Júma, 18 Qazan 2024
Tarih 4689 0 pikir 23 Qazan, 2019 saghat 11:08

Sәken troskiyshil emes edi

Qazaq elinde tamyryn terenge jayghan antiykenestik últshyl terrorshyl jәne tynshylyq-diyversiyalyq úiym anyqtalyp joyyldy. T.Rysqúlov, N.Núrmaqov, S.Qojanov, Ú.Qúlymbetov basqaratyn búl ortalyq Kenes ókimetin qúlatyp, Qazaqstandy qaruly kýshpen KSRO-dan ajyratyp Japoniya protektaratyndaghy burjuaziyalyq qazaq memleketin qúrudy kózdegen. Kenes memleketine qarsy kýresti kýsheytu maqsatymen troskiyshil halyq jaulary – L.Troskiy, G.Zinoviev jәne N.Buhariyn, A.Rykov siyaqty onshyl kontrrevolusiyalyq ortalyqpen sayasy jәne úiymdasqan odaq qúrghan. Japon-german tynshylary  – Mústafa Shoqay jәne Rayymjan Mәrsekovpen astyrtyn baylanys jasaghan.  

Búl úiymnyng belsendi mýshelerining biri aiyptalushy jazushy – Sәken Seyfulliyn. 1922 jyldan beri jasyryn troskiyshil bolghan, L.Troskiyding kontrrevolusiyalyq baghdarlamasyn qoldaghan,  maqtap baspasózge jazghan, oghan ózining shygharmalaryn arnaghan, últshyldar arasynda troskiyshil iydeyany nasihattaghan. 1936 jyly antiykenestik júmysty jalghastyru maqsatymen halyq jauy Sokolinikovpen baylanysqan (Qazaq KSR halkomynyng 2-shi dәrejeli komissary L.Zalinning 1937 jyldyng 21 jeltoqsanynda bekitken S.Seyfullindi aiyptau qorytyndysynan).

                                            * * *

Ótken ghasyrda, 20-jyldardyng sonyna qaray, Ortalyq Atqaru Komiytetining sheshimimen Almaty Qazaqstannyng ortalyghy bolugha tiyis edi. Alayda, búghan deyin ol әkimshilikting RSFSR Qylmystyq kodeksining әigili 58-babyna say kontrrevolusiyalyq júmyspen ainalysqandardy qabyldaytyn ortalyqqa ainalghan bolatyn.

Pishpektegi temir jol stansasynan shyghyp, bir aptaday jol jýrip birde shanamen, birde jayaulatyp degendey, kóshpendilerding iyesiz qalghan lashyqtaryn panalap, Qorday asuynyng qar aralas úiytqyghan  ókpek jelimen arpalysqan Lev Davidovich Troskiy (dúrysy – Bronshteyn) 1928 jyldyng 25 qantarynda azamattyq nekede túratyn ekinshi әieli Nataliya Aleksandrovna Sedova men balasy Lev Sedovty ertip Almatygha jer auyp keledi. Alystan kelgen jolaushylar jeke bólmeleri sol kezde «Internasional» dep atalatyn «Jetisu» qonaq ýiine  ornalasady.

Osy qonaq ýiinde Troskiy «Mening ómirim» («Moya jizni») degen estelik kitabyn jazugha kirisip ketken. Ótken kezdi eske alady, oy qorytady, saraptaydy: sol kezde kópshilikke asa kóp tanyla qoymaghan qas dúshpanym Koba emes, Qazan revolusiyasynyng basy-qasynda bolghan men, Almatygha, Aziyanyng sonau qiyan-shetine, nege quylugha tiyispin? – Biraq ol jer audarylyp, sergeldenge týsip, kóship-qonyp jýrgende qarsylasy Iosif Stalin atalyp, әldeqashan Kremlide otyrghan edi.       

Troskiydin  Reseyding qoghamdyq-sayasy ómirindegi orny erekshe bolatyn. V.IY.Lenin «Pisimo k sezdu» degen  enbeginde «lichno on, pojaluy, samyy sposobnyy chelovek v nashem SK, no y chrezmerno hvastayshiy samouverennostiu y chrezmernym uvlecheniyem chisto administrativnoy storonoy, – deydi.  

Qazir nege ekeni belgisiz, konslagerlerdi úiymdastyrghan Stalin emes, Troskiy ekendigin ýmytyp ketken siyaqtymyz. Múnday azaptau mekemeleri Leninning kózi tirisinde,  Azamat soghysy túsynda ómirge kelip, ony úiymdastyrghan «№ 1 halyq jauy» Lev Davidovich Troskiy edi. Jappay qyryp-joy da 37-den búryn bastalghan. Mәselen, Qyrymda 1920 jyly qarsylasudy qoyyndar, qyzyldargha berilinder, keshirim jasaymyz degen M.V.Frunzening ýndeuine sengen P.N.Vrangeli armiyasynyng myndaghan (!) ofiyserlerin Bela Kun men Zemlyachka bastaghan bolishevikterding jazalau otryadtary ayausyz qyryp salghan. 

Leninning qazasy kezinde Sayasy buro mýshelerining ishindegi asa yqpaldy qayratker bolghandyqtan Troskiy memlekette birinshi túlgha bolamyn dep dәmelendi. Biraq ol fraksiyalyq talas-tartysqa shyrmalyp Stalindi jaqtaghan G.E.Zinoviev, L.B.Kamenevterding (keyin búlargha N.IY.Buhariyn, A.IY.Rykovtar qosylghan) qoldauynan aiyrylyp qaldy da partiya men ýkimetting jetekshi oryndaryn basqalargha beruge mәjýbir boldy.  L.D.Troskiy әueli Sayasy buro (1926 j.), sosyn BK(b)P Ortalyq Komiytetinin, al 1927 jyldyng 14 qarashasynda partiya mýsheliginen shygharyldy. BK(b)P HV sezi (1927 j., jeltoqsan) troskizmdi partiyalyq mýshelikpen qabyspaydy dep tanydy jәne 75 oppozisiya belsendileri (onyng ishinde L.B.Kamenev, G.E.Zinoviev jәne basqalary bar) bolisheviktik partiya mýsheliginen quyldy. 

Kýni keshe ókimetting asa manyzdy is-sharalaryn atqarugha tikeley aralasqan búrynghy biyik lauazymdy sheneunikti kóruge almatylyqtardyng erekshe qyzyghushylyq tanytuy týsinikti. Qala túrghyndary Krasina kóshesine qaray aghylyp, jergilikti әkim-qaralardan kórgen zorlyq-zombylyqtaryn aityp, shaghymdanghandar da bolypty. Búlardyng arasynda qala irgesindegi jaqyn auyldardan kelgen  qazaqtar da bar. Olardyng keybireuleri resmy týrde Lev Davidovich demey-aq, ózimsinip Arystan Dәuitúly degen kórinedi. 

Qoghamdyq-sayasi  hal-ahual kýn sayyn ózgerip jatqan uaqyt. Qala kartasyndaghy leninshil-dzerjinskiyshil degen ataular  azayyp, onyng ornyn stalindik-beriyalyq esimder almastyryp jatqan kez. Mәselen, Troskiy qalasynyng aty óshti, revolusiyagha deyin ony  Qaskeleng deytin. Endi jәy ghana Troiski selosy atandy. Qalalyq baq pen jetim sәbiyler baspanasy (priit) búryn Troskiy atalatyn, ol da qúryp ketti. 1928 jyldyng qazan merekesinde Almaty sherushileri alangha túnghysh ret Troskiyding portretinsiz shyqty. «Demon revolusii» dep atalghan sayasatkerding abyroy-bedeline núqsan keltiru,  qudalau kýsheye berdi.

«Qazaqstan. Últtyq Ensiklopediyasy» Troskiy Almatyda aidauda jýrip, «resmy oppozisiyada bolghan qazaq qayratkerlerimen baylanys ornatty» dep jazady.  Sol siyaqty NKVD arhiyvinde de «Sәduaqasov pen Mústambaevtyng últshyl toby Troskiymen kezdesipti degen derek bar. Biraq olardyng ózara әngimelerining mazmúny belgisiz. 1937 jyldyng 20 qarashasyndaghy aiypker Seyfullinning tergeushige bergen jauabynda oghan «Tәshkentte  S.Qojanov (1928) ortalyqtyng troskiyshilermen qarym-qatynasy turaly úsynys-pikirdi tapsyrypty-mys. Ol múny Qazaqstandaghy úiym mýshelerine berui kerek eken», – delingen hattamada.  

1929 jyly OGPU-ding sheshimimen L.D.Troskiy KSRO aumaghynan alastatyldy. Ol 1933 jylgha deyin Stambúl manyndaghy aralda, sosyn Fransiyada (1933-1935), Norvegiyada (1935-1937) túrdy. Eng sonynda Meksika preziydenti Kardenastyng shaqyruymen Mehiko qalasyna  birjola ornalasty.  

Keybir qazaqtar Arystan Dәuitúly deytin kenes ókimetining qas jauy shet jerde jýrse de eldegi astyrtyn is-sharalaryn jýrgize berdi:  publisistikamen ainalysty, «Qazan iydeyasynyng satqyny» dep Stalinmen kýresin toqtatpady. Onymen qoymay, «Bulletenide» shyqqan materialdary negizinde kóptegen adamdar, onyng ishinde әsker, partiya basshylary qamaugha alyndy. 1936-1938 jyldardaghy NKVD-ning ashyq sayasy prosesterinde Troskiy sandaghan kenes qyzmetkerlerine tynshylyq, terrorshyldyq, ziyankestik júmyspen ainalysqan, KSRO-da kapitalizmdi qalpyna keltiruge tyrysady t. t. degen siyaqty sayasy jala  jauyp, jappay qyryp-joydy úiymdastyrdy dep syrttay aiyptaldy.

                                                      *  * *   

Professor Túrsynbek Kәkishev  atap ótkendey, Sәkenning Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy boluy el ýshin qanshalyqty iygilikti de paydaly is bolghanymen, ózi ýshin sorgha ainaldy. Aqynnyng shygharmalarynan  qaytse de bir kemshilik, ilik, sayasy qate izdep, kenedey jabysqan «bilgishter» onyng azamattyghyna kýie jaghu, el ishinde jeksúryn etip kórsetu kezeni 1922-1923 jyldary aiyryqsha jýrgizildi.

«Aziya» (Evropagha) degen ballada  «Enbekshil Qazaqstan» gazetinen bastap (1922 j.) biraz basylymdarda  jaryq kórdi. Mine, osy tuyndygha Mәskeude qazaqsha shyghatyn «Temirqazyq» jurnalynda   Nәzir Tóreqúlovtyng resenziyasy basyldy (1923 j.). Ol «Aziyagha» mýmkindiginshe shýiligip, iske alghysyz etip tastaydy. «Búl ólendi jazghanda sabazdyng ne maqsaty bar eken? Antiysemitizmge qarsy jazayyn degen bolsa, niyeti jaqsy, biraq paydasy joq. Evropany jaqsy jolgha bastayyn degen bolsa, Evropagha qazaqsha jazudan payda shamaly. Shamaly «aqynnan» shamaly payda. Orynborda Sәken degen bir qazaq aqyny osynday pikir «shygharypty» dese, sol kýni-aq Sәkendi Orynbordan alyp kelip, bir muzeyge kirgizip qoyar edi. Múnday «qyzyq kisini muzeyden basqa jerge qoyyp ta bolmaydy» degen ajua sózding ar jaghynda batpanday zil jatqandyghyna, sol kezde búghan nazar audarghandar kóp bola qoymaghan (Sәken Seyfulliyn. Almaty, «Qazyghúrt»,  2004 j., 2-t.).  – Nәzirding osy   kelemejine keyin sayasy astar berilip,  Sәkenge taghylghan aiypqa úlasty.

Jalpy sol kezde ýkimet basshysy qatysyp, belgili qazaq túlghasynyng mereytoyyn resmy týrde ótkizu salty  joq edi. Búl dәstýrdi birinshi bolyp «búzghan» – Sәken Seyfulliyn. Mәselen, Ahmet Baytúrsynovtyng 50 jyldyghyn atap óteyik degen Oqu halyq komissariatynyng úsynysyna oblystyq partiya komiytetining ýzildi–kesildi qarsy shyqqany da sodan bolsa kerek. Biraq, soghan qaramastan, múny Sәken úiymdastyryp qana qoymay, bayandama jasaydy, Aqannyng el tarihynda alatyn ornyna layyqty baghasyn beredi, gazette jariyalaydy. Ahmet qazaq últyna janyn ayamay qyzmet qylghan, – deydi Sәken Seyfulliyn.  

1923 jyly 17-22 nauryzda Orynborda oblystyq III partiya konferensiyasy bolyp ótti. Mәskeuding BK(b)P Ortalyq Komiytetining ókili Emeliyan Mihaylovich Yaroslavskiy (shyn aty-jóni –Miyney Izraiylevich Gubeliman) ózining bayandamasynda Sәkenning «Aziya» (Evropagha) degen tuyndysyn synap, «múnda belgili bir iydeologiyanyng salqyny bar. Múnda taptyq kýres últtyq kýresting tasasynda qalghan,  qazaq aqynynyng oiynda taptyq kýresting týlegenin kórip otyrmyz. Búl taptyq kýres emes, últtar kýresi. Bir jaghynda, әdiletsizdikke, jaldaptyqqa belshesinen batqan Evropanyng jaugershiligi bolsa, ekinshi jaghynda, Moysey, taghy basqa payghambaylaryn qoldaghan «kirshiksiz» Aziya. Búl – mәseleni marksistik túrghydan týsinu emes» dedi.

 Al obkomnyng bólim mengerushisi Alma Orazbaeva óz sózinde  «Pende edi qara býrkit tútqyndaghy» dep bastalatyn ólendegi («Qara býrkit») «pende» degen sózdi «banda» dep shatastyrady,  Sәken Troskiydi «banda» degen dep pәle jabady. 14 qazaq kommuniysi Sәkendi búlay synaugha bolmaydy, partkonferensiya alghashqy sәtten bastap-aq qazaq kommunisterine senimsizdik kórsetilip, últshyldyq aiybyn tanugha baghyttalghan belgili bir aghymdar bayqalady dep shaghymdansa, RK(b)P OK-ning Qazaq burosy búl hatty qarap, «qazaq joldastargha  últshyldar degen betaldy aiyptau jasalghan joq, al últshyl-uklonistik kózqarasty syngha alu әbden oryndy jәne onyng ózi «partiyanyng әrbir mýshesining ajyraghysyz pravosy ghana emes, sonymen birge mindeti de bolyp tabylady», – dep jauap berildi (Qazaqstan Kommunistik partiyasy tarihynyng ocherki, A., «Qazaqstan», 1985, 142- b).  

Yaghny jergilikti erekshelikterdi eleuge shaqyrghan el azamattaryn partiya basshylyghy «últshyl-uklonister» dep aiyptaydy. Sóitip, 1923 jylghy oblystyq III partiya  konferensiyasy elding týbegeyli mәselelerin sheshuding ornyna keyin ýlken sayasy nauqangha ainalghan 37-ning oiranyna negiz qalap bergen edi. Búl az bolghanday, Tashkenttegi «Sholpan» jurnaly Qonyrdyng maqalasymen «Qyzyl súnqarlardy», Mәskeudegi «Temir qazyq» jurnaly N.Tóreqúlovtyng eki maqalasymen Sәkenning «Asau túlpar» men «Baqyt jolyna» atty shygharmalaryn týkke túrghysyz etip synap, ózbek, tatar, orys  tilderine audartyp jariyalatqan. El basqaryp jýrgen Sәkendi búl jaylar quanta qoymaghany sózsiz.

                                            *  * *

Ómir taqtayday týzu jol emes. Búl aidan anyq. Qyzyq pen quanysh, shat-shadyman kónil eshkimning yrqynsyz kýdik-ýreymen, keyde tipti qayghy-qasiretpen úlasyp ta jatady, al ómir óz baghytymen, óz arnasymen jyljidy. Tabighat zany dep jýrgenimizding ózi de osy shyghar. Halqynyng qamyn oilaghan oiy teren, qiyaly shalqar, sezimi nәzik aqyn janynyng múny sezbeui, bayqamauy mýmkin emes. Degenmen tyndyrghan sharuasyn, atqarghan isin júrt qansha maqtap jatsa da, nebir keremet syi-qúrmetke bólense de Sәkenning jýrek týbine berik úyalaghan júmbaq seyile qoymady, tarqamady.

Múnyng da ózindik syry bar. Aqynnyng 20 jyldyq shygharmashylyq toyy ótip jatqan kezde Mәskeude troskiyshiler dep pәle jabylghandar birinen song biri ústalyp, aldy  sottalyp jatty. Búl, әriyne, jaqsylyqtyng nyshany emes. Osyghan oray kezinde talay kórisip-bilisip, búrynnan tanys, syrlas dosy Ombylyq jazushy, revolusioner Feoktist Berezovskiyge jazghan haty taghy da bir sәt kóz aldyna elestegendey boldy.

Jamandyq aityp kelmeydi. Keyde eshqanday bóten oisyz, teris pighylsyz oida joqta bayqamay, at ýsti aityla qalghan birer sóz ózine ghana emes, basqa bireuding taghdyryna da әserin tiygizip jatady. Shu degennen yqylas-peyili dúrys, ýndes bolyp kegen osynau dosynyng múnday teris pikirge bara qoyy Sәkenning ýsh úiyqtasa oiyna kelmep edi. Sondyqtan da qolyna qalam alyp, F.Berezovskiyge hat jazghan kezdegi onyn  hal-jaghdayyn týsinuge bolatyn. Sәkenning ýnjúrghasy týsip, jan-dýniyesining astan-kesten boluy da osydan edi

Árdayym dos dep jýrgen osy orys jazushysynyng byltyr Almatygha tvorchestvolyq saparmen keluine de sebepshi bolghan. Ony basshylargha tanystyryp, júrtshylyqqa keninen nasihattauda da Sәkenning enbegi az bolghan joq. Tipti keybireuler ony kekesin týrde «sening Berezovskiyin» dep te jýrdi. Sóitken dosy keybireulerding pysh-pysh sózine erdi me, әlde ózining týsinigi solay boldy ma, qalay? Kenes ókimetin óz qolymen ornatyp, Annenkovtyng «ajal vagonyn» kórgen Sәken ayaq astynda qalaysha troskiyshil bola qalghan?

Sәken ne de bolsa kónildegi kýdikti oidyng birde-bireuin býkpedi, jasyrmady, aghynan jaryldy. Bәrin qaghaz betine týsire berdi: qaytken kýnde de ol aqyn syryn, joldas oiyn úgha alady, týsine biledi dep sendi.

Oqigha bylay bolghan. 1936 jyldyng 10 qantarynda Minskide KSRO Jazushylar odaghynyng kezekti plenumy óz júmysyn bastady. Prezidiumda bolashaq NKVD basshysy N.IY.Ejov ta otyrdy. Jaryssózge qatysqan Berezovskiy jalpy  shygharmashylyq jәili oiyn ortagha saldy, qazaq әdebiyeti turaly sóiledi, onyng qol jetken tabystaryna tiyisti baghasyn bere kelip,bylay dep qaldy: «...Odnako v svoey poeme «Krasnyy koni», a takje v ryade drugih proizvedeniy Seyfullin dopuskal politicheskie oshibki, kotorye srodny troskizmu. V nastoyashee vremya Seyfullin izbavilsya ot takih nedostatkov».

Múny qalay aitqanyn Berezovskiyding ózi de bayqamay qalghan. Alayda, qisynsyz sózdi kim aitty, kim neni býldirdi dep birin biri andyp, jappay baqylaudyng molayyp, qyraghylyq kýsheytile týsken uaqytta, osy bir kýdikti-au degen ister jipke tizilip jatqanda aitylghan búl pikir, sóz joq, Sәkenge taghylghan auyr kinә bolatyn. Ekinshiden, plenumda synalghandardyng ishinde tek  Sәken Seyfullinge ghana troskiyshil degen pәle jabylghan. Búghan tórde otyrghan N.IY.Ejovtyng keyin mәn bermeui mýmkin emes. Mine, Sәkenning 1936 jyldyng 26 nauryzynda F.Berezovskiyge jazghan haty jazushylar plenumindegi osy oqighagha baylanysty edi.

                                                     *  * * 

1937 jyldyng 11-16 shilde aralyghynda Qazaqstan Jazushylar odaghy mýshelerining jabyq partiya jinalysy ótip, oghan B.Ábdiqadyrov, B.Mayliyn, Ó.Túrmanjanov, M.Qarataev, H.Jýsipbekov siyaqty belgili jazushylar qatysty. Jinalysta «Sosialistik Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda» jәne «Leninshil jas» gazetteri betinde kóterilgen Jazushylar odaghyndaghy keybir qalamgerlerding (S.Seyfulliyn, I.Jansýgirov, S.Múqanov, Gh.Toghjanov, M.Áuezov siyaqty) BK(b)P OK-ning aqpan-nauryz ailarynda ótken plenumdarynyng qaulylaryn oryndamauy, syn jәne ózara syndy keninen óristetpeui, әdeby shygharmalarynda troskiyshilerdin, últshyldardyng agentteri beynelenip, oryn alghany turaly taghy da mәsele qaralyp, shu kóterildi. 

Jinalysta bayandama jasaghan Hamza Jýsipbekov sóz arasynda Sәkendi de úmyt qaldyrghan joq:  «Kazahstanskaya pravda» men «Sosialistik Qazaqstan» syny tolyghynan dúrys. Vechernyy gazetting Sәken turaly asyra siltep jibergeni ras, oghan men de qosylamyn, – dedi ol. – Biz qateni týzegimiz kelse, Ortalyq Komiytetting synyn tolyghymen eshbir ogovorkasyz dúrys deu kerek. Al Sәkenning iynersiyasy dúrys emes. Osyndaghy joldastardyng sózin eske alyp, qateligimizdi jete moyyndap, ony joydyng sharasyn kórsetip qauly alu kerek. Qaulymyzda Sәbit turaly da qatty aitu kerek. Ony tez shaqyrtyp, partiyalyq mәselesin qarau kerek. Maylin turaly jazushylar pravleniyesining partgruppasy qaulyny dúrys deumen birge, qatty eskertu beru kerek. Sәken, Jansýgirov joldastargha eskertu beru kerek. Syndy, ózara syndy, eng aldymen halyq jaularynyng ziyankesterin, qaldyqtaryn qúrtugha, oghan ymyrashyldyq qylghandargha júmsau kerek.  Jaryssózde Sәken de sóiledi: 

– Baspasóz synynyng dúrystyghyn men de jaqtaymyn.  Ókpelemeu kerek. Syn algha jeteleydi. Biraq әr nәrseni mezgilinde aitqan jón. Troskiydi bandit dep oghan Sәken óleng arnady deydi. Sol kezde ol bandit emes, politburo mýshesi bolghan. Onyng bandit bolaryn bilsem, jazam ba? Synshylarymyz osy jaghyn eskermeydi. III partkonferensiyada (1922 j.) Mәskeu ókili Yaroslavskiy «Aziyany» synap, ziyandy shygharma dedi.  Búl taptar kýresi emes, últtar kýresi, marksizm iydeyasymen qabyspaydy dep pәle japty. «Bandy» degen kinәni juu ýshin keyin, 1924 jyly, «Dombyrany» Troskiyge arnap shyghardym. Al 1928 jyly onyng qate ekenin aityp gazet-jurnalgha maqala jazdym, keyin QazPIY-de, Jamanqúlovtyng bayandamasynda, biylghy partiya saylaularynda sóz boldy. Kraykomge de týsinik bergem. 1922 jyly «Aziyany» shygharsam, odan keyin tap sonday óleng jazdym ba? Joq, jazgham joq, qaytalagham joq.  Endeshe sol ýshin ýzdiksiz tómpeshtey beru kimge kerek eken? – dedi Sәken kýiinip.       

                                                *  * *

«Parallelidi antiykenestik troskiyshil ortalyq» degen prosess negizinen ótken ghasyrdaghy 30-jyldardyng basqa sayasy ashyq sot prosesterimen bir qatarda túrady, ol eng aldymen IY.V.Stalinning jeke basynyng biyligin kýsheytip, onyng әkimshilik-komandalyq basqaru jýiesin mýmkindiginshe nyghaytugha baghyttalghan.  Kez kelgen kýdikti kórinis, eldegi qalyptasqan jaghdaygha sәl narazylyq bildiru siyaqty oqighalar kezekti «is» qozghaluyna ainalyp, qolma-qol kózi joyylatyn.    

BK(b)P-nyng XVII sezinen keyin partiyanyng keybir eski leninshil kadrlarynyng arasynda IY.V.Stalindi bas hatshylyqtan basqa qyzmetke auystyru turaly әngime óristey bastaghan kezde jaghday osylay bolghan. S.M.Kirovtyng qazasyn syltau qylghan stalindik basshylyq repressiyanyng jana, quatty tolqynyn bastap ketti. 

Jappay qughyn-sýrginge eng aldymen ózindik dýniyetanymy, kózqarasy, oi-pikiri bar, jeke adamgha baghynu tәrtibine eleuli qarsylyq kórsete alady-au degen  sayasy tәjiriybesi mol Stalinning búrynghy iydeyalyq qarsylastary ilikti. Olardy qúrtu ýshin jalghan prosester úiymdastyrugha tura keldi. Joghary jaqtyng núsqauymen NKVD joq qylmyskerlerdi oilap tabady, sosyn «leningradtyq», «mәskeulik», «antiykenestik troskiyshil-zinovievtik birlestik» degen siyaqty    jau ortalyqtaryn «ashady». 

Múnday «isterdi» jýrgizu barysynda barlyq aiypkerler qanday qiyal-ghajayyp ertegi siyaqty nemese oidan shygharylghan oqigha   bolsa da ózderining «qylmystaryn» negizinen úiymshyldyqpen moyyndauy tiyis edi. Ayybyn әdilettilik túrghysynan dәleldeu jóninde sóz de qozghalmaytyn. «Parallelidi antiykenestik troskiyshil ortalyq» degen is te osynday oidan qúrastyrylghan jalghan dýnie bolatyn.

1937 jyldyng 23-30 qantarynda Mәskeude KSRO Jogharghy sotynyng әskery kollegiyasy KSRO prokurory A.Ya.Vyshinskiy qatysqan ashyq sot mәjilisinde «parallelidi antiykenestik troskiyshil ortalyq»  degen qylmystyq isti qarady. Búl is boyynsha 17 adam abaqtygha jabylyp, sotqa tartylghan. Solardyng biri – Sokolinikov Grigoriy Yakovlevich (dúrysy – Girsh Yankelevich Brilliant, 1988-1939). 

Biz jogharyda Sәken Seyfullindi aiyptau qorytyndysynda ol 1922 jyldan bastap jasyryn troskiyshil boldy, últshyl topty basqardy. 1936 jyly antiykenestik últshyl úiym ortalyghynyng tapsyrmasymen halyq jauy Sokolinikovpen baylanys jasady, oghan Qazaqstadaghy antiykenestik qyzmet turaly habarlaghan dep jazdyq. Demek, Sәkenning sottaluyna, keyin atylyp ketuine Sokolinikovtyng tikeley qatysy bar siyaqty kórinedi. Olay bolsa, onyng kim ekendigin týsindire keteyik.

G.Sokolinikov kórnekti partiya jәne memleket qayratkeri. Aq patsha zamanynda tútqyngha týsip, Sibirge aidalghan. Odan qashyp shyghyp Shveysariya men Fransiyany panalaydy.  V.IY.Leninmen birge plombalanghan vagonmen Germaniya arqyly Reseyge qayta oralady. Petrogradtaghy qaruly kóteriliske qatysqan. Áueli Brest-Litovskidegi kenes ókildigining mýshesi, sosyn L.Troskiydi auystyryp (1918), delegasiya basshysy retinde Germaniya jәne onyng odaqtastarymen bitimge qol qoyady. Týrkistan maydanynyng komandiyri boldy, basmashylarmen soghysty. Kәsipodaqtardyng róli jónindegi aitysta Troskiy men Buharinning baghytyn qoldaghan (1921). KSRO-nyng birinshi Qarjy halkomy, BK(b)P OK-ning mýshesi. Ortalyq Komiytetting Sayasy burosy  mýsheligine kandidat, Syrtqy ister halkomy, taghy basqa jauapty qyzmetter atqarghan. 

Troskiyshil, zinovievshil terroristik toptarmen tyghyz baylanysta boldy degen aiyp taghylyp, partiyadan shygharyldy» (26.07.1936). Sol kýni qamaugha alyndy. Jauap alu hattamasyna IY.V.Stalin «aghylshyn barlaushysy Talibotqa Sokolinikov asa qúpiya aqpar bergen, ol «habar taratushy shpion» dep  búryshtama soqqan. 10 jylgha bas bostandynan aiyrylyp, týrmede qaza tapqan (21.05.1939), aqtalghan. 

Ortalyq Komiytetting Sayasy buro Komissiyasynyng kezekti mәjilisinde (27.07.1988) KSRO Jogharghy sotynyng «parallelidi antiykenestik troskiyshil ortalyghy» turaly ýkimdi joy jәne  osy is boyynsha zansyz repressiyagha úshyraghandardy sot sheshimimen aqtau turaly mәsele qaraldy. Sonda Sokolinikov qanday qylmys jasaghan? Sóitsek, joqtan bar jasalghan.Osy is boyynsha aldyn ala jýrgizilgen tergeu barysynda qylmystyq, sot isterin jýrgizu óreskel búrmalanghan, onyng ishinde, azamatqa zang jýzinde qorghanugha beriletin kepildik qúqyghynan aiyrghan. KSRO Jogharghy soty atap ótkendey, múnday jaghdayda sottalghandardyng Kenes memleketining qyzmetine qarsy dúshpandyq is-әreketin dәlelge jaraytyn aighaq dep esepteuge bolmaydy. Is qaghazdarynyng ishinde aiypkerdin  asa qauipti memlekettik qylmys jasady deuge negiz bolarlyqtay aighaq joq (Izvestiya SK KPSS. № 9, 1989, 31-b.).

«Marksting jastyq shaghy» degen kitaptyng qazaqsha núsqasynyng redaktory Sәken Seyfullin onyng avtorymen nebәri eki ret jýzdesken: A.Fadeevting Jazushylar odaghyndaghy kabiynetinde, keyin Sәbit Múqanovpen birge sayajayda kezdesken. 1936 jyldyng 26 shildesinde  G.Sokolinikov isti bolyp, qamaugha alynady. Áyeline de is qozghalady: ol kýieui men qazaq aqyny arasyndaghy baylanysshy bolypty-mys. Sóitip, troskiyshil dep tanylghan Sәken Seyfullinnin, Galina Serebryakovanyn, Grigoriy Sokolinikovtyng qayghy-qasireti, mine, osylay toghysqan. 

Amantay Kәken,

Abai.kz

0 pikir