قازىرگى تاڭدا قوستاناي وبلىسى ەلىمىزدە وزگە وڭىرلەردىڭ قاي-قايسىسىمەن دە ەركىن تايتالاسا الاتىن مىقىت ايماقتاردىڭ ءبىرى. ەكونوميكالىق كورسەكىشتەرى دە ەشكىمنەن ولقى سوقپايدى. ءتىپتى جاقىندا عانا وتكەن توعىز ايدىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان القالى باس قوسۋدا ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالانىڭ قاي-قايسىسىندا دا ەرەكشە ورلەۋ بار ەكەندىگى اسا ماقتانىشپەن ايتىلدى. شىندىعىندا دا سولاي شىعار. ستاتيستيكامەن تالاسىپ، ابىروي الا المايتىنىمىز ايقىن. 

ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز، وسى كورسەتكىشتەردىڭ كولەڭكەسىندەگى كەيبىر كەلەڭسىز جايتاردىڭ جۇرتتان جاسىرىلىپ قالاتىندىعى عانا. ماسەلەن، وسى جينالىستا «قوستاناي وبلىسىندا كەيىنگى جىلدارى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى جەتەكشى سالاعا اينالعاندىعى» ەرەكشە اتالىپ ءوتتى. ايتالىق، تەك «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى بويىنشا عانا 264,5 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىنىپ، ول بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا 16,2 پايىزعا ارتىپ، توبەمىز كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالىپتى. جاقسى ما، جاقسى. تاماشا ما، تاماشا. تەك ءبىر ءسال عانا اتتەگەنە-ايى «365 INFO.KZ» سايتىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا سوڭعى كەزدە ەلىمىزدەگى قوستاناي، سەمەي، پاۆلودار، تاراز جانە نۇر-سۇلتان سەكىلدى بەس بىردەي قالادا جاڭادان سالىنعان تۇرعىن ۇيلەر قاتتى قىمباتتاپ كەتكەن. ولاردىڭ ىشىندە قوستاناي شاھارى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن كورىنەدى. ماسەلەن، رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا جاڭادان سالىنعان ۇيلەردىڭ ءاربىر شارشى مەترى تەك قىركۇيەك ايىندا عانا 9,2 پايىزعا وسكەن. ال جىلدىق ءوسىم اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۋرا 20 پايىزعا شارىقتاعان. وسى 12 اي ىشىندە ءاربىر شارشى مەتر 39,5 مىڭ تەڭگەگە كوتەرىلگەن. ال ءبىر قىزىعى، قوستانايدا جاڭادان سالىنعان ۇيلەردىڭ باعاسى ەلىمىزدىڭ كەز-كەلگەن قالاسىمەن سالىستىرعاندا ەرەكشە ءوسىپ كەتەدى ەكەن. بىزدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا  سەمەي كەلەدى، ال ونىڭ ءىزىن پاۆلودار باسىپ كەلەدى.

سوندا قالاي بولعانى؟ تۇرعىن ءۇيدىڭ جالپى ءوسىمىن ايتامىز دا، ونىڭ قاراپايىم حالىققاك قانشالىقتى قىمباتقا تۇسەتىندىگى تۋرالى جاق اشپايمىز. وسى باس قوسۋدا ءبىزدىڭ قوستانايداعى ءۇيدىڭ ەشبىر نەگىزسىز شىعانداپ كەتكەندىگى جايلى نەگە تەرەڭ تالداۋ جۇرگىزىلىپ، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىن نەگە اتاپ كورسەتپەسكە؟ سوسىن ونى قالاي جونگە كەلتىرۋدىڭ جولى ايتىلىپ، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى كەلەشەكتە بولدىرماۋ حاقىندا كەلەلى اڭگىمە قوزعاماسقا؟  قالا اكىمىنەن نەگە ناقتىلى جاۋاپ تالاپ ەتىلمەيدى؟ الدە جاۋىردى جابا توقىپ، «باس سىنسا بورىك ىشىندە، قول سىنسا جەڭ ىشىىندە» دەتىن ءپرينتسيپتى ۇستاپ، بەي-جاي ءومىر سۇرگەن ءتيىمدى مە ەكەن؟ ارينە، ۇيلەردىڭ قىمباتشىلىعىنان بايلار مەن بيلىك باسىنداعىلار ەشقاشان زارداپ شەكپەيدى. قاشاندا سورلايتىن ايلىعى شايلىعىنا دەتپەيتىن قاراپايىم حالىق قانا. الايدا ولاردىڭ جاي-كۇيىن ويلاپ وتىرعان ءبىزدىڭ بيلىك جوق. ءبارى تاماشا، ءبارى جاقسى.

مۇنى ءبىر دەلىك. بىزدەگى بيلىكتىڭ ماقتان تۇتاتىن تاعى ءبىر كورسەتكىشى--وبلىسىمىزعا ينۆەستيتسيانىڭ قاپتاپ قۇيىلىپ جاتقاندىعى جايلى ادەمى ەرتەگى. جوق، ءبىز مۇلدەم مۇنداي ەمەس دەۋدەن اۋلاقپىز. وبلىس ەكونونميكاسىندا ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى اۋقىمدى، ءسوزى ءوتىمدى، ەكپىنى مىقتى. ماسەلەن، وسىنداعى جەڭىل ماشينا قۇراستىراتىن الىپ كاسىپورىن—«سارىارقااۆتوپروم» اتتى ۇلكەن كومپانيا ءبىرجولاتا قىتايدىڭ قولىنا وتكەن. الايدا بۇلاردىڭ شىعارعان، جەرگىلىكتى باسپاسوزدە ماقتاۋىن اسىرعان كولىكتەرىن قالامىزدىڭ كوشەلەرىنەن كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭ دە تابا المايسىز. ارنايى بارىپ كوردىك، وبلىس اكىمدىگىنىڭ الدىندا دا قاپتاعان شەتەلدىك سىلاڭداعان كولىكتەردەن كوز اشپايسىز. سوندا ولار قايدا كەتكەن. راس، قىتايدىڭ وزگە جۇرت كوپ بىلە بەرمەيتىن JAC دەيتىن جەڭىل ماشيناسىنىڭ بىرنەشەۋىن وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ الدىنان بايقاپ قالدىق. بارى وسى. ەگەر ءبىزدىڭ بيلىك بۇلاردى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەرگە مىندەتتەيتىن بولسا، ودان جاقسى ناتيجە شىعا قويۋى نەعايبىل. بىرىنشىدەن، ءبىز بۇل ادىسپەن قىتاي ەكونوميكاسىنا تاعى دا «ۇلەس» ۇلەس قوسامىز. ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى جۇرگىزۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بىزدەگى قۇراستىرىلاتىن كولىكتەر ارى كەتكەندە ءۇش جىلعا عانا شىدايدى. سوسىن كۇركىلى مەن جوتەلى باستالادى. ال شەتەلدىك ماشينلار كەمى ون جىلعا ەركىن جارايدى. ءبىز بۇل جەردە شەتەلدىك كولىكتەردى الۋدى ناسيحاتتاپ وتىرعان جوقپىز. تەك بىزدەگى وتاندىق دەپ اتالاتىن كولىكتەردىڭ ساپاسىن سول دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىپ، باعاسىن ولاردان گورى ءسال تومەندەتسە دەگەن تىلەك قانا. بۇل نارىق زاڭى. ايتپەسە باسەكەگە جارامايتىن دۇنيە شىعارۋ—حالىقتىڭ اقشاسىن دالاعا شاشۋ دەگەن ءسوز. وسى ورايدا تاعى ءبىر وي كوپتەن بەرى مازا بەرمەيدى. جارايدى، وسىنداعى قىتايدىڭ شىعارىپ جاتقان كولىكتەرىندە ەش ءمىن جوق، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا شەتەلدىك كولىكتەردەن قاي جاعىنان دا كەم تۇسپەيدى دەلىك. وندا وسى ءوز وبلىسىمىزدىڭ اكىمى ارحيمەد مۇقانبەتوۆ نەگە الدىمەن باس بولىپ، سول كولىكتەردى ەرتتەپ مىنبەيدى؟ سوندا مۇمكىن اۋدان مەن قالا اكىمدەرى، دەپارتامەنت پەن باسقارما باسشىلار اياق استىنان جاپپاي «پاتريوت» بولىپ شىعا كەلەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە قالتالارىنان ەشتەڭە دە شىقپايدى، ءبارىن دە حالىق ياعني بيۋدجەت تولەيدى. دەمەك، بۇل كولىكتەردە ۇلكەن ءبىر كىلتيپان بار دەگەن ءسوز عوي بۇل. ونىڭ قانداي كىلتيپان ەكەندىگىن ءبىر ايتقاندى ەكى ايتىپ مىجعىلاي بەرمەيىك، «ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولمايدى» دەگەن ماتەلدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى شىعار.

ال جالپى، ينۆەستور دەگەن قۇدىرەت ەڭ الدىمەن ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلايدى، قۇيعان اقشاسىنىڭ بىرنەشە ەسە بولىپ قايتاتىندىعىنا كوزى جەتسە عانا تاۋەكەلگە بارادى. مىنە سوندىقتان دا ولاردىڭ ايتقاندارىنا باس شۇلعي بەرمەي، مۇنداي ينۆەستيتسيا الدىمەن قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن جەڭىلدەتۋگە باعىتتالۋىنا نازار اۋدارسا، نۇر ۇستىنە نۇر. ماسەلەن، بىزدە تراكتورلار مەن كومبايندار قۇراستىرۋعا قارجىسىن قۇيۋعا دايىن ينۆەستورلار جەتەرلىك كورىنەدى. ەكونوميكانىڭ جەتەكشى سالارىنا كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ قارقىندى دامۋىنا ءبارىمىز دە شىن نيەتپەن تىلەكتەسپىز. الايدا، سان-سالالى تىرشىلىك تەك ماكروەكونوميكا دەگەن ۇعىممەن عانا شەكتەلمەيدى عوي. قاراپايىم تۇرمىسقا اسا قاجەتتى دۇنيەلەر جەتىپ ارتىلادى ەمەس پە؟ ماسەلەن، وزگەسىن بىلاي قويعاندا كەيىنگى كەزدەرى مىنا جەدەل ساتى (ليفت) دەگەنىڭ زاردابىن ابدەن تارتىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن جايت تا ەمەس. الگىندەي جەدەل ساتىنىڭ اياق استىنان بۇزىلىپ قالعاندىعىنىڭ كەسىرىنەن اقتوبە قالاسىندا جاپ-جاس كەلىنشەكتىڭ ءوز نارەستەسىن قۇتقارام دەپ قازا تاپقاندىعىن قالىڭ جۇرت ۇمىتا قويماعان شىعار.بۇل كەزدويسوق دۇنيە ەمەس. بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. 2011 جىلى ورال قالاسىندا اي-كۇنى كەلىپ جۇرگەن، ەكىقابات  كەلىنشەك جەدەل ساتىنىڭ شاحتاسىنا قۇلاپ كوز جۇمدى. 2013 جىلى اقتوبە قالاسىندا ەر ادام ءدال وسىنداي سەبەپتەن قازا بولدى. 2016 جىلى الماتى قالاسىنداعى «اقساي» شاعىن اۋدانىنداعى 9 قاباتتان تومەن قاراي جىلدام قوعالعان ساتى ەكىنشى قاباتقا جەتەر-جەتپەستەن كىلت توقتاعان. ابىروي بولعاندا، ساتىداعى جاس بالا جەڭىل عانا جاراقات العان. ايتا بەرسەڭ، جەدەل ساتىلاردىڭ ابدەن ەسكىرىپ، اجال اكەلەتىن قۇرالعا اينالعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جەتىپ ارتىلادى.

 ەگەر ستاتيستيكا دەرەكتەرىنە قاراعاندا ەلىمىزدەگى جەدەل ساتىلاردىڭ 70 پايىزىنىڭ ابدەن توزىعى جەتىپ، ادامدارعا قاۋىپ توندىرەتىندىگىن ەسكەرسەك، بۇعان مۇلدە تاڭ قالۋعا بولماس. ءبىر قىزىعى، وسىدان ەكى جىل بۇرىن «قوستاناي قالاسىندا جەدەل ساتى شىعاراتىن زاۋىت سالىنادى ەكەن» دەگەن قۋانىشتى حابار تارادى. بۇل قاۋەسەت ەمەس، شىندىق بولىپ شىقتى. رەسەيدەگى وسىنداي جەدەل ساتى شىعاراتىن بەلگىلى كومپانيا وسىندا كەلىپ، دايىندىق جۇمىستارىن باستاعان. امال نەشىك، بۇل تالپىنىس دا ءساتسىز اياقتالدى. «بىزگە بۇل جوبا قولايلى ەمەس» دەگەن كورشىمىزدىڭ ماماندارى قۇرال-جابدىقتارىن جيناپ، ءبىر كۇندە ەلىنە كەتىپ وتىردى. «اتتەگەنە-اي» دەپ سان سوعىپ ءبىز قالدىق. ەگەر، وسى زاۋىت ىسكە قوسىلعاندا مۇنداي اسا قاجەتتى دۇنيەمەن ءوز وبلىسىمىزدى عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدى تولىق قامتاماسىز ەتىپ، ءتىپتى كورشىلەرمىزدى دە قامتىرما ەدىك. قانشاما ءتيىمدى دۇنيەدەن ايرىرىلدىق دەسەڭشى. ميلليونداعان عانا ەمەس، ميللياردتاعان پايدادان قاعىلدىق. ەگەر ءبىر جەدەل ساتىنى ءبىز رەسەيدەن قازىردىڭ وزىندە 6 ميلليون تەڭگەگە ساتىپ الىپ جۇرگەنىمىزدى ەسكەرسەك، قانشاما بايلىقتى ىسىراپ ەتىپ وتىرعانىمىزدى ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار.

وسى ورايدا بىرنەشە ساۋال مازا بەرمەيدى. مۇنداي اسا قاجەت ينۆەستور نەگە اياق استىنان كەتىپ قالدى؟ ولار كەتپەي، جەمىستى جۇمىس ىستەۋىنە، ءسويتىپ قازىنامىزعا عانا ەمەس، حالقىمىزعا دا ۇلكەن پايدا اكەلەتىن جوبادان نەگە وڭاي ايىرىلىپ قالدىق؟ نەگە ولار تالاپ ەتەتىن قولايلى جاعداي جاسالىنباعان؟ الدە ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى بيلىك: «قايتەر دەيسىڭ، بىرەۋى كەتسە، ەكىنشىلەرى كەلەدى. ەڭ باستىسى، ينۆەستيتسيا تارتىلىپ جاتىر دەگەن جاقسى اتاقتان ايىرىلىپ قالماساق بولعانى» دەگەن وزگەگە ەمەس، تەك وزدەرىنە عانا ءتيىمدى ساكياسات ۇستانىپ وتىر ما ەكەن؟ ءبىر قىزىعى، رەسەيلىكتەر كەتكەننەن سوڭ، «ساساتىن ەشتەڭە جوق. ءبىز جەدەل ساتىنىڭ ورنىنا قىتايدىڭ تەلەديدارىن شىعارىپ، بۇكىل حالىقتى قارق قىلامىز» دەگەن تاعى ءبىر كوز الداۋ شىقتى. 

مىنەكەي، بىزدەگى ينۆەستيتسيا تارتۋ دەگەننىڭ كەيبىر قىزىقتى تۇستارى وسىنداي. سوندا ول ينۆەستيتسيا حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ەمەس، بيلىكتىڭ «ءبىز وسىلايشا قاتىرىپ جاتىرمىز» دەگەن ناۋقانشىلىق دەرتىن بۇركەمەلەۋگە كەرەك  تاپتىرماس ءتاسىل مە ەكەن. سوندا كىم-كىمدى الداپ ءجۇر؟

ايتپاقشى، كۇنى كەشە تاعى دا قوستانايدىڭ اتى دۇركىرەپ شىقتى. ءبىز ەندى وسىندا پەتەربۋرگتىڭ تاراكتور زاۋىتىنان بولشەكتەر الىپ، اسا قۋاتتى «كيروۆەتس» تراكتورىن شىعاراتىن بولىپپىز. بۇل دۇنيە ەلىمىزگە اسا قاجەت كورىنەدى. وعان داۋىمىز جوق. الايدا بۇل جەردە ەڭ باستى سۇراققا جاۋاپ تابىلمادى. وسىناۋ اسا قۋاتتى دەگەن تراكتور شىعارىلعاندا ونىڭ باعاسىنىڭ قانشا بولاتىندىعى جايلى ەشكىم دە ءتىس جارىپ ايتپادى. ال بۇل ەڭ باستى ماسەلە ەمەس پە؟ ەگەر ونىڭ باعاسى تىم اسپانداپ كەتسە، بىزدەگى مىڭداعان شارۋا قوجالىقتارى ونى الىپ، قاجەتىنە جاراتا الا ما؟ الا الماسا، وعان ۇكىمەت قانداي جاردەم ياعني سۋبسيديا بەرە الادى؟ ءوز ەلىمىزدەن مۇنداي مالىمەتتەردى تابا المادىق. ال رەسەيدىڭ كەيبىر دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا ول سول ەلدەگى جانە تمد ەلدەرىندەگى ديلەرلەر مۇنى 6 ميليوننان 15 ميلليون رۋبلگە ساتادى ەكەن. مۇنى ەندى بىزدەگى قۇنى تۇسە باستاعان تەڭگەمىزدىڭ باعامىنا سالىپ ەسەپتەسەڭىز، قۋانا قويماسىڭىز انىق.

ارينە، شەتەلدەگى بەلگىلى تەحنيكانى ءوز ەلىندە قۇراستىرىپ، كۇن كورۋ دەگەن دۇنيە اسا دامي قويماعان ەلدەردە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. الايدا وسىنداي شالا دۇنيەمىزدى ءوزىمىزدىڭ شىعارعان تەحنيكامىز دەپ قاراپايىم جۇرتشىلىقتى الداۋ ەشكىمگە دە ابىروي اپەرمەيدى. ءبىزدىڭ مينيسترلەرىمىز ىلعي «وتاندىق ماشينا جاساۋ ءوندىرىسى دامىپ كەلەدى» دەپ ۇرانداتۋعا شەبەر. قايداعى وتاندىق ماشينا جاساۋ؟ قۇراستىرۋ زاۋىتتارى قاشان تولىق ماشينا جاساۋ زاۋىتىنا اينالىپ ەدى؟ ەندى كوپ ۇزاماي «بىزدەگى «تراكتور جاساۋ ءوندىرىسىنىڭ» دە  اسا قارقىندى تۇردە دامىپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى قۋانىشتى حابارلاردى كوپتەپ ەستيتىن شىعارمىز. جارايدى، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداپ ءماز بولىپ جۇرە بەرەمىز. ال شەتەلدىكتەر وسى وتىرىگىمىزگە سەنە قويار ما ەكەن؟ ۇلكەن كۇمانىم بار.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz