Qazirgi tanda Qostanay oblysy elimizde ózge ónirlerding qay-qaysysymen de erkin taytalasa alatyn myqyt aimaqtardyng biri. Ekonomikalyq kórsekishteri de eshkimnen olqy soqpaydy. Tipti jaqynda ghana ótken toghyz aidyng qorytyndysyna arnalghan alqaly bas qosuda ekonomika men әleumettik salanyng qay-qaysysynda da erekshe órleu bar ekendigi asa maqtanyshpen aityldy. Shyndyghynda da solay shyghar. Statistikamen talasyp, abyroy ala almaytynymyz aiqyn. 

Bizding aitayyn degenimiz, osy kórsetkishterding kólenkesindegi keybir kelensiz jaytardyng júrttan jasyrylyp qalatyndyghy ghana. Mәselen, osy jinalysta «Qostanay oblysynda keyingi jyldary túrghyn ýy qúrylysy jetekshi salagha ainalghandyghy» erekshe atalyp ótti. Aytalyq, tek «Núrly jer» baghdarlamasy boyynsha ghana 264,5 myng sharshy metr túrghyn ýy salynyp, ol byltyrghy jylmen salystyrghanda 16,2 payyzgha artyp, tóbemiz kókke bir eli jetpey qalypty. Jaqsy ma, jaqsy. Tamasha ma, tamasha. Tek bir sәl ghana әttegene-ayy «365 INFO.KZ» saytynyng habarlauyna qaraghanda songhy kezde elimizdegi Qostanay, Semey, Pavlodar, Taraz jәne Núr-Súltan sekildi bes birdey qalada janadan salynghan túrghyn ýiler qatty qymbattap ketken. Olardyng ishinde Qostanay shahary erekshe kózge týsetin kórinedi. Mәselen, resmy derekterge qaraghanda janadan salynghan ýilerding әrbir sharshy metri tek qyrkýiek aiynda ghana 9,2 payyzgha ósken. Al jyldyq ósim anau-mynau emes, tura 20 payyzgha sharyqtaghan. Osy 12 ay ishinde әrbir sharshy metr 39,5 myng tengege kóterilgen. Al bir qyzyghy, Qostanayda janadan salynghan ýilerding baghasy elimizding kez-kelgen qalasymen salystyrghanda erekshe ósip ketedi eken. Bizden keyingi ekinshi orynda  Semey keledi, al onyng izin Pavlodar basyp keledi.

Sonda qalay bolghany? Túrghyn ýiding jalpy ósimin aitamyz da, onyng qarapayym halyqqak qanshalyqty qymbatqa týsetindigi turaly jaq ashpaymyz. Osy bas qosuda bizding Qostanaydaghy ýiding eshbir negizsiz shyghandap ketkendigi jayly nege tereng taldau jýrgizilip, onyng týp-tamyryn nege atap kórsetpeske? Sosyn ony qalay jónge keltiruding joly aitylyp, múnday kelensizdikti keleshekte boldyrmau haqynda keleli әngime qozghamasqa?  Qala әkiminen nege naqtyly jauap talap etilmeydi? Álde jauyrdy jaba toqyp, «Bas synsa bórik ishinde, qol synsa jeng ishiinde» detin prinsipti ústap, bey-jay ómir sýrgen tiyimdi me eken? Áriyne, ýilerding qymbatshylyghynan baylar men biylik basyndaghylar eshqashan zardap shekpeydi. Qashanda sorlaytyn ailyghy shaylyghyna detpeytin qarapayym halyq qana. Alayda olardyng jay-kýiin oilap otyrghan bizding biylik joq. Bәri tamasha, bәri jaqsy.

Múny bir delik. Bizdegi biylikting maqtan tútatyn taghy bir kórsetkishi--oblysymyzgha investisiyanyng qaptap qúiylyp jatqandyghy jayly әdemi ertegi. Joq, biz mýldem múnday emes deuden aulaqpyz. Oblys ekononmikasynda investorlardyng ýlesi auqymdy, sózi ótimdi, ekpini myqty. Mәselen, osyndaghy jenil mashina qúrastyratyn alyp kәsiporyn—«Saryarqaavtoprom» atty ýlken kompaniya birjolata Qytaydyng qolyna ótken. Alayda búlardyng shygharghan, jergilikti baspasózde maqtauyn asyrghan kólikterin qalamyzdyng kóshelerinen kýndiz sham alyp izdeseng de taba almaysyz. Arnayy baryp kórdik, oblys әkimdigining aldynda da qaptaghan sheteldik sylandaghan kólikterden kóz ashpaysyz. Sonda olar qayda ketken. Ras, Qytaydyng ózge júrt kóp bile bermeytin JAC deytin jenil mashinasynyng birnesheuin oblystyq polisiya departamentining aldynan bayqap qaldyq. Bary osy. Eger bizding biylik búlardy memlekettik qyzmettegilerge mindetteytin bolsa, odan jaqsy nәtiyje shygha qoiyy neghaybyl. Birinshiden, biz búl әdispen Qytay ekonomikasyna taghy da «ýles» ýles qosamyz. Ekinshiden, jergilikti jýrgizushilerding aituyna qaraghanda bizdegi qúrastyrylatyn kólikter ary ketkende ýsh jylgha ghana shydaydy. Sosyn kýrkili men jóteli bastalady. Al sheteldik mashinlar kemi on jylgha erkin jaraydy. Biz búl jerde sheteldik kólikterdi aludy nasihattap otyrghan joqpyz. Tek bizdegi otandyq dep atalatyn kólikterding sapasyn sol dengeyge deyin kóterip, baghasyn olardan góri sәl tómendetse degen tilek qana. Búl naryq zany. Áytpese bәsekege jaramaytyn dýnie shygharu—halyqtyng aqshasyn dalagha shashu degen sóz. Osy orayda taghy bir oy kópten beri maza bermeydi. Jaraydy, osyndaghy Qytaydyng shygharyp jatqan kólikterinde esh min joq, olardyng qay-qaysysy da sheteldik kólikterden qay jaghynan da kem týspeydi delik. Onda osy óz oblysymyzdyng әkimi Arhiymed Múqanbetov nege aldymen bas bolyp, sol kólikterdi erttep minbeydi? Sonda mýmkin audan men qala әkimderi, departament pen basqarma basshylar ayaq astynan jappay «patriot» bolyp shygha keleri sózsiz. Onyng ýstine qaltalarynan eshtene de shyqpaydy, bәrin de halyq yaghny budjet tóleydi. Demek, búl kólikterde ýlken bir kiltipan bar degen sóz ghoy búl. Onyng qanday kiltipan ekendigin bir aitqandy eki aityp myjghylay bermeyik, «Tisi shyqqan balagha shaynap bergen as bolmaydy» degen mәtelding ózi-aq jetkilikti shyghar.

Al jalpy, investor degen qúdyret eng aldymen óz qara basynyng qamyn oilaydy, qúighan aqshasynyng birneshe ese bolyp qaytatyndyghyna kózi jetse ghana tәuekelge barady. Mine sondyqtan da olardyng aitqandaryna bas shúlghy bermey, múnday investisiya aldymen qarapayym halyqtyng túrmys-tirshiligin jenildetuge baghyttaluyna nazar audarsa, núr ýstine núr. Mәselen, bizde traktorlar men kombayndar qúrastyrugha qarjysyn qúygha dayyn investorlar jeterlik kórinedi. Ekonomikanyng jetekshi salaryna kónil bólip, onyng qarqyndy damuyna bәrimiz de shyn niyetpen tilektespiz. Alayda, san-salaly tirshilik tek makroekonomika degen úghymmen ghana shektelmeydi ghoy. Qarapayym túrmysqa asa qajetti dýniyeler jetip artylady emes pe? Mәselen, ózgesin bylay qoyghanda keyingi kezderi myna jedel saty (lift) degening zardabyn әbden tartyp jýrgenimiz jasyryn jayt ta emes. Álgindey jedel satynyng ayaq astynan búzylyp qalghandyghynyng kesirinen Aqtóbe qalasynda jap-jas kelinshekting óz nәrestesin qútqaram dep qaza tapqandyghyn qalyng júrt úmyta qoymaghan shyghar.Búl kezdoysoq dýnie emes. Birer mysal keltire ketelik. 2011 jyly Oral qalasynda ai-kýni kelip júrgen, ekiqabat  kelinshek jedel satynyng shahtasyna qúlap kóz júmdy. 2013 jyly Aqtóbe qalasynda er adam dәl osynday sebepten qaza boldy. 2016 jyly Almaty qalasyndaghy «Aqsay» shaghyn audanyndaghy 9 qabattan tómen qaray jyldam qoghalghan saty ekinshi qabatqa jeter-jetpesten kilt toqtaghan. Abyroy bolghanda, satydaghy jas bala jenil ghana jaraqat alghan. Ayta bersen, jedel satylardyng әbden eskirip, ajal әkeletin qúralgha ainalghandyghy turaly derekter jetip artylady.

 Eger statistika derekterine qaraghanda elimizdegi jedel satylardyng 70 payyzynyng әbden tozyghy jetip, adamdargha qauip tóndiretindigin eskersek, búghan mýlde tang qalugha bolmas. Bir qyzyghy, osydan eki jyl búryn «Qostanay qalasynda jedel saty shygharatyn zauyt salynady eken» degen quanyshty habar tarady. Búl qaueset emes, shyndyq bolyp shyqty. Reseydegi osynday jedel saty shygharatyn belgili kompaniya osynda kelip, dayyndyq júmystaryn bastaghan. Amal neshik, búl talpynys da sәtsiz ayaqtaldy. «Bizge búl joba qolayly emes» degen kórshimizding mamandary qúral-jabdyqtaryn jinap, bir kýnde eline ketip otyrdy. «Áttegene-ay» dep san soghyp biz qaldyq. Eger, osy zauyt iske qosylghanda múnday asa qajetti dýniyemen óz oblysymyzdy ghana emes, býkil elimizdi tolyq qamtamasyz etip, tipti kórshilermizdi de qamtyrma edik. Qanshama tiyimdi dýniyeden airyryldyq desenshi. Milliondaghan ghana emes, milliardtaghan paydadan qaghyldyq. Eger bir jedel satyny biz Reseyden qazirding ózinde 6 million tengege satyp alyp jýrgenimizdi eskersek, qanshama baylyqty ysyrap etip otyrghanymyzdy týsinu qiyn emes shyghar.

Osy orayda birneshe saual maza bermeydi. Múnday asa qajet investor nege ayaq astynan ketip qaldy? Olar ketpey, jemisti júmys isteuine, sóitip qazynamyzgha ghana emes, halqymyzgha da ýlken payda әkeletin jobadan nege onay aiyrylyp qaldyq? Nege olar talap etetin qolayly jaghday jasalynbaghan? Álde bizding jergilikti biylik: «Qayter deysin, bireui ketse, ekinshileri keledi. Eng bastysy, investisiya tartylyp jatyr degen jaqsy ataqtan aiyrylyp qalmasaq bolghany» degen ózgege emes, tek ózderine ghana tiyimdi sakyasat ústanyp otyr ma eken? Bir qyzyghy, reseylikter ketkennen son, «Sasatyn eshtene joq. Biz jedel satynyng ornyna Qytaydyng teledidaryn shygharyp, býkil halyqty qarq qylamyz» degen taghy bir kóz aldau shyqty. 

Minekey, bizdegi investisiya tartu degenning keybir qyzyqty tústary osynday. Sonda ol investisiya halyqtyng jaghdayyn jaqsartu emes, biylikting «biz osylaysha qatyryp jatyrmyz» degen nauqanshylyq dertin býrkemeleuge kerek  taptyrmas tәsil me eken. Sonda kim-kimdi aldap jýr?

Aytpaqshy, kýni keshe taghy da Qostanaydyng aty dýrkirep shyqty. Biz endi osynda Peterburgting taraktor zauytynan bólshekter alyp, asa quatty «Kiroves» traktoryn shygharatyn bolyppyz. Búl dýnie elimizge asa qajet kórinedi. Oghan dauymyz joq. Alayda búl jerde eng basty súraqqa jauap tabylmady. Osynau asa quatty degen traktor shygharylghanda onyng baghasynyng qansha bolatyndyghy jayly eshkim de tis jaryp aitpady. Al búl eng basty mәsele emes pe? Eger onyng baghasy tym aspandap ketse, bizdegi myndaghan sharua qojalyqtary ony alyp, qajetine jarata ala ma? Ala almasa, oghan ýkimet qanday jәrdem yaghny subsidiya bere alady? Óz elimizden múnday mәlimetterdi taba almadyq. Al Reseyding keybir derek kózderine qaraghanda ol sol eldegi jәne TMD elderindegi diylerler múny 6 milionnan 15 million rublige satady eken. Múny endi bizdegi qúny týse bastaghan tengemizding baghamyna salyp esepteseniz, quana qoymasynyz anyq.

Áriyne, sheteldegi belgili tehnikany óz elinde qúrastyryp, kýn kóru degen dýnie asa damy qoymaghan elderde jii kezdesetin qúbylys. Alayda osynday shala dýniyemizdi ózimizding shygharghan tehnikamyz dep qarapayym júrtshylyqty aldau eshkimge de abyroy әpermeydi. Bizding ministrlerimiz ylghy «Otandyq mashina jasau óndirisi damyp keledi» dep úrandatugha sheber. Qaydaghy otandyq mashina jasau? Qúrastyru zauyttary qashan tolyq mashina jasau zauytyna ainalyp edi? Endi kóp úzamay «bizdegi «traktor jasau óndirisinin» de  asa qarqyndy túrde damyp kele jatqandyghy turaly quanyshty habarlardy kóptep estiytin shygharmyz. Jaraydy, ózimizdi-ózimiz aldap mәz bolyp jýre beremiz. Al sheteldikter osy ótirigimizge sene qoyar ma eken? Ýlken kýmәnim bar.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz