قازاق ەلىندە تامىرىن تەرەڭگە جايعان انتيكەڭەستىك ۇلتشىل تەررورشىل جانە تىڭشىلىق-ديۆەرسيالىق ۇيىم انىقتالىپ جويىلدى. ت.رىسقۇلوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.قوجانوۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ باسقاراتىن بۇل ورتالىق كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، قازاقستاندى قارۋلى كۇشپەن كسرو-دان اجىراتىپ جاپونيا پروتەكتاراتىنداعى بۋرجۋازيالىق قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەگەن. كەڭەس مەملەكەتىنە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ ماقساتىمەن تروتسكيشىل حالىق جاۋلارى – ل.تروتسكي، گ.زينوۆەۆ جانە ن.بۋحارين، ا.رىكوۆ سياقتى وڭشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق ورتالىقپەن ساياسي جانە ۇيىمداسقان وداق قۇرعان. جاپون-گەرمان تىڭشىلارى  – مۇستافا شوقاي جانە رايىمجان مارسەكوۆپەن استىرتىن بايلانىس جاساعان.  

بۇل ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى ايىپتالۋشى جازۋشى – ساكەن سەيفۋللين. 1922 جىلدان بەرى جاسىرىن تروتسكيشىل بولعان، ل.تروتسكيدىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق باعدارلاماسىن قولداعان،  ماقتاپ باسپاسوزگە جازعان، وعان ءوزىنىڭ شىعارمالارىن ارناعان، ۇلتشىلدار اراسىندا تروتسكيشىل يدەيانى ناسيحاتتاعان. 1936 جىلى انتيكەڭەستىك جۇمىستى جالعاستىرۋ ماقساتىمەن حالىق جاۋى سوكولنيكوۆپەن بايلانىسقان (قازاق كسر حالكومىنىڭ 2-ءشى دارەجەلى كوميسسارى ل.ءزاليننىڭ 1937 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا بەكىتكەن س.سەيفۋلليندى ايىپتاۋ قورىتىندىسىنان).

                                            * * *

وتكەن عاسىردا، 20-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن الماتى قازاقستاننىڭ ورتالىعى بولۋعا ءتيىس ەدى. الايدا، بۇعان دەيىن ول اكىمشىلىكتىڭ رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ ايگىلى 58-بابىنا ساي كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىسپەن اينالىسقانداردى قابىلدايتىن ورتالىققا اينالعان بولاتىن.

پىشپەكتەگى تەمىر جول ستانساسىنان شىعىپ، ءبىر اپتاداي جول ءجۇرىپ بىردە شانامەن، بىردە جاياۋلاتىپ دەگەندەي، كوشپەندىلەردىڭ يەسىز قالعان لاشىقتارىن پانالاپ، قورداي اسۋىنىڭ قار ارالاس ۇيىتقىعان  وكپەك جەلىمەن ارپالىسقان لەۆ داۆيدوۆيچ تروتسكي (دۇرىسى – برونشتەين) 1928 جىلدىڭ 25 قاڭتارىندا ازاماتتىق نەكەدە تۇراتىن ەكىنشى ايەلى ناتاليا الەكساندروۆنا سەدوۆا مەن بالاسى لەۆ سەدوۆتى ەرتىپ الماتىعا جەر اۋىپ كەلەدى. الىستان كەلگەن جولاۋشىلار جەكە بولمەلەرى سول كەزدە «ينتەرناتسيونال» دەپ اتالاتىن «جەتىسۋ» قوناق ۇيىنە  ورنالاسادى.

وسى قوناق ۇيىندە تروتسكي «مەنىڭ ءومىرىم» («مويا جيزن») دەگەن ەستەلىك كىتابىن جازۋعا كىرىسىپ كەتكەن. وتكەن كەزدى ەسكە الادى، وي قورىتادى، ساراپتايدى: سول كەزدە كوپشىلىككە اسا كوپ تانىلا قويماعان قاس دۇشپانىم كوبا ەمەس، قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان مەن، الماتىعا، ازيانىڭ سوناۋ قيان-شەتىنە، نەگە قۋىلۋعا ءتيىسپىن؟ – بىراق ول جەر اۋدارىلىپ، سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە قارسىلاسى يوسيف ستالين اتالىپ، الدەقاشان كرەملدە وتىرعان ەدى.       

تروتسكيدىڭ  رەسەيدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى ورنى ەرەكشە بولاتىن. ۆ.ي.لەنين «پيسمو ك سەزدۋ» دەگەن  ەڭبەگىندە «ليچنو ون، پوجالۋي، سامىي سپوسوبنىي چەلوۆەك ۆ ناشەم تسك، نو ي چرەزمەرنو حۆاستايۋششي ساموۋۆەرەننوستيۋ ي چرەزمەرنىم ۋۆلەچەنيەم چيستو ادمينيستراتيۆنوي ستورونوي، – دەيدى.  

قازىر نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كونتسلاگەرلەردى ۇيىمداستىرعان ستالين ەمەس، تروتسكي ەكەندىگىن ءۇمىتىپ كەتكەن سياقتىمىز. مۇنداي ازاپتاۋ مەكەمەلەرى لەنيننىڭ كوزى تىرىسىندە،  ازامات سوعىسى تۇسىندا ومىرگە كەلىپ، ونى ۇيىمداستىرعان «№ 1 حالىق جاۋى» لەۆ داۆيدوۆيچ تروتسكي ەدى. جاپپاي قىرىپ-جويۋ دا 37-دەن بۇرىن باستالعان. ماسەلەن، قىرىمدا 1920 جىلى قارسىلاسۋدى قويىڭدار، قىزىلدارعا بەرىلىڭدەر، كەشىرىم جاسايمىز دەگەن م.ۆ.فرۋنزەنىڭ ۇندەۋىنە سەنگەن پ.ن.ۆرانگەل ارمياسىنىڭ مىڭداعان (!) وفيتسەرلەرىن بەلا كۋن مەن زەملياچكا باستاعان بولشەۆيكتەردىڭ جازالاۋ وتريادتارى اياۋسىز قىرىپ سالعان. 

لەنيننىڭ قازاسى كەزىندە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى اسا ىقپالدى قايراتكەر بولعاندىقتان تروتسكي مەملەكەتتە ءبىرىنشى تۇلعا بولامىن دەپ دامەلەندى. بىراق ول فراكتسيالىق تالاس-تارتىسقا شىرمالىپ ءستاليندى جاقتاعان گ.ە.زينوۆەۆ، ل.ب.كامەنەۆتەردىڭ (كەيىن بۇلارعا ن.ي.بۋحارين، ا.ي.رىكوۆتار قوسىلعان) قولداۋىنان ايىرىلىپ قالدى دا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جەتەكشى ورىندارىن باسقالارعا بەرۋگە ءماجۇبىر بولدى.  ل.د.تروتسكي اۋەلى ساياسي بيۋرو (1926 ج.), سوسىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ال 1927 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا پارتيا مۇشەلىگىنەن شىعارىلدى. بك(ب)پ حV سەزى (1927 ج.، جەلتوقسان) تروتسكيزمدى پارتيالىق مۇشەلىكپەن قابىسپايدى دەپ تانىدى جانە 75 وپپوزيتسيا بەلسەندىلەرى (ونىڭ ىشىندە ل.ب.كامەنەۆ، گ.ە.زينوۆەۆ جانە باسقالارى بار) بولشەۆيكتىك پارتيا مۇشەلىگىنەن قۋىلدى. 

كۇنى كەشە وكىمەتتىڭ اسا ماڭىزدى ءىس-شارالارىن اتقارۋعا تىكەلەي ارالاسقان بۇرىنعى بيىك لاۋازىمدى شەنەۋنىكتى كورۋگە الماتىلىقتاردىڭ ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتۋى تۇسىنىكتى. قالا تۇرعىندارى كراسينا كوشەسىنە قاراي اعىلىپ، جەرگىلىكتى اكىم-قارالاردان كورگەن زورلىق-زومبىلىقتارىن ايتىپ، شاعىمدانعاندار دا بولىپتى. بۇلاردىڭ اراسىندا قالا ىرگەسىندەگى جاقىن اۋىلداردان كەلگەن  قازاقتار دا بار. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى رەسمي تۇردە لەۆ داۆيدوۆيچ دەمەي-اق، ءوزىمسىنىپ ارىستان ءداۋىتۇلى دەگەن كورىنەدى. 

قوعامدىق-ساياسي  حال-احۋال كۇن سايىن وزگەرىپ جاتقان ۋاقىت. قالا كارتاسىنداعى لەنينشىل-دزەرجينسكيشىل دەگەن اتاۋلار  ازايىپ، ونىڭ ورنىن ستاليندىك-بەريالىق ەسىمدەر الماستىرىپ جاتقان كەز. ماسەلەن، تروتسكي قالاسىنىڭ اتى ءوشتى، رەۆوليۋتسياعا دەيىن ونى  قاسكەلەڭ دەيتىن. ەندى ءجاي عانا ترويتسكى سەلوسى اتاندى. قالالىق باق پەن جەتىم سابيلەر باسپاناسى (پريۋت) بۇرىن تروتسكي اتالاتىن، ول دا قۇرىپ كەتتى. 1928 جىلدىڭ قازان مەرەكەسىندە الماتى شەرۋشىلەرى الاڭعا تۇڭعىش رەت تروتسكيدىڭ پورترەتىنسىز شىقتى. «دەمون رەۆوليۋتسي» دەپ اتالعان ساياساتكەردىڭ ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋ،  قۋدالاۋ كۇشەيە بەردى.

«قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى» تروتسكي الماتىدا ايداۋدا ءجۇرىپ، «رەسمي وپپوزيتسيادا بولعان قازاق قايراتكەرلەرىمەن بايلانىس ورناتتى» دەپ جازادى.  سول سياقتى نكۆد ارحيۆىندە دە «سادۋاقاسوۆ پەن مۇستامباەۆتىڭ ۇلتشىل توبى تروتسكيمەن كەزدەسىپتى دەگەن دەرەك بار. بىراق ولاردىڭ ءوزارا اڭگىمەلەرىنىڭ مازمۇنى بەلگىسىز. 1937 جىلدىڭ 20 قاراشاسىنداعى ايىپكەر سەيفۋلليننىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا وعان «تاشكەنتتە  س.قوجانوۆ (1928) ورتالىقتىڭ تروتسكيشىلەرمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى ۇسىنىس-پىكىردى تاپسىرىپتى-مىس. ول مۇنى قازاقستانداعى ۇيىم مۇشەلەرىنە بەرۋى كەرەك ەكەن»، – دەلىنگەن حاتتامادا.  

1929 جىلى وگپۋ-ءدىڭ شەشىمىمەن ل.د.تروتسكي كسرو اۋماعىنان الاستاتىلدى. ول 1933 جىلعا دەيىن ستامبۇل ماڭىنداعى ارالدا، سوسىن فرانتسيادا (1933-1935), نورۆەگيادا (1935-1937) تۇردى. ەڭ سوڭىندا مەكسيكا پرەزيدەنتى كاردەناستىڭ شاقىرۋىمەن مەحيكو قالاسىنا  ءبىرجولا ورنالاستى.  

كەيبىر قازاقتار ارىستان ءداۋىتۇلى دەيتىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس جاۋى شەت جەردە جۇرسە دە ەلدەگى استىرتىن ءىس-شارالارىن جۇرگىزە بەردى:  پۋبليتسيستيكامەن اينالىستى، «قازان يدەياسىنىڭ ساتقىنى» دەپ ستالينمەن كۇرەسىن توقتاتپادى. ونىمەن قويماي، «بيۋللەتەندە» شىققان ماتەريالدارى نەگىزىندە كوپتەگەن ادامدار، ونىڭ ىشىندە اسكەر، پارتيا باسشىلارى قاماۋعا الىندى. 1936-1938 جىلدارداعى نكۆد-ءنىڭ اشىق ساياسي پروتسەستەرىندە تروتسكي سانداعان كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنە تىڭشىلىق، تەررورشىلدىق، زيانكەستىك جۇمىسپەن اينالىسقان، كسرو-دا كاپيتاليزمدى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسادى ت. ت. دەگەن سياقتى ساياسي جالا  جاۋىپ، جاپپاي قىرىپ-جويۋدى ۇيىمداستىردى دەپ سىرتتاي ايىپتالدى.

                                                      *  * *   

پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ  اتاپ وتكەندەي، ساكەننىڭ قازاق اكسر حالىق كوميسسارلارى كەنەسىنىڭ توراعاسى بولۋى ەل ءۇشىن قانشالىقتى يگىلىكتى دە پايدالى ءىس بولعانىمەن، ءوزى ءۇشىن سورعا اينالدى. اقىننىڭ شىعارمالارىنان  قايتسە دە ءبىر كەمشىلىك، ىلىك، ساياسي قاتە ىزدەپ، كەنەدەي جابىسقان «بىلگىشتەر» ونىڭ ازاماتتىعىنا كۇيە جاعۋ، ەل ىشىندە جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋ كەزەڭى 1922-1923 جىلدارى ايىرىقشا جۇرگىزىلدى.

«ازيا» (ەۆروپاعا) دەگەن باللادا  «ەڭبەكشىل قازاقستان» گازەتىنەن باستاپ (1922 ج.) ءبىراز باسىلىمداردا  جارىق كوردى. مىنە، وسى تۋىندىعا ماسكەۋدە قازاقشا شىعاتىن «تەمىرقازىق» جۋرنالىندا   ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ رەتسەنزياسى باسىلدى (1923 ج.). ول «ازياعا» مۇمكىندىگىنشە شۇيلىگىپ، ىسكە العىسىز ەتىپ تاستايدى. «بۇل ولەڭدى جازعاندا سابازدىڭ نە ماقساتى بار ەكەن؟ انتيسەميتيزمگە قارسى جازايىن دەگەن بولسا، نيەتى جاقسى، بىراق پايداسى جوق. ەۆروپانى جاقسى جولعا باستايىن دەگەن بولسا، ەۆروپاعا قازاقشا جازۋدان پايدا شامالى. شامالى «اقىننان» شامالى پايدا. ورىنبوردا ساكەن دەگەن ءبىر قازاق اقىنى وسىنداي پىكىر «شىعارىپتى» دەسە، سول كۇنى-اق ساكەندى ورىنبوردان الىپ كەلىپ، ءبىر مۋزەيگە كىرگىزىپ قويار ەدى. مۇنداي «قىزىق كىسىنى مۋزەيدەن باسقا جەرگە قويىپ تا بولمايدى» دەگەن اجۋا ءسوزدىڭ ار جاعىندا باتپانداي ءزىل جاتقاندىعىنا، سول كەزدە بۇعان نازار اۋدارعاندار كوپ بولا قويماعان (ساكەن سەيفۋللين. الماتى، «قازىعۇرت»،  2004 ج.، 2-ت.).  – ءنازىردىڭ وسى   كەلەمەجىنە كەيىن ساياسي استار بەرىلىپ،  ساكەنگە تاعىلعان ايىپقا ۇلاستى.

جالپى سول كەزدە ۇكىمەت باسشىسى قاتىسىپ، بەلگىلى قازاق تۇلعاسىنىڭ مەرەيتويىن رەسمي تۇردە وتكىزۋ سالتى  جوق ەدى. بۇل ءداستۇردى ءبىرىنشى بولىپ «بۇزعان» – ساكەن سەيفۋللين. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىن اتاپ وتەيىك دەگەن وقۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ۇسىنىسىنا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇزىلدى–كەسىلدى قارسى شىققانى دا سودان بولسا كەرەك. بىراق، سوعان قاراماستان، مۇنى ساكەن ۇيىمداستىرىپ قانا قويماي، بايانداما جاسايدى، اقاڭنىڭ ەل تاريحىندا الاتىن ورنىنا لايىقتى باعاسىن بەرەدى، گازەتتە جاريالايدى. احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلعان، – دەيدى ساكەن سەيفۋللين.  

1923 جىلى 17-22 ناۋرىزدا ورىنبوردا وبلىستىق III پارتيا كونفەرەنتسياسى بولىپ ءوتتى. ماسكەۋدىڭ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكىلى ەمەليان ميحايلوۆيچ ياروسلاۆسكي (شىن اتى-ءجونى –مينەي يزرايلەۆيچ گۋبەلمان) ءوزىنىڭ بايانداماسىندا ساكەننىڭ «ازيا» (ەۆروپاعا) دەگەن تۋىندىسىن سىناپ، «مۇندا بەلگىلى ءبىر يدەولوگيانىڭ سالقىنى بار. مۇندا تاپتىق كۇرەس ۇلتتىق كۇرەستىڭ تاساسىندا قالعان،  قازاق اقىنىنىڭ ويىندا تاپتىق كۇرەستىڭ تۇلەگەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل تاپتىق كۇرەس ەمەس، ۇلتتار كۇرەسى. ءبىر جاعىندا، ادىلەتسىزدىككە، جالداپتىققا بەلشەسىنەن باتقان ەۆروپانىڭ جاۋگەرشىلىگى بولسا، ەكىنشى جاعىندا، مويسەي، تاعى باسقا پايعامبايلارىن قولداعان «كىرشىكسىز» ازيا. بۇل – ماسەلەنى ماركسيستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ ەمەس» دەدى.

 ال وبكومنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى الما ورازباەۆا ءوز سوزىندە  «پەندە ەدى قارا بۇركىت تۇتقىنداعى» دەپ باستالاتىن ولەڭدەگى («قارا بۇركىت») «پەندە» دەگەن ءسوزدى «باندا» دەپ شاتاستىرادى،  ساكەن تروتسكيدى «باندا» دەگەن دەپ پالە جابادى. 14 قازاق كوممۋنيسى ساكەندى بۇلاي سىناۋعا بولمايدى، پارتكونفەرەنتسيا العاشقى ساتتەن باستاپ-اق قازاق كوممۋنيستەرىنە سەنىمسىزدىك كورسەتىلىپ، ۇلتشىلدىق ايىبىن تاڭۋعا باعىتتالعان بەلگىلى ءبىر اعىمدار بايقالادى دەپ شاعىمدانسا، رك(ب)پ وك-ءنىڭ قازاق بيۋروسى بۇل حاتتى قاراپ، «قازاق جولداستارعا  ۇلتشىلدار دەگەن بەتالدى ايىپتاۋ جاسالعان جوق، ال ۇلتشىل-ۋكلونيستىك كوزقاراستى سىنعا الۋ ابدەن ورىندى جانە ونىڭ ءوزى «پارتيانىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اجىراعىسىز پراۆوسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مىندەتى دە بولىپ تابىلادى»، – دەپ جاۋاپ بەرىلدى (قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى تاريحىنىڭ وچەركى، ا.، «قازاقستان»، 1985, 142- ب).  

ياعني جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى ەلەۋگە شاقىرعان ەل ازاماتتارىن پارتيا باسشىلىعى «ۇلتشىل-ۋكلونيستەر» دەپ ايىپتايدى. ءسويتىپ، 1923 جىلعى وبلىستىق III پارتيا  كونفەرەنتسياسى ەلدىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ ورنىنا كەيىن ۇلكەن ساياسي ناۋقانعا اينالعان 37-ءنىڭ ويرانىنا نەگىز قالاپ بەرگەن ەدى. بۇل از بولعانداي، تاشكەنتتەگى «شولپان» جۋرنالى قوڭىردىڭ ماقالاسىمەن «قىزىل سۇڭقارلاردى»، ماسكەۋدەگى «تەمىر قازىق» جۋرنالى ن.تورەقۇلوۆتىڭ ەكى ماقالاسىمەن ساكەننىڭ «اساۋ تۇلپار» مەن «باقىت جولىنا» اتتى شىعارمالارىن تۇككە تۇرعىسىز ەتىپ سىناپ، وزبەك، تاتار، ورىس  تىلدەرىنە اۋدارتىپ جاريالاتقان. ەل باسقارىپ جۇرگەن ساكەندى بۇل جايلار قۋانتا قويماعانى ءسوزسىز.

                                            *  * *

ءومىر تاقتايداي ءتۇزۋ جول ەمەس. بۇل ايدان انىق. قىزىق پەن قۋانىش، شات-شادىمان كوڭىل ەشكىمنىڭ ىرقىنسىز كۇدىك-ۇرەيمەن، كەيدە ءتىپتى قايعى-قاسىرەتپەن ۇلاسىپ تا جاتادى، ال ءومىر ءوز باعىتىمەن، ءوز ارناسىمەن جىلجيدى. تابيعات زاڭى دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى شىعار. حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ويى تەرەڭ، قيالى شالقار، سەزىمى نازىك اقىن جانىنىڭ مۇنى سەزبەۋى، بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن تىندىرعان شارۋاسىن، اتقارعان ءىسىن جۇرت قانشا ماقتاپ جاتسا دا، نەبىر كەرەمەت سىي-قۇرمەتكە بولەنسە دە ساكەننىڭ جۇرەك تۇبىنە بەرىك ۇيالاعان جۇمباق سەيىلە قويمادى، تارقامادى.

مۇنىڭ دا وزىندىك سىرى بار. اقىننىڭ 20 جىلدىق شىعارماشىلىق تويى ءوتىپ جاتقان كەزدە ماسكەۋدە تروتسكيشىلەر دەپ پالە جابىلعاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇستالىپ، الدى  سوتتالىپ جاتتى. بۇل، ارينە، جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسىعان وراي كەزىندە تالاي كورىسىپ-ءبىلىسىپ، بۇرىننان تانىس، سىرلاس دوسى ومبىلىق جازۋشى، رەۆوليۋتسيونەر فەوكتيست بەرەزوۆسكيگە جازعان حاتى تاعى دا ءبىر ءسات كوز الدىنا ەلەستەگەندەي بولدى.

جاماندىق ايتىپ كەلمەيدى. كەيدە ەشقانداي بوتەن ويسىز، تەرىس پيعىلسىز ويدا جوقتا بايقاماي، ات ءۇستى ايتىلا قالعان بىرەر ءسوز وزىڭە عانا ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ تاعدىرىنا دا اسەرىن تيگىزىپ جاتادى. شۋ دەگەننەن ىقىلاس-پەيىلى دۇرىس، ۇندەس بولىپ كەگەن وسىناۋ دوسىنىڭ مۇنداي تەرىس پىكىرگە بارا قويۋى ساكەننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كەلمەپ ەدى. سوندىقتان دا قولىنا قالام الىپ، ف.بەرەزوۆسكيگە حات جازعان كەزدەگى ونىڭ  حال-جاعدايىن تۇسىنۋگە بولاتىن. ساكەننىڭ ۇنجۇرعاسى ءتۇسىپ، جان-دۇنيەسىنىڭ استان-كەستەن بولۋى دا وسىدان ەدى

ءاردايىم دوس دەپ جۇرگەن وسى ورىس جازۋشىسىنىڭ بىلتىر الماتىعا تۆورچەستۆولىق ساپارمەن كەلۋىنە دە سەبەپشى بولعان. ونى باسشىلارعا تانىستىرىپ، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدا دا ساكەننىڭ ەڭبەگى از بولعان جوق. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ونى كەكەسىن تۇردە «سەنىڭ بەرەزوۆسكيىڭ» دەپ تە ءجۇردى. سويتكەن دوسى كەيبىرەۋلەردىڭ پىش-پىش سوزىنە ەردى مە، الدە ءوزىنىڭ تۇسىنىگى سولاي بولدى ما، قالاي؟ كەڭەس وكىمەتىن ءوز قولىمەن ورناتىپ، اننەنكوۆتىڭ «اجال ۆاگونىن» كورگەن ساكەن اياق استىندا قالايشا تروتسكيشىل بولا قالعان؟

ساكەن نە دە بولسا كوڭىلدەگى كۇدىكتى ويدىڭ بىردە-بىرەۋىن بۇكپەدى، جاسىرمادى، اعىنان جارىلدى. ءبارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەردى: قايتكەن كۇندە دە ول اقىن سىرىن، جولداس ويىن ۇعا الادى، تۇسىنە بىلەدى دەپ سەندى.

وقيعا بىلاي بولعان. 1936 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا مينسكىدە كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمى ءوز جۇمىسىن باستادى. پرەزيديۋمدا بولاشاق نكۆد باسشىسى ن.ي.ەجوۆ تا وتىردى. جارىسسوزگە قاتىسقان بەرەزوۆسكي جالپى  شىعارماشىلىق ءجايلى ويىن ورتاعا سالدى، قازاق ادەبيەتى تۋرالى سويلەدى، ونىڭ قول جەتكەن تابىستارىنا ءتيىستى باعاسىن بەرە كەلىپ،بىلاي دەپ قالدى: «...ودناكو ۆ سۆوەي پوەمە «كراسنىي كون»، ا تاكجە ۆ ريادە درۋگيح پرويزۆەدەني سەيفۋللين دوپۋسكال پوليتيچەسكيە وشيبكي، كوتورىە سرودني تروتسكيزمۋ. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا سەيفۋللين يزباۆيلسيا وت تاكيح نەدوستاتكوۆ».

مۇنى قالاي ايتقانىن بەرەزوۆسكيدىڭ ءوزى دە بايقاماي قالعان. الايدا، قيسىنسىز ءسوزدى كىم ايتتى، كىم نەنى ءبۇلدىردى دەپ ءبىرىن ءبىرى اڭدىپ، جاپپاي باقىلاۋدىڭ مولايىپ، قىراعىلىق كۇشەيتىلە تۇسكەن ۋاقىتتا، وسى ءبىر كۇدىكتى-اۋ دەگەن ىستەر جىپكە ءتىزىلىپ جاتقاندا ايتىلعان بۇل پىكىر، ءسوز جوق، ساكەنگە تاعىلعان اۋىر كىنا بولاتىن. ەكىنشىدەن، پلەنۋمدا سىنالعانداردىڭ ىشىندە تەك  ساكەن سەيفۋللينگە عانا تروتسكيشىل دەگەن پالە جابىلعان. بۇعان توردە وتىرعان ن.ي.ەجوۆتىڭ كەيىن ءمان بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. مىنە، ساكەننىڭ 1936 جىلدىڭ 26 ناۋرىزىندا ف.بەرەزوۆسكيگە جازعان حاتى جازۋشىلار پلەنۋمىندەگى وسى وقيعاعا بايلانىستى ەدى.

                                                     *  * * 

1937 جىلدىڭ 11-16 شىلدە ارالىعىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى مۇشەلەرىنىڭ جابىق پارتيا جينالىسى ءوتىپ، وعان ب.ابدىقادىروۆ، ب.مايلين، ءو.تۇرمانجانوۆ، م.قاراتاەۆ، ح.جۇسىپبەكوۆ سياقتى بەلگىلى جازۋشىلار قاتىستى. جينالىستا «سوتسياليستىك قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» جانە «لەنينشىل جاس» گازەتتەرى بەتىندە كوتەرىلگەن جازۋشىلار وداعىنداعى كەيبىر قالامگەرلەردىڭ (س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، س.مۇقانوۆ، ع.توعجانوۆ، م.اۋەزوۆ سياقتى) بك(ب)پ وك-ءنىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا وتكەن پلەنۋمدارىنىڭ قاۋلىلارىن ورىنداماۋى، سىن جانە ءوزارا سىندى كەڭىنەن ورىستەتپەۋى، ادەبي شىعارمالارىندا تروتسكيشىلەردىڭ، ۇلتشىلداردىڭ اگەنتتەرى بەينەلەنىپ، ورىن العانى تۋرالى تاعى دا ماسەلە قارالىپ، شۋ كوتەرىلدى. 

جينالىستا بايانداما جاساعان حامزا جۇسىپبەكوۆ ءسوز اراسىندا ساكەندى دە ۇمىت قالدىرعان جوق:  «كازاحستانسكايا پراۆدا» مەن «سوتسياليستىك قازاقستان» سىنى تولىعىنان دۇرىس. ۆەچەرنىي گازەتتىڭ ساكەن تۋرالى اسىرا سىلتەپ جىبەرگەنى راس، وعان مەن دە قوسىلامىن، – دەدى ول. – ءبىز قاتەنى تۇزەگىمىز كەلسە، ورتالىق كوميتەتتىڭ سىنىن تولىعىمەن ەشبىر وگوۆوركاسىز دۇرىس دەۋ كەرەك. ال ساكەننىڭ ينەرتسياسى دۇرىس ەمەس. وسىنداعى جولداستاردىڭ ءسوزىن ەسكە الىپ، قاتەلىگىمىزدى جەتە مويىنداپ، ونى جويۋدىڭ شاراسىن كورسەتىپ قاۋلى الۋ كەرەك. قاۋلىمىزدا ءسابيت تۋرالى دا قاتتى ايتۋ كەرەك. ونى تەز شاقىرتىپ، پارتيالىق ماسەلەسىن قاراۋ كەرەك. مايلين تۋرالى جازۋشىلار پراۆلەنيەسىنىڭ پارتگرۋپپاسى قاۋلىنى دۇرىس دەۋمەن بىرگە، قاتتى ەسكەرتۋ بەرۋ كەرەك. ساكەن، جانسۇگىروۆ جولداستارعا ەسكەرتۋ بەرۋ كەرەك. سىندى، ءوزارا سىندى، ەڭ الدىمەن حالىق جاۋلارىنىڭ زيانكەستەرىن، قالدىقتارىن قۇرتۋعا، وعان ىمىراشىلدىق قىلعاندارعا جۇمساۋ كەرەك.  جارىسسوزدە ساكەن دە سويلەدى: 

– ءباسپاسوز سىنىنىڭ دۇرىستىعىن مەن دە جاقتايمىن.  وكپەلەمەۋ كەرەك. سىن العا جەتەلەيدى. بىراق ءار نارسەنى مەزگىلىندە ايتقان ءجون. تروتسكيدى بانديت دەپ وعان ساكەن ولەڭ ارنادى دەيدى. سول كەزدە ول بانديت ەمەس، پوليتبيۋرو مۇشەسى بولعان. ونىڭ بانديت بولارىن بىلسەم، جازام با؟ سىنشىلارىمىز وسى جاعىن ەسكەرمەيدى. III پارتكونفەرەنتسيادا (1922 ج.) ماسكەۋ وكىلى ياروسلاۆسكي «ازيانى» سىناپ، زياندى شىعارما دەدى.  بۇل تاپتار كۇرەسى ەمەس، ۇلتتار كۇرەسى، ماركسيزم يدەياسىمەن قابىسپايدى دەپ پالە جاپتى. «باندى» دەگەن كىنانى جۋ ءۇشىن كەيىن، 1924 جىلى، «دومبىرانى» تروتسكيگە ارناپ شىعاردىم. ال 1928 جىلى ونىڭ قاتە ەكەنىن ايتىپ گازەت-جۋرنالعا ماقالا جازدىم، كەيىن قازپي-دە، جامانقۇلوۆتىڭ بايانداماسىندا، بيىلعى پارتيا سايلاۋلارىندا ءسوز بولدى. كرايكومگە دە تۇسىنىك بەرگەم. 1922 جىلى «ازيانى» شىعارسام، ودان كەيىن تاپ سونداي ولەڭ جازدىم با؟ جوق، جازعام جوق، قايتالاعام جوق.  ەندەشە سول ءۇشىن ۇزدىكسىز تومپەشتەي بەرۋ كىمگە كەرەك ەكەن؟ – دەدى ساكەن كۇيىنىپ.       

                                                *  * *

«پاراللەلدى انتيكەڭەستىك تروتسكيشىل ورتالىق» دەگەن پروتسەسس نەگىزىنەن وتكەن عاسىرداعى 30-جىلداردىڭ باسقا ساياسي اشىق سوت پروتسەستەرىمەن ءبىر قاتاردا تۇرادى، ول ەڭ الدىمەن ي.ۆ.ءستاليننىڭ جەكە باسىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتىپ، ونىڭ اكىمشىلىك-كوماندالىق باسقارۋ جۇيەسىن مۇمكىندىگىنشە نىعايتۋعا باعىتتالعان.  كەز كەلگەن كۇدىكتى كورىنىس، ەلدەگى قالىپتاسقان جاعدايعا ءسال نارازىلىق ءبىلدىرۋ سياقتى وقيعالار كەزەكتى «ءىس» قوزعالۋىنا اينالىپ، قولما-قول كوزى جويىلاتىن.    

بك(ب)پ-نىڭ XVII سەزىنەن كەيىن پارتيانىڭ كەيبىر ەسكى لەنينشىل كادرلارىنىڭ اراسىندا ي.ۆ.ءستاليندى باس حاتشىلىقتان باسقا قىزمەتكە اۋىستىرۋ تۋرالى اڭگىمە ورىستەي باستاعان كەزدە جاعداي وسىلاي بولعان. س.م.كيروۆتىڭ قازاسىن سىلتاۋ قىلعان ستاليندىك باسشىلىق رەپرەسسيانىڭ جاڭا، قۋاتتى تولقىنىن باستاپ كەتتى. 

جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ەڭ الدىمەن وزىندىك دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى، وي-پىكىرى بار، جەكە ادامعا باعىنۋ تارتىبىنە ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە الادى-اۋ دەگەن  ساياسي تاجىريبەسى مول ءستاليننىڭ بۇرىنعى يدەيالىق قارسىلاستارى ىلىكتى. ولاردى قۇرتۋ ءۇشىن جالعان پروتسەستەر ۇيىمداستىرۋعا تۋرا كەلدى. جوعارى جاقتىڭ نۇسقاۋىمەن نكۆد جوق قىلمىسكەرلەردى ويلاپ تابادى، سوسىن «لەنينگرادتىق»، «ماسكەۋلىك»، «انتيكەڭەستىك تروتسكيشىل-زينوۆەۆتىك بىرلەستىك» دەگەن سياقتى    جاۋ ورتالىقتارىن «اشادى». 

مۇنداي «ىستەردى» جۇرگىزۋ بارىسىندا بارلىق ايىپكەرلەر قانداي قيال-عاجايىپ ەرتەگى سياقتى نەمەسە ويدان شىعارىلعان وقيعا   بولسا دا وزدەرىنىڭ «قىلمىستارىن» نەگىزىنەن ۇيىمشىلدىقپەن مويىنداۋى ءتيىس ەدى. ايىبىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان دالەلدەۋ جونىندە ءسوز دە قوزعالمايتىن. «پاراللەلدى انتيكەڭەستىك تروتسكيشىل ورتالىق» دەگەن ءىس تە وسىنداي ويدان قۇراستىرىلعان جالعان دۇنيە بولاتىن.

1937 جىلدىڭ 23-30 قاڭتارىندا ماسكەۋدە كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى كسرو پروكۋرورى ا.يا.ۆىشينسكي قاتىسقان اشىق سوت ماجىلىسىندە «پاراللەلدى انتيكەڭەستىك تروتسكيشىل ورتالىق»  دەگەن قىلمىستىق ءىستى قارادى. بۇل ءىس بويىنشا 17 ادام اباقتىعا جابىلىپ، سوتقا تارتىلعان. سولاردىڭ ءبىرى – سوكولنيكوۆ گريگوري ياكوۆلەۆيچ (دۇرىسى – گيرش يانكەلەۆيچ بريلليانت، 1988-1939). 

ءبىز جوعارىدا ساكەن سەيفۋلليندى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا ول 1922 جىلدان باستاپ جاسىرىن تروتسكيشىل بولدى، ۇلتشىل توپتى باسقاردى. 1936 جىلى انتيكەڭەستىك ۇلتشىل ۇيىم ورتالىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن حالىق جاۋى سوكولنيكوۆپەن بايلانىس جاسادى، وعان قازاقستاداعى انتيكەڭەستىك قىزمەت تۋرالى حابارلاعان دەپ جازدىق. دەمەك، ساكەننىڭ سوتتالۋىنا، كەيىن اتىلىپ كەتۋىنە سوكولنيكوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى بار سياقتى كورىنەدى. ولاي بولسا، ونىڭ كىم ەكەندىگىن تۇسىندىرە كەتەيىك.

گ.سوكولنيكوۆ كورنەكتى پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى. اق پاتشا زامانىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، سىبىرگە ايدالعان. ودان قاشىپ شىعىپ شۆەيتساريا مەن فرانتسيانى پانالايدى.  ۆ.ي.لەنينمەن بىرگە پلومبالانعان ۆاگونمەن گەرمانيا ارقىلى رەسەيگە قايتا ورالادى. پەتروگرادتاعى قارۋلى كوتەرىلىسكە قاتىسقان. اۋەلى برەست-ليتوۆسكىدەگى كەڭەس وكىلدىگىنىڭ مۇشەسى، سوسىن ل.تروتسكيدى اۋىستىرىپ (1918), دەلەگاتسيا باسشىسى رەتىندە گەرمانيا جانە ونىڭ وداقتاستارىمەن بىتىمگە قول قويادى. تۇركىستان مايدانىنىڭ كومانديرى بولدى، باسماشىلارمەن سوعىستى. كاسىپوداقتاردىڭ ءرولى جونىندەگى ايتىستا تروتسكي مەن ءبۋحاريننىڭ باعىتىن قولداعان (1921). كسرو-نىڭ ءبىرىنشى قارجى حالكومى، بك(ب)پ وك-ءنىڭ مۇشەسى. ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسى  مۇشەلىگىنە كانديدات، سىرتقى ىستەر حالكومى، تاعى باسقا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان. 

تروتسكيشىل، زينوۆەۆشىل تەرروريستىك توپتارمەن تىعىز بايلانىستا بولدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، پارتيادان شىعارىلدى» (26.07.1936). سول كۇنى قاماۋعا الىندى. جاۋاپ الۋ حاتتاماسىنا ي.ۆ.ستالين «اعىلشىن بارلاۋشىسى تالبوتقا سوكولنيكوۆ اسا قۇپيا اقپار بەرگەن، ول «حابار تاراتۋشى شپيون» دەپ  بۇرىشتاما سوققان. 10 جىلعا باس بوستاندىنان ايىرىلىپ، تۇرمەدە قازا تاپقان (21.05.1939), اقتالعان. 

ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋرو كوميسسياسىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە (27.07.1988) كسرو جوعارعى سوتىنىڭ «پاراللەلدى انتيكەڭەستىك تروتسكيشىل ورتالىعى» تۋرالى ۇكىمدى جويۋ جانە  وسى ءىس بويىنشا زاڭسىز رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى سوت شەشىمىمەن اقتاۋ تۋرالى ماسەلە قارالدى. سوندا سوكولنيكوۆ قانداي قىلمىس جاساعان؟ سويتسەك، جوقتان بار جاسالعان.وسى ءىس بويىنشا الدىن الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ بارىسىندا قىلمىستىق، سوت ىستەرىن جۇرگىزۋ ورەسكەل بۇرمالانعان، ونىڭ ىشىندە، ازاماتقا زاڭ جۇزىندە قورعانۋعا بەرىلەتىن كەپىلدىك قۇقىعىنان ايىرعان. كسرو جوعارعى سوتى اتاپ وتكەندەي، مۇنداي جاعدايدا سوتتالعانداردىڭ كەڭەس مەملەكەتىنىڭ قىزمەتىنە قارسى دۇشپاندىق ءىس-ارەكەتىن دالەلگە جارايتىن ايعاق دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ءىس قاعازدارىنىڭ ىشىندە ايىپكەردىڭ  اسا قاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىس جاسادى دەۋگە نەگىز بولارلىقتاي ايعاق جوق (يزۆەستيا تسك كپسس. № 9, 1989, 31-ب.).

«ماركستىڭ جاستىق شاعى» دەگەن كىتاپتىڭ قازاقشا نۇسقاسىنىڭ رەداكتورى ساكەن سەيفۋللين ونىڭ اۆتورىمەن نەبارى ەكى رەت جۇزدەسكەن: ا.فادەەۆتىڭ جازۋشىلار وداعىنداعى كابينەتىندە، كەيىن ءسابيت مۇقانوۆپەن بىرگە ساياجايدا كەزدەسكەن. 1936 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە  گ.سوكولنيكوۆ ءىستى بولىپ، قاماۋعا الىنادى. ايەلىنە دە ءىس قوزعالادى: ول كۇيەۋى مەن قازاق اقىنى اراسىنداعى بايلانىسشى بولىپتى-مىس. ءسويتىپ، تروتسكيشىل دەپ تانىلعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ، گالينا سەرەبرياكوۆانىڭ، گريگوري سوكولنيكوۆتىڭ قايعى-قاسىرەتى، مىنە، وسىلاي توعىسقان. 

امانتاي كاكەن،

Abai.kz