مادەنيەتىمىزدىڭ ولشەمى

جاقىندا ەلوردادا بولدىم. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ جيىنى ءوتتى. قاتىستىم. ءسوز بەردى. كوپ ادام جينالعاندىقتان، رەگلامەنت ساقتالدى. 3-4 مينۋت سويلەۋگە ۋاقىت بەرىلدى. ارينە، ايتقىم كەلگەننىڭ بارلىعىن جەتكىزە المادىم. سوندىقتان ءوز تولعانىسىمدى الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاۋدى ءجون كوردىم. ءبىر قاجەتكە جارار دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ەڭ الدىمەن ءبىر ايتارىم بار. ۇلتتىق كەڭەس – پارلامەنت، سەنات، مەملەكەتتىك مەكەمەدە كوتەرگەن جاۋىر تاقىرىپتىڭ كوشىرمەسى بولماۋى كەرەك. ەگەر قالاي دا بەلگىلى ءبىر تۇيتكىل ءسوز بولسا، ونىڭ شەشىمىن تابۋمەن اينالىسۋى ءتيىس. ءبىر ناقتىلاي كەتەتىن ساۋال: مۇندا نە تۋرالى ايتۋعا بولادى؟ مۇنى نەگە سۇراپ وتىرمىن؟ ۇزاق ۋاقىت بويى بىزدە بىلاي بولدى. پرەزيدەنتكە ارنالعان اقپارات الدىمەن ابدەن سۇزگىدەن وتكىزىلەدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ بىزدە «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن ماقال بار. سوندىقتان بىزگە ءبىرىنشى كەزەكتە اششى دا بولسا، شىندىق كەرەك دەپ ويلايمىن. «ءبىز نەگە مۇنداي كۇيگە تۇستىك، قازىرگى جەتكەن جەرىمىز وسى ما؟» دەگەن سۇراققا كوپتەن بەرى جاۋاپ ىزدەپ ءجۇرمىن. ءبىز نەگە وسىعان كوندىگەمىز؟

ءبىز «الدىمەن ەكونوميكا، ودان كەيىن ساياسات» دەگەن ۇرانمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك. قازىر ءبارى كەرىسىنشە. الدىمەن ساياسات، ودان كەيىن ەكونوميكا. تاعى دا نە الدىڭعىسى دا، نە كەيىنگىسى جۇمىس ىستەمەيدى. ويتكەنى ەڭ الدىمەن مادەنيەت بولۋى كەرەك. ال قالعاندارى ودان كەيىن بولا جاتادى. ونسىز مادەنيەتسىز ادامدى ۇلكەن ساياساتقا دا، ۇلكەن ەكونوميكاعا دا ارالاستىرۋعا بولمايدى. مادەنيەتسىز ادام مەنەدجەر رەتىندە بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ۋاقىتشا جەتىستىك. شەكتەۋلى ادام قولىنداعى شەكسىز بيلىكتىڭ تارتتىرار زاردابى اۋىر. ءبىز بۇگىندە نەنى بايقاپ ءجۇرمىز؟ شەنەۋنىكتەر ديماش قۇدايبەرگەن مەن ەرجان ماكسيمنىڭ جەتىستىگىنە ورتاقتاسىپ ءجۇر.

ال ءبىز نە تۋرالى ايتساق تا، قايدا كوز سالساق تا، بارلىعى مادەنيەتكە كەلىپ تىرەلەدى. مىسالى، قارجى مادەنيەتى، ساياسي مادەنيەت، ۇلتتىق مادەنيەت، پىكىرتالاس مادەنيەتى، بۇقارالىق مادەنيەت، تۇرمىستاعى مادەنيەت، دەنە تاربيەسى مادەنيەتى، سپورت مادەنيەتى تاعىسىن تاعىلار. ياعني، مادەنيەت ادام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ماركستىڭ ىزىمەن جۇردىك. ول ەكونوميكا – بازيس، قالعاندارى ۇستىندەگى قۇرىلىم دەپ ەسەپتەدى.

ال ادامزاتتىڭ مىڭجىلدىق تاجىريبەسى مەن بارلىق الەم دىندەرى كەرىسىنشە، مادەنيەتتى – نەگىز، ال قالعان ەكونوميكا مەن ساياساتتى قۇرىلىم دەپ ەسەپتەدى. مادەنيەت دەپ سول قولعا شانىشقى، وڭ قولعا پىشاقتى دۇرىس ۇستاپ، تاماقتانۋدى ايتپايمىن. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى باسقا نارسە.

مەن ادامداردىڭ بويىنان مىندەتتى تۇردە ۇستانۋدى تالاپ ەتەتىن ادامگەرشىلىك تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ دەگەن نە؟ شىن مانىندە، بۇل ناداندىقپەن، مادەنيەتسىزدىكپەن كۇرەس. تاعىلىمدى كىتاپ وقىپ، وتباسىندا دۇرىس تاربيە العان ادام تەندەردە كوزبوياۋشىلىققا بارمايدى. ونداي ادام بۇرمالاۋدان، قوقان-لوققى جاساۋدان، پارا تىقپالاۋدان تارتىنادى. ونداي ادام قوقىسپەن، بىلاپىت سوزبەن، لاس يدەيامەن اينالاسىن بىلعامايدى. مادەنيەتتى ادام – ارلى ادام. ال ارسىز ادام مادەنيەتتەن جۇرداي ادام دەگەن ءسوز. بۇل جەردە جەتىسپەيتىن باسقا نارسە بار. جاراتۋشىنىڭ اڭدارعا ەمەس، ادامعا بەرگەن سىيى. ويانعان ار-وجدان – ادام كۇش-قۋاتىنىڭ سارقىلماس كوزى. مەنىڭ ايتپاعىم – ار جونىندە. مىنە، سول نارىقتىق ەكونوميكا دەنى دۇرىس بازيستە جاقسى جۇمىس ىستەي الادى. ال ار-وجدان جوق جەردەگى بازيس ەسىگى اشىق تورداعى جىرتقىش سىقىلدى. ەگەر ادام ءومىرى مەن تۇتاس مەملەكەتتىڭ ىرگەسى ار-وجدان ەكەنىن تۇسىنبەسەك، ءبىزدى قاسىرەت زاردابى كۇتىپ تۇر. ار-وجداندى تەك مادەنيەت قانا وياتا الادى. اعارتۋشىلىق. ءبىلىم. بۇل جەردە ماسەلەگە ءبىر جاقتى قاراۋعا بولمايدى. ءبىلىم وزدىگىنەن كوپ نارسەنى شەشە المايدى. ول ءاردايىم مادەنيەتپەن ەتەنە بولۋى ءتيىس. ءتىپتى مادەنيەتسىز ءبىلىمنىڭ ءوزى قاۋىپتى. اينالاعا قاراڭىزشى. قازىر ءبىلىمدى، وقىعان جىلپوستار كوپ. مەن ولاردى «الىپپە ۇستاعان جابايىلار» دەپ اتايمىن. قازىرگى تابىستى ادامنىڭ كەلبەتى قانداي؟ اقىلدى، باي، ءبىلىمدى. بىراق ادامگەرشىلىگى كەمشىن. ياعني داۋلەتتى پلەبەي.

عالام قازىر مادەنيەتكە مۇقتاج. قازىر دۇنيەدە الاپات مادەنيەت داعدارىسى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعداي دا ءماز ەمەس. قوعامدا رۋحاني كوشباسشىلار، مادەنيەت الىپتارى قالمادى. ەكى جاعالاۋدى جالعايتىن كوپىر دە جوق. مادەنيەت ماسەلەسى ساياسات جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكپەن بىرگە استاسىپ جاتىر. بۇگىنگى الەمدە تابيعات بايلىعى، اسكەر، قارۋ-جاراق ەمەس، ەلدىڭ بولاشاعىن عىلىم مەن ونەر ايقىندايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەر ءوزىنىڭ حالقىن قانداي سيپاتتا كورگىسى كەلەدى؟ – دەگەن ساۋالعا باس قاتىرۋى ءتيىس. مۇنداي جاعدايدا مادەنيەت پەن ادامگەرشىلىك، ءبىلىم ماسەلەسىن ويلاۋ قاجەت پە؟ مەنىڭشە، ويلاۋ كەرەك. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيدى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى احۋالدا بۇلاردىڭ ماڭىزى ايرىقشا. ال نەبارى 30 جىلدا تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ادامگەرشىلىك كودى وزگەرىپ كەتتى. ويتكەنى باسىمدىق دۇرىس قويىلمادى. سەبەبى مادەنيەتتى ەكىنشى ورىنعا قويدىق. ال 30 جىل دەگەنىمىز نە؟ بۇل مەكتەپتى ءۇش تولقىننىڭ ءبىتىرىپ شىعۋى دەگەن ءسوز. ساپا بارعان سايىن ناشارلاپ بارادى. بۇگىنگى مەكتەپ تۇلەگى تسيفرلىق الەمگە، جاھاندىق عالامتورعا شىرمالۋدا. ونىڭ ءوز ويىن جيناقتاۋعا شاماسى جوق. ول تەك قاس-قاعىم ءساتتى عانا ويلايدى. ول ۇعىنىقتى تىلمەن تۇسىندىرە المايدى. ويتكەنى ول ۆيرتۋالدى الەمدە ءومىر سۇرەدى. ۇيالى تەلەفونىنسىز ەكى ساعاتتا تۇرا المايدى. تەلەفونىن جوعالتۋ – ول ءۇشىن ناعىز قاسىرەت. عالامتور تاپتىرماس كومەكشىگە اينالادى دەپ ەسەپتەدى وسىدان ءبىراز بۇرىن. بىراق قازىرگى جاعدايدا عالامتور ناعىز جاۋعا اينالدى. ءبىز بۇل جەردە مىناداي پارادوكستى بايقايمىز. تەحنولوگيا پروگرەسىمەن ونى يگەرۋ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ادام ەلەپ-ەكشەپ، وزىنە قاجەتتىسىن تاڭداپ الادى. ال قازىرگى جاستار، اسىرەسە وقۋشىلار – بار سالماعىمەن باسىپ جاتقان اقپارات اعىنى الدىندا ءالسىز.

مەنىڭ ۇسىنىسىم: مۇنداي جاعدايدا اقىلدى بيلەۋشى اسكەردى كۇشەيتپەيدى. اسكەر مەن پوليتسيا ەڭ سوڭعى قادام بولۋى كەرەك. اقىلدى بيلەۋشى مادەنيەت پەن بىلىمگە دەن قويادى. سوندىقتان بىزگە ءدال بۇگىن مادەنيەتكە دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. مادەنيەت مينيسترلىگى وزگە ۋازىرلىكتەر اراسىندا ەڭ ماڭىزدىسى بولۋى ءتيىس. ونى سپورتتان اجىراتۋ كەرەك. ونىڭ ءادىسى مەن قىزمەتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك. مينيسترلىك ناۋقانشىلدىقتان ارىلۋى ءتيىس. مينيسترلىكتىڭ مادەنيەت ساياساتى جونىندەگى كەڭەسى بولۋى ءتيىس. ونىڭ قۇرامىندا شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ وكىلدەرى بولعان ءجون. ونىڭ تەك كەڭەس بەرۋ مارتەبەسى بولىپ قانا قويماي، قاداعالاۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىنداي وكىلەتتىگى بولعانى ابزال. مادەنيەت مينيسترلىگى وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشپەي، دۇرىستاپ قارجىلاندىرىلۋى ءتيىس. مادەنيەت مينيسترلىگى مەملەكەتتى باسقارۋ مەن سىندارلى ساياسات جۇرگىزۋدىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. بيلىك قۇرىلىمىنداعى لاۋازىمدى قىزمەتكە تۇرعىسى كەلەتىن ۇمىتكەر ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتى بويىنشا ەمتيحان تاپسىرۋى ءتيىس. سونداي-اق الەم مادەنيەتىنەن حاباردار بولعانى ءجون.

بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ادەبيەتتەن بىردە-ءبىر نوبەل لاۋرەاتى جوق. الەمدىك دەڭگەيدە بىردە-ءبىر ويشىل جوق. مادەنيەتتەگى جەتىستىگىمىز اراكىدىك. ءتىپتى كەزدەيسوق تا. مۇمكىن ولار بار دا شىعار. بىراق ولاردى الەم تانىمايدى. ءبىز تالانتتاردى شىعارا بەرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ جەڭىسكە جەتۋى ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – مادەنيەتتى ادام ەتىپ قالىپتاستىرۋ. ول ءۇشىن جاعداي جاساۋ كەرەك. ديماش پەن تيمۋر بەكمامبەتوۆتىڭ جەتىستىگىن كەزدەيسوق دەپ ساناۋعا بولمايدى، ارينە. ولاردى ءوز ەلىندە مويىندامادى. سول سەبەپتى بۇلار ءوز ونەرىن شەتەلدەردە دالەلدەۋگە ءماجبۇر. تەك سودان كەيىن عانا جاۋاپتى تۇلعالار قيمىلداپ، مۇنى ءوزىنىڭ جوسپارلانعان تابىسىنداي ەتىپ كورسەتەدى. بۇلاي بولماۋى ءتيىس. تالانتتىلاردى جەتىلدىرۋ ادەتتەگى شارۋاعا اينالۋى قاجەت.

مادەنيەت مينيسترلىگى مادەني ساياسات بويىنشا كەڭەس بولۋى كەرەك. ول كونسۋلتاتيۆتىك ورگان بولىپ قانا قويماي، قاداعالاۋ فۋنكتسياسىندا جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس. قازىر ەلىمىزدە تەك ەكى ورتالىق بار. نۇر-سۇلتان مەن الماتى. ال باسقالارى قايدا قالدى سوندا؟ بۇرىن ءار اۋىلدىڭ ءوزى كلۋبى، كىتاپحاناسى بولاتىن. شالعاي اۋىلدىڭ تۇرعىنى ىرىكتەۋدەن ءوتىپ، ۇلكەن ساحناعا جولداما الاتىن. ال قازىر مۇنداي اتىمەن جوق. ءار اۋىلدا، ءار اۋداندا ديماش قۇدايبەرگەن مەن ەرجان ماكسيمدەرى بار. قازاق وتە تالانتتى حالىق. تەك ونەرلى ورەنگە جاعداي جاسالمايدى. جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ءسۋيتسيدتىڭ كوبەيۋى، وڭىرلەردەگى وقيعالار، قوعامداعى نارازىلىق وسىدان تۋىپ وتىر.

حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك. مىسالى، مادەنيەتكە قاتىستى ماسەلە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە قالاي شەشىلۋدە؟ ونداعىلار ءبىر كەزدەرى مۇنايدىڭ تاۋسىلاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ وتىر. «ءارى قاراي قالاي ءومىر سۇرەمىز؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويلانۋدا. ونىڭ بىردەن-ءبىر شەشىمى – ءتۋريزمدى دامىتۋ. دۋباي ساۋدا ءتۋريزمىن دامىتسا، ءابۋ دابي لۋۆردىڭ فيليالىن اشتى. بۇل جەردە مادەني تۋريزمگە نازار اۋدارىپ وتىر. ەندى تەك اراب ەلدەرى مەن تاياۋ شىعىس قانا ەمەس، كەز كەلگەن ادام قۇمداعى ەلگە بارىپ الەمدىك ونەرمەن تانىسا الادى. ول ءۇشىن پاريجگە سابىلۋدىڭ قاجەتى جوق. تاعى ءبىر مىسال ايتا كەتەيىن، يسپانياداعى سولومون گۋگگەنحايم مۇراجايى. نەگە ول جەردە مۇراجاي اشىلدى؟ سەبەبى نەدە؟ قازىر بيلباو – الەمدىك تۋريزم يندۋسترياسىنداعى ماڭىزدى ورتالىق.

جاڭا زەلانديا. الەمگە ايگىلى «جۇزىك ءامىرشىسى» ءفيلمىنىڭ ءتۇسىرىلىمى وتكەن جەر. قازىر اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالدى. ونى كورۋگە كەلۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن تۋريزم ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسۋدا. ال ءبىزدىڭ ەلدە وسىنداي مادەني ورتالىققا اينالاتىن قانشا جەر بار؟ ءبىر عانا باتىس قازاقستاننىڭ وزىندە 300-دەن اسادى. ال وڭتۇستىك وڭىردە شە؟ سارايشىقتىڭ ءوزى ءبىر توبە. مەن ۇلىتاۋ تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن. ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وتكەنىمىزدى ءبىلىپ، ول تۋرالى ادەمىلەپ ايتۋىمىز كەرەك! تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار.

ونەرلى جاستار ەلىمىزدەن كەتىپ جاتىر. ويتكەنى مۇندا جاعداي جوق. ولار كەز كەلگەن «گولليۆۋدتا» جۇمىس ىستەۋگە دايىن. تەك ولارعا مۇمكىندىك بەرسە بولعانى. ال قازىرگى زيالى قاۋىم دەپ جۇرگەنىمىز بەدەلىنەن ايىرىلىپ ءبىتتى. نەگە الىپ تۋىندىلار جوق؟ رۋحاني سەرپىلىس نەلىكتەن بايقالمايدى؟ حالىقتى كىتاپقا قايتارۋىمىز كەرەك. ادامدار كىتاپ وقىپ، مادەني ورتانى قايتا قالپىنا كەلتىرە الادى.

ال قازىر مادەنيەتتى ايقىندايتىن نە؟ ءومىردىڭ تىنىس-كەلبەتىن قايدان كورەمىز؟ ينتەرنەت پەن تەلەۆيزيا توڭىرەگىندە بىرەر ءسوز. بىراق ول جەردە ۇلى ءداستۇردىڭ دە، ونەردىڭ دە جۇرناعى جوق. اسىرەسە ءبىزدىڭ تەلەۆيزيادا. تاڭەرتەڭنەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن توي بيزنەستى كورسەتۋدەن جالىقپايتىن تەلەارنالار اشىلدى. باستى رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردا توبەلەس، اتىس-شابىس، جىلاۋلىق سەريالدان باسقا تۇك تە جوق. ونىڭ سيپاتى قوعامعا جات. بۇگىنگى وقىرمان، تىڭدارمان، كورەرمەننىڭ ساپالىق تالعامى قانداي؟ وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ەلىمىزدە تالعامى مەن ەستەتيكالىق كوزقاراسى ۇيالى تەلەفونمەن ايقىندالاتىن جاستار ءورىپ ءجۇر. گادجەتپەن ءومىر سۇرەتىن تۇتاس ۇرپاق قالىپتاستى. قازىرگى الەۋمەتتىك جەلى دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇزگىدەن وتپەگەن اقپارات. كەزەكسىز ميكروفون. بىرەۋ ايعايلاپ جىبەرسە، قالعاندارى ءىلىپ الىپ كەتەدى. كەيبىرى ونى شىنايى قابىلداپ جاتادى. وسىلايشا، تار شەڭبەردى اينالىپ ءجۇر. ءبىلىمسىز قاۋىممەن تالعامى تومەن كورەرمەن (تىڭدارمان، وقىرمان) كەز كەلگەن جالعان اقپاراتتى تالعاماي جۇتا بەرەدى. ورتاڭقول، تاياز ءۇستىرتىن دۇنيەتانىم ساياسي ساحناعا جايعاستى. سارابدال ساياساتكەرلەردىڭ ورنىنا تايازدار مەن ۇندەمەستەر كەلدى. ايتا كەتكەن ءجون، شاما كەلسە، مادەنيەتتى بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك. مادەنيەت ساياساتى تۇجىرىمداماسىن دايىنداپ، ونىڭ جۇزەگە اسىرۋعا شىڭداپ كىرىسكەنىمىز ءجون. مادەنيەتكە جان-جاقتى كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. شىنايى ساراپتامادان باستاۋىمىز كەرەك.الدىمەن باق-تى، تەلەارنالاردى ساراپتان وتكىزۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ بەرىپ جاتقان ايقاي-شۋ جاڭالىقتارىنىڭ تارالۋىن شەكتەۋ كەرەك. وسىدان ەكى جىل بۇرىن «مادەنيەت ارناسى جابىلدى. نەگە؟ ەشتەمە كورسەتپەدى مە، الدە ەشكىم كورمەدى مە؟ تاعى دا ايتارىم – وقىرماندى كىتاپقا قايتارۋىمىز كەرەك. برازيليا اي سايىن جۇمىسشىلاردىڭ كىتاپ وقىپ، تەاترعا بارۋى ءۇشىن 25 دوللار كولەمىندە ستيپەنديا بولەدى. ودان بولەك، برازيليانىڭ 4 ءىرى تۇرمەسىندە جازاسىن وتەۋشىلەر كىتاپ وقىسا، جازاسى قىسقاراتىن زاڭ جۇمىس ىستەيدى. ەجەلگى افينىدا تەاتر قويىلىمدارىن كورۋگە قۇلداردان باسقا قالا تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى كەلەتىن. سوندىقتان مادەنيەتتى ۇكىمەت پەن پارتيالاردىڭ شەشىمى قالىپتاستىرادى دەپ ويلاماۋ كەرەك. مادەنيەتتىڭ دامۋىنا تەك جاعداي جاساۋ كەرەك. بۇل جەردەگى باستى كاپيتال – ادام. دجوبس ولەر الدىندا «سوكراتپەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ ءۇشىن بار بايلىعىمدى بەرۋگە ءازىرمىن»، – دەپتى. بۇل ءسوزدى بەكەر ايتپاعان شىعار…

ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz