushylyqqa barmaydy. Onday adam búrmalaudan, qoqan-loqqy jasaudan, para tyqpalaudan tartynady. Onday adam qoqyspen, bylapyt sózben, las iydeyamen ainalasyn bylghamaydy. Mәdeniyetti adam – arly adam. Al arsyz adam mәdeniyetten júrday adam degen sóz. Búl jerde jetispeytin basqa nәrse bar. Jaratushynyng andargha emes, adamgha bergen syiy. Oyanghan ar-ojdan – adam kýsh-quatynyng sarqylmas kózi. Mening aitpaghym – ar jóninde. Mine, sol naryqtyq ekonomika deni dúrys baziste jaqsy júmys istey alady. Al ar-ojdan joq jerdegi bazis esigi ashyq tordaghy jyrtqysh syqyldy. Eger adam ómiri men tútas memleketting irgesi ar-ojdan ekenin týsinbesek, bizdi qasiret zardaby kýtip túr. Ar-ojdandy tek mәdeniyet qana oyata alady. Aghartushylyq. Bilim. Búl jerde mәselege bir jaqty qaraugha bolmaydy. Bilim ózdiginen kóp nәrseni sheshe almaydy. Ol әrdayym mәdeniyetpen etene boluy tiyis. Tipti mәdeniyetsiz bilimning ózi qauipti. Aynalagha qaranyzshy. Qazir bilimdi, oqyghan jylpostar kóp. Men olardy «әlippe ústaghan jabayylar» dep ataymyn. Qazirgi tabysty adamnyng kelbeti qanday? Aqyldy, bay, bilimdi. Biraq adamgershiligi kemshin. Yaghny dәuletti plebey.

Ghalam qazir mәdeniyetke múqtaj. Qazir dýniyede alapat mәdeniyet daghdarysy jýrip jatyr. Bizding eldegi jaghday da mәz emes. Qoghamda ruhany kóshbasshylar, mәdeniyet alyptary qalmady. Eki jaghalaudy jalghaytyn kópir de joq. Mәdeniyet mәselesi sayasat jәne últtyq qauipsizdikpen birge astasyp jatyr. Býgingi әlemde tabighat baylyghy, әsker, qaru-jaraq emes, elding bolashaghyn ghylym men óner aiqyndaydy. Sondyqtan bizding sayasatkerler ózining halqyn qanday sipatta kórgisi keledi? – degen saualgha bas qatyruy tiyis. Múnday jaghdayda mәdeniyet pen adamgershilik, bilim mәselesin oilau qajet pe? Meninshe, oilau kerek. «Elu jylda el jana» deydi. Onyng ýstine qazirgi ahualda búlardyng manyzy airyqsha. Al nebәri 30 jylda tútas bir últtyng adamgershilik kody ózgerip ketti. Óitkeni basymdyq dúrys qoyylmady. Sebebi mәdeniyetti ekinshi oryngha qoydyq. Al 30 jyl degenimiz ne? Búl mektepti ýsh tolqynnyng bitirip shyghuy degen sóz. Sapa barghan sayyn nasharlap barady. Býgingi mektep týlegi sifrlyq әlemge, jahandyq ghalamtorgha shyrmaluda. Onyng óz oiyn jinaqtaugha shamasy joq. Ol tek qas-qaghym sәtti ghana oilaydy. Ol úghynyqty tilmen týsindire almaydy. Óitkeni ol virtualdy әlemde ómir sýredi. Úyaly telefonynsyz eki saghatta túra almaydy. Telefonyn joghaltu – ol ýshin naghyz qasiret. Ghalamtor taptyrmas kómekshige ainalady dep eseptedi osydan biraz búryn. Biraq qazirgi jaghdayda ghalamtor naghyz jaugha ainaldy. Biz búl jerde mynaday paradoksty bayqaymyz. Tehnologiya progresimen ony iygeru arasyndaghy aiyrmashylyq jer men kóktey. Mәdeniyetti, bilimdi adam elep-ekshep, ózine qajettisin tandap alady. Al qazirgi jastar, әsirese oqushylar – bar salmaghymen basyp jatqan aqparat aghyny aldynda әlsiz.

Mening úsynysym: múnday jaghdayda aqyldy biyleushi әskerdi kýsheytpeydi. Ásker men polisiya eng songhy qadam boluy kerek. Aqyldy biyleushi mәdeniyet pen bilimge den qoyady. Sondyqtan bizge dәl býgin mәdeniyetke degen kózqarasty týbegeyli ózgertu qajet. Mәdeniyet ministrligi ózge uәzirlikter arasynda eng manyzdysy boluy tiyis. Ony sporttan ajyratu kerek. Onyng әdisi men qyzmetin týbegeyli ózgertu kerek. Ministrlik nauqanshyldyqtan aryluy tiyis. Ministrlikting mәdeniyet sayasaty jónindegi kenesi boluy tiyis. Onyng qúramynda shygharmashylyq intelliygensiyanyng ókilderi bolghan jón. Onyng tek kenes beru mәrtebesi bolyp qana qoymay, qadaghalau qyzmetin jýzege asyratynday ókilettigi bolghany abzal. Mәdeniyet ministrligi ógey balanyng kýiin keshpey, dúrystap qarjylandyryluy tiyis. Mәdeniyet ministrligi memleketti basqaru men syndarly sayasat jýrgizuding basty qúraldarynyng biri boluy kerek. Biylik qúrylymyndaghy lauazymdy qyzmetke túrghysy keletin ýmitker óz halqynyng mәdeniyeti boyynsha emtihan tapsyruy tiyis. Sonday-aq әlem mәdeniyetinen habardar bolghany jón.

Bizde әli kýnge deyin әdebiyetten birde-bir Nobeli laureaty joq. Álemdik dengeyde birde-bir oishyl joq. Mәdeniyettegi jetistigimiz arakidik. Tipti kezdeysoq ta. Mýmkin olar bar da shyghar. Biraq olardy әlem tanymaydy. Biz talanttardy shyghara beruimiz kerek. Olardyng jeniske jetui manyzdy emes. Manyzdysy – mәdeniyetti adam etip qalyptastyru. Ol ýshin jaghday jasau kerek. Dimash pen Timur Bekmәmbetovting jetistigin kezdeysoq dep sanaugha bolmaydy, әriyne. Olardy óz elinde moyyndamady. Sol sebepti búlar óz ónerin shetelderde dәleldeuge mәjbýr. Tek sodan keyin ghana jauapty túlghalar qimyldap, múny ózining josparlanghan tabysynday etip kórsetedi. Búlay bolmauy tiyis. Talanttylardy jetildiru әdettegi sharuagha ainaluy qajet.

Mәdeniyet ministrligi mәdeny sayasat boyynsha kenes boluy kerek. Ol konsulitativtik organ bolyp qana qoymay, qadaghalau funksiyasynda jýzege asyruy tiyis. Qazir elimizde tek eki ortalyq bar. Núr-Súltan men Almaty. Al basqalary qayda qaldy sonda? Búryn әr auyldyng ózi kluby, kitaphanasy bolatyn. Shalghay auyldyng túrghyny irikteuden ótip, ýlken sahnagha joldama alatyn. Al qazir múnday atymen joq. Ár auylda, әr audanda Dimash Qúdaybergen men Erjan Maksimderi bar. Qazaq óte talantty halyq. Tek ónerli órenge jaghday jasalmaydy. Jasóspirimder arasynda suisidting kóbengi, ónirlerdegi oqighalar, qoghamdaghy narazylyq osydan tuyp otyr.

Halyqaralyq tәjiriybege sýiensek. Mysaly, mәdeniyetke qatysty mәsele Birikken Arab Ámirlikterinde qalay sheshilude? Ondaghylar bir kezderi múnaydyng tausylatynyn aldyn ala bilip otyr. «Ári qaray qalay ómir sýremiz?» degen saual tónireginde oilanuda. Onyng birden-bir sheshimi – turizmdi damytu. Dubay sauda turizmin damytsa, Ábu Daby Luvrdyng filialyn ashty. Búl jerde mәdeny turizmge nazar audaryp otyr. Endi tek arab elderi men Tayau Shyghys qana emes, kez kelgen adam qúmdaghy elge baryp әlemdik ónermen tanysa alady. Ol ýshin Parijge sabyludyng qajeti joq. Taghy bir mysal aita keteyin, Ispaniyadaghy Solomon Guggenhaym múrajayy. Nege ol jerde múrajay ashyldy? Sebebi nede? Qazir Bilibao – әlemdik turizm industriyasyndaghy manyzdy ortalyq.

Jana Zelandiya. Álemge әigili «Jýzik әmirshisi» filimining týsirilimi ótken jer. Qazir ashyq aspan astyndaghy múrajaygha ainaldy. Ony kóruge kelushilerding esebinen turizm ekonomikagha aitarlyqtay ýles qosuda. Al bizding elde osynday mәdeny ortalyqqa ainalatyn qansha jer bar? Bir ghana Batys Qazaqstannyng ózinde 300-den asady. Al ontýstik ónirde she? Sarayshyqtyng ózi bir tóbe. Men Úlytau turaly aitpay-aq qoyayyn. Ózimizding tarihymyzgha qyzyghushylyq bildiru ýshin eng aldymen ótkenimizdi bilip, ol turaly әdemilep aituymyz kerek! Taghy bir manyzdy mәsele bar.

Ónerli jastar elimizden ketip jatyr. Óitkeni múnda jaghday joq. Olar kez kelgen «gollivudta» júmys isteuge dayyn. Tek olargha mýmkindik berse bolghany. Al qazirgi ziyaly qauym dep jýrgenimiz bedelinen aiyrylyp bitti. Nege alyp tuyndylar joq? Ruhany serpilis nelikten bayqalmaydy? Halyqty kitapqa qaytaruymyz kerek. Adamdar kitap oqyp, mәdeny ortany qayta qalpyna keltire alady.

Al qazir mәdeniyetti aiqyndaytyn ne? Ómirding tynys-kelbetin qaydan kóremiz? Internet pen televiziya tónireginde birer sóz. Biraq ol jerde úly dәstýrding de, ónerding de júrnaghy joq. Ásirese bizding televiziyada. Tanertennen týnning bir uaghyna deyin toy biznesti kórsetuden jalyqpaytyn telearnalar ashyldy. Basty respublikalyq telearnalarda tóbeles, atys-shabys, jylaulyq serialdan basqa týk te joq. Onyng sipaty qoghamgha jat. Býgingi oqyrman, tyndarman, kórermenning sapalyq talghamy qanday? Ókinishke qaray, býginde elimizde talghamy men estetikalyq kózqarasy úyaly telefonmen aiqyndalatyn jastar órip jýr. Gadjetpen ómir sýretin tútas úrpaq qalyptasty. Qazirgi әleumettik jeli degenimiz ne? Búl sýzgiden ótpegen aqparat. Kezeksiz mikrofon. Bireu aighaylap jiberse, qalghandary ilip alyp ketedi. Keybiri ony shynayy qabyldap jatady. Osylaysha, tar shenberdi ainalyp jýr. Bilimsiz qauymmen talghamy tómen kórermen (tyndarman, oqyrman) kez kelgen jalghan aqparatty talghamay júta beredi. Ortanqol, tayaz ýstirtin dýniyetanym sayasy sahnagha jayghasty. Sarabdal sayasatkerlerding ornyna tayazdar men ýndemester keldi. Ayta ketken jón, shama kelse, mәdeniyetti boygha siniru kerek. Mәdeniyet sayasaty tújyrymdamasyn dayyndap, onyng jýzege asyrugha shyndap kiriskenimiz jón. Mәdeniyetke jan-jaqty kónil bólgenimiz jón. Shynayy saraptamadan bastauymyz kerek.Aldymen BAQ-ty, telearnalardy saraptan ótkizuimiz qajet. Olardyng berip jatqan aiqay-shu janalyqtarynyng taraluyn shekteu kerek. Osydan eki jyl búryn «Mәdeniyet arnasy jabyldy. Nege? Eshteme kórsetpedi me, әlde eshkim kórmedi me? Taghy da aitarym – oqyrmandy kitapqa qaytaruymyz kerek. Braziliya ay sayyn júmysshylardyng kitap oqyp, teatrgha baruy ýshin 25 dollar kóleminde stiypendiya bóledi. Odan bólek, Braziliyanyng 4 iri týrmesinde jazasyn óteushiler kitap oqysa, jazasy qysqaratyn zang júmys isteydi. Ejelgi Afinyda teatr qoyylymdaryn kóruge qúldardan basqa qala túrghyndarynyng barlyghy keletin. Sondyqtan mәdeniyetti ýkimet pen partiyalardyng sheshimi qalyptastyrady dep oilamau kerek. Mәdeniyetting damuyna tek jaghday jasau kerek. Búl jerdegi basty kapital – adam. Djobs óler aldynda «Sokratpen әngime-dýken qúru ýshin bar baylyghymdy beruge әzirmin», – depti. Búl sózdi beker aitpaghan shyghar…

Ermek Túrsynovtyng facebook paraqshasynan

Abai.kz