Qazirgi tanda qazaq biyligining «has jauy» — qúqyghyn qorghay biletin qarapayym halyq bolyp otyr. Bizding shendilerge etinen et kesip alsa ýn shygharmaytyn juas júrt kerek. Ákimdi kórse basy salbyray qalatyn momyn halyqqa әngir tayaq oinatyp ýirengender, Zang boyynsha qúqyghyn talap etushilerdi atargha oq tappay jýr.

Bizding biyliktegilerding kýndizgi armany, týngi týsi — halyqtyng qaranghy bolghany, basy birikpey jaq-jaq bolyp ózara qyrqysqany, ýkimetting aitqanyna kónip aidaghanyna jýrgeni, ash otyrsa da qúlaghy tynysh bolghanyna shýkirlik aitqany. Shendiler osy ýshin baryn jasauda. Barsha aqparat qúraldarynda dýbәralyq pen dýmshelik, qaltyraghandar men jyltyraghandar jarnamalanyp jatyr. Osy arqyly halyqtyng kózi alyshmaghanyn, qúqyghyn bilmegenin qalaydy.

Alayda, songhy kezderi qazaq biyligin tәtti týsinen shoshytyp oyatqan oqighalar oryn aluda. Qazaq jana ghasyrgha qadam basty. Birigip biylikke talap qoiydy kýsheytti. Búrynghyday jalynyp-jalpayyp emes, Zana sýiene otyryp «aqyryp tendik súray» bastady.

Osynyng bir kórinisi — kópbalaly analardyng talaby. Jýiesiz sayasattyng saldarynan az tabysqa ghana arqa sýiep, túrmys óresi tómendegen otbasylargha ýkimet jәrdem beruge mindetti. Qazaqstan syndy jeri baytaq, baylyghy mol, jansany az el ýshin kópbalaly analargha qoldau kórsetu tipten kezek kýttirmeytin sharua. Búny alghashqyda biylik iyeleri de moyyndaghan. Kópbalaly otbasylargha bar jaghdaydy jasaymyz dep uәdeni ýiip-tókken. Tipti әr balagha 21 myng tengeden әleumettik kómek bere bastaghan.

Alayda, halyqtan aludy ghana bilip, berudi mýlde úmytqan biylik búghan da shydamay qaldy. Janaghy 21 myng tengeni alghysy kelgen otbasynyng tauyghyna deyin sanap, әbden әurege saldy. Sondaghy oilary amalyn tauyp әleumettik kómekten qaghu bolatyn. Olardyng ókinishine oray, elde tauyq týgil torghayy da joq otbasylar óte kóp bolyp shyqty. Qansha jerden «may sham alyp tekserse» de búl kómekti alugha sharty tolatyndar sany az bolghan joq. Sóitip, jemqorlardyng qúlqynynan aman qalghan az ghana budjetting býiiri kórine bastaghanday.

Paydasy az LRT salugha 576,0 mlrd tengeni esh oilanbastan bóletin biylik kópbalaly analargha 21 myng bergisi kelmey qaldy. Sonymen, ýlkendi-kishili jinalystarda әkim-qaralar halyqty óz kýnin ózi kóruge ýgittey bastady. Ýkimetke masyl bolmaugha shaqyrdy. Tipti úyatty jiyp qoyyp «balany ózdering ýshin taptyndar, ózdering baghyndar» degendi ashyq aitty. 

Biylik basyndaghylar eldegi jaghdayy tómen otbasylardy barynsha jaghymsyz beynede kórsetip, olardy qoghamnyng masyly retinde tanytugha tyrysyp jatyr. Tipti әleumettik kómek súraghan kópbalaly analardan «halyq jauyn» jasaugha talpynyp jýr. Basy birikken halyqtyng arasyna ot tastap, «jaghdayy tómen otbasylargha kómek bersek, ózge júmys istep, salyq tólep otyrghan halyq narazy bolady» degen anyz oilap tapty.

Memleketten kómek súraghandardy «masyl» dep jýrgender ministr, deputattar ghana emes. Biylikting soyylyn soghatyn elge belgili adamdar da osy әdispen qarapayym halyqty túqyrtuda. Baspasózde de kópbalaly analardy qaralaytyn maqalalar qaptap ketti. Telebaghdarlamalar da biylikting sózin sóilep, analardy shulamay tynysh jýruge shaqyruda. «Júmys isteymin degen adamgha, eki qolgha bir kýrek tabylady, namys kerek» degen sekildi sózdermen halyqqa qalay ómir sýrudi ýiretkisi keletinder kýnnen kýnge kóbeyip keledi.

Odan da jiyirkenishtisi, jaqynda әleumettik jelide «pivo iship otyrghan kópbalaly analar» degen viydeo jariyalandy. Kim týsirgeni belgisiz beynejazbada birneshe kópbalaly ana ishimdik iship, әngime soghyp otyr. Shyn ótirigi belgisiz. Osynday amaldar arqyly qoly qysqa kópbalaly analardy qoghamgha jekkórinshti ertip kórsetu әreketteri qarqyndy jýrilude...

Kóshege shyqqan kópbalaly analargha qysym kórsetuding taghy bir joly - Zang arqyly qorqytu bolyp otyr. Jaqynda ghana Qaraghandy oblysy әkimdigi kópbalaly analardy sotqa sýirep jatqan kórinedi. Tipti bir-ekeuin sotta "jenip shyghypty". Anyqtap aitqanda, Shahtinsk qalalyq soty jeti balanyng anasy Nazgýl Sәrsenbaeva tabysyn jasyrdy dep eseptep, ýkimetke 517 myng tengeni keri qaytarugha sheshim shygharypty. Úyat!

Jeti balaly otbasynyng otaghasysy qoqys shygharu qyzmetin kórsetetin firmada kýzetshi bolyp júmys isteydi eken. Oghan qosymsha qysta mektepte ot jaghatyn kórinedi. Osynday júmyspen 9 adamdy asyrap otyrghan әke men 7 balany jetketep jýrgen anagha altynnan eskertkish ornatsa da jaraspay ma?! Al búlar olardy sotqa tartyp, ýkimetke tólem tóletpekshi. Million dollardy qaltagha basyp jatqan jerinen qolgha týsken shendi týrmege otyrmaydy, al óz elinen alghan bes tiyny ýshin qara halyq sotqa tartylady. Úyat!

Áriyne, el bolghan song tentegi men teksizi de bolady. Demek әleumettik kómekti orynsyz alyp otyrghandar da bar boluy mýmkin. Tabysyn jasyrghan otbasylar jayly aitqanda Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi ókilderining eki etegi jasqa tolady. Olardyng esebinshe, әleumettik kómekti zandy týrdi alyp otyrghandardan, jalghan qújatpen alghandar kóp. Sol ýshin tabysty qayta tekserip jatyr, qanshama múqtaj jandardy kómekten aiyrdy, talayyn aqshany keri qaytarugha mindettedi.

Eger tabysyn jasyrghandar ras bolsa, osynday zansyzdyqqa jol bergen kim? Qarapayym halyq jalghan qújatty qoldan jasamaydy ghoy. Sol qújatty dayyndaghan da, ony qabyldaghan da qúzyrly organdardyng ózi. Endeshe ne ýshin osyghan jauapty mekemeler jazadan qútylyp, halyq qana kinәli bolyp otyr?! Tayaqtyng eki úshy bar ekenin bilmeytin biylik halyqty kinәlaymyn dep óz bastaryna tayaqtyng ekinshi úshy tiygenin angharmay qaldy. Biraq beti qalyng qazaq biyligi búghan úyala qoymaydy. Adamnyng aqylyna syimaytyn bir syltaudy oilap tauyp, taghy da janbyrdyng arasynan su bolmay shyghady...

Qúrmetti biylik basyndaghylar: kópbalaly analardyng bәri ýkimetten kómek súrap jýrgen joq. Tek túrmysta tarshylyq kórgender ghana biylikten bir qayyr kýtedi. Sondyqtan, jaqsy tabys tauyp, ózderin asyrap otyrghan analardyng auyzyna sóz salyp, ózgelerding namysyna tiygendi qoyynyzdarynyz jón.

Ýkimetten kómek súraghan analar namyssyzdyqtan, jalqaulyqtan solay jýrgen joq. Birinshiden, bizding eldegi júmyssyzdyq mәselesi óte auyr. Bes bala tauyp ýide otyrghan analardy qoyyp, eki-ýsh diplom arqalaghan jastardyng ózi júmys tappay sendelip jýr. Ekinshiden, janaghy ýide otyrghan kópbalaly analardyng kýieuleri qúrlysta, bazarda az ailyqqa júmys istep jýr. Tipti keybirinde ol júmys ta joq. Aylyghy shaylyghyna da jetpeydi.

Býgingi qazaq qoghamynyng qiyn kýiine biylik basyndaghylar kinәli. Aynaldyrghan 12 million (eresek adamdar) halyqty júmyspen qamty almay otyr. Nege júmyspen qamty almaydy? Sebebi elde óndiris oryndary joq. Tәuelsizdik alghanymyzgha 30 jylgha juyqtasa da Qazaqstanda óndirilgen ónim joqtyng qasy. Halyqtyng kýndelikti túrmysyna kerekti zattardyng ózin kórshilerimizden ýsteme baghagha satyp alyp otyrmyz. Osynday jaghdayda jana tehinka shygharyp, damyghan eldermen ózengi qaghystyru jayly aitudyng ózi artyq.

Sonymen, naghyz masyl, naghyz jalqau kim boldy? Áriyne 30 jyl boyy jer ananyng ken-baylyghy men halyqtyng manday terining arqasynda ghana kýn kórip otyrghan bosbelbeu biylik masyl! 30 jyl boyy bir tehnika shygharmay, halyqty qamdaytyn bir óndiris ornyn ashpay, en dalanyng baylyghyn ondy-soldy satyp shalqyp otyrghan biylik masyl! Halyq 30 jyl boyy masyl biylikti auzyndaghy asyn jyryp berip baqty. Al endi sol biylik halyqtyng óz qazynasyn ózine qimay, «masyl» atandyryp otyr.

Qazba baylyghynyng kóptigi men jer kólemining kendiginen ghalamdy tanghaldyratyn Qazaqstanda kóptegen adam ýpi-tapy kýn keship jatyr. Resmy mәlimette el halqynyng 2,6 payyzy kedeyshilikting sheginde ómir sýredi delingenmen, búl statistikagha eshkim senbeydi. Statistikanyng «múzday» bolghanyna ghana mәn beretin qazaq biyligi el halqynyng kem degende teng jartysy kedeylikting qúiyna batyp jatqanyn moyyndamay otyr. Dýniyejýzilik bankting esebinshe, halyqtyng kýndik tabysy 5.5 dollardan tómen bolsa, ol kedeyshilikting shegine tayau túr degendi bildiredi. Al bizding elde búnday tabysty armandap qana jýrgender az emes. Endeshe, eldi osynsha kedeylestirgen biylikting halyqty «masyl» deuge qansha qaqysy bar?...

Quanysh Qappas

Abai.kz