Асқар АЛТАЙ, жазушы: БҮГІНГІ ЖАЗУШЫЛАРДЫҢ АҢЫЗҒА АЙНАЛАТЫНЫНА КҮМӘНІМ БАР
- Аға буын жазушылар, мысалы, Мұхтар Мағауин, Қалихан Ысқақ, Әкім Тарази, Сәкен Иманасовтар сізді өздерінен кейінгі буынның алдына қойып сөйлейді. Бірақ сондай бір тізім тізілгенде кейде Таласбек Әсемқұлов, Дидар Амантайлар аталған жерде аталмай қаласыз. Ол неліктен?
- Аға буын жазушылар, мысалы, Мұхтар Мағауин, Қалихан Ысқақ, Әкім Тарази, Сәкен Иманасовтар сізді өздерінен кейінгі буынның алдына қойып сөйлейді. Бірақ сондай бір тізім тізілгенде кейде Таласбек Әсемқұлов, Дидар Амантайлар аталған жерде аталмай қаласыз. Ол неліктен?
- Мұхтар, Қалихан ағаларымыздың мені кейінгі буынның алдына қойып сөйлегені менің жеке басыма емес, шығармашылығыма, онда да ішінара кейбір туындыларыма сүйсінгендіктен, риза болғандықтан болуы керек. Дулат Исабеков, Сейіт Қасқабасов, Кәдірбек Сегізбаев, Мархабат Байғұт, Әлібек Асқар, Мереке Құлкенов, Сәбит Досанов т.б. ағаларымыз да шығармашылығыма жылы пікір білдіріп жүр. Сәкен Иманасов ағамыз «Алтай балладасы»(Алтайдың алқызыл модағайы) романыма пікір айтып, алғаш жолын ашты бір кезде. Аға буын өкілдері мақтаса да, сынаса да қуанасың. Өйткені, ең бастысы шығармашылығыңа баға беріледі. Ал енді Таласбек Әсемқұлов, Дидар Амантайлардың есімі аталған жерде неге аталмай қалатынын білмеймін. Белгілі бір адамдар Таласбек пен Дидардың шығармашылығын жақсы деп, менің есімімді атамай жатса, өздері біледі... Жалпы, мен әдебиеттегі қызғанышты түсінбеймін. Өз басым Кәдірбек Сегізбай, Дидахмет Әшімханұлы, Иран Ғайып, Қуаныш Жиенбайұлы ағаларымыздың, өз қатарластарымнан Толымбек Әбдірайым, Таласбек Әсемқұлов, Роза Мұқанова, Жүсіпбек Қорғасбек, Нұрғали Ораздардың жақсы дүниесін оқысам, қуанып, кездескен жерде пікірімді айтамын. Әдебиетте қызғаныш болмауы керек. Бірақ шығармашылықта белгілі бір жарыс болғаны жөн. Ол жазушының өз-өзін қамшылауы, жақсы туынды жазуы үшін керек. Осыдан біраз жыл бұрын қазақ әдебиетіндегі мықты жазушылардың тізімін жасаған ғой бір кісілер. Сол тізімге менің де есімім ілігіпті. Бірақ бір адамдарға мен, менің шығармашылығым ұнамағасын, атым әлгі тізімнен алынып тасталыпты. Мұны маған жақын жігіттердің бірі: «Асеке, сен бір кісілерге ұнамайды екенсің. Сені тізімнен сондықтан сызып тастады», - деп жеткізді. Естігенде айран-асыр қалдым. Бірақ тізімнен өшіргенмен, оқырман көңілінен өшіре алмайды. Бүкіл шығармашылығымды сызып тастай алмайды. Қалихан Ысқақ сияқты үлкен ағаларымыз көре қалса тоқтатып алып, пікірлерін айтып жатады. Бірақ маған ауызша айтқанның әсері шамалы. Баспасөзде жазса, берілген баға көрінер еді деп ойлаймын. Бір жолы Дулат ағамыз «Казинодағы» бірнеше әңгімелерімді талдап, газет бетінде пікірін айтты. Әмірхан Меңдеке де ілгеріде «Көзжендет» деген әңгімеме бір емес, бірнеше рет мақала жазып, баспасөзде жариялады. Шерияздан Елеукенов пен Сейіт Қасқабасов отыз жасымда жазған тұңғыш романым жайында жіліктеп тұрып зерттеу мақала жазып, әдебиет тарихына енгізді... Сыртыңнан оқып жүріп, байқатпай баспасөзде жарқ еткізгенде мейлі ол сын болсын, мейлі мақтау болсын марқайып қаласың. Мен өз-өзімді насихаттауға, туындыларымды баспасөзге жиі ұсынуға құмар емеспін. Бүгінгі күні өз-өзін «пиар» тұрғысынан насихаттап жүрген жазушылар да бар. Бірақ өзіңді он жерден пиар жасап, насихаттасаң да, жақсы шығармаң болмаса, бәрі бекер. Атыңды баспасөзден әр нәрсенің айналасында біліп, саған қызығып жүрген оқырман шығармаларыңды іздеп тауып, оқып шыққан соң туындыңнан түк таппаса, сорыңның қайнағаны. Творчестволық трагедия деген сол. Ол оқырманды шығарма атаулыдан жеріндіреді. Сүйтіп оқырманның жазушыға көңілі суыйды.
- Жөн екен. Аға, бәлкім, бүгінгі оқырман жаңаша бірдеңе іздейтін шығар. Бүгінгі күні дәстүрлі әдебиет ескіріп қалды деп ойламайсыз ба?
- Дәстүрлі әдебиет - ол шын мәніндегі классикалық әдебиет. Классикалық әдебиет ешқашан ескірмейді. Бүгінде әдебиеттегі жаңа бағыт постмодернизмнің дауы өршіп тұр. «Оқырман жаңа нәрсе іздейді, жаңаша жазайық», - деп жазып жатқан жазушылардың сол дүниесін оқырман қабылдап жатыр ма? Мәселе сонда. Кез келген жаңа туындыда жаңаша образ жасалса, ол модерн болып табылады. Модерн шығарма әдебиетке жаңа леп әкелетін, оқырманды таңғалдыратын және дәстүрді бойына толық сіңіре отырып, өткенді мансұқ етпейтін, жаңа заманның жаңа сипатты қырын ашатын шығарма болуы керек. Ал енді ешкімге түсініксіз, көже секілді араласып кеткен, быламық дүние болса, ол модерн боп жарытпайды. Әдебиетке жаңалық әкелем деп жандайшап болып жүргендер осыны ойласа деймін. Бір кездері Жүсіпбек Аймауытовтың «Елес» деген әңгімесі модерн болды. Аймауытов модернді сіңіре отырып, ұлттық құндылықты көрсете білді. Әуезовтің «Қаралы сұлуы» да өз заманына модерн саналды. Жапондық немесе батыстық әдебиеттің ерекшелігін қазақ әдебиетіне әкеліп, сол арқылы модерн жасауды өз басым құптамаймын. Бізге ұлттық құндылықтардан алыстамаған модерн керек. Жақында «Туажат» деген роман жазып бітірдім. Роман-модерн деп жүрмін іштей. Қаншалық модерн екенін оқырман бағалайды енді. Бас-аяғы жинақы, жүз беттің ар жақ, бер жағындағы роман. Бір адамның тағдырын бүгінгі қоғаммен және кешегі заманмен байланыстырып бердім.
- Дәстүрлі әдебиет дегеннен шығады, сіздің тіліңіз толыққанды әдеби тіл. Алайда журналистиканы былай қойып, әдебиеттің өзінде телеграфтық стиль деген шықты. Қысқа, шолақ, келте қайырып, тақыл-тұқыл жазу үрдіске айналды. Бұған не дейсіз?
- Тақұл-тұқыл жазылған шығарманы әдеби шығарма деп мойындамаймын ешқашан. Телеграфтық стиль, қысқа, келте жазу қазіргі тіл білмейтіндердің шығарып алғаны. Бұл - бейнелеу, әсірелеуге, таратып айтуға тілі жетпейтін, ана шығарманы да, мына шығарманы да қотарып оқып, кітаби білім алған, содан білімім бар ғой, мен де жазайын деп жазып жүргендердің ісі. Қазір тілі көп сыналатын жазушының бірі Дидар Амантай. Дидар - өз дәрежесінде жазушы. Өзіндік шығарма жазған азамат. Бірақ тілінде «кедір-бұдырлық» өте көп. Қазақтың тіл оралымына сай жұмыс істемейді, қарапайым сөйлемнің синтаксисінде сөзді өз орнында жұмсамайды. Мұнысын «мен бұл сөзді әдейі қоймадым» деп те айтады. Бірақ мен олай ойламаймын. Ол Дидардың өзін ақтау үшін айтқан сөзі. Жәди Шәкенұлы Дидарды өте жақсы сынады және дұрыс сынады, меніңше. Оның қазақ тілінің қордасын білмейтінін Жәди Шәкенұлы ашық айтты. Мен жастардан Дархан Бейсенбектің тілін сынадым. Әу баста оның политехникалық университетті бітіргенін білмеппін. Дарханның филологиялық білім алмағаны шығармаларында білініп тұрады. Дидар да философия факультетін тәмамдаған. Кейде тілге мән бермейді де. Сонысынан да ылғи таяқ жеп келеді. Бірақ қазір ақшаның буымен базарда отырғандар да кітап жазып жатқанда Дидарға да, Дарханға да сөгіс жоқ. Кейде мен әдебиетте сын айтатын адам қалмай қала ма деп те қорқам. Жазушы өз-өзіне сыншы болуы керек қой. Нағыз оқырман қатал. Қазақтың тілін жазушыдан да артық білетін оқырмандар да бар өйткені.
- Бүгінгі әдеби процесті бақылап жүретіндер сізді кейінгі орта буынның ішіндегі ең өнімді жазған жазушы деп есептейді. Осы күнге дейін қандай жанрда, қанша шығарма жаздыңыз?
- Өзімді өнімді жазушы деп есептемеймін. Нағыз өнімді жазушылар Дүкенбай Досжан, Сәбит Досанов ағаларымыз шығар. Осы күнге дейін үш роман жаздым. «Қайың сауған, ел ауған» романым «Аран» деген атпен жарық көруі керек еді. Әзірге әлі шыққан жоқ. «Туажат» (Тамұққа түскен сәуле) атты романды аяқтадым жақында. «Казино» атты кітабымда 30 әңгімем шықты. Сосын «Қызыл бөлтірік», «Қаладағы құтпандар», «Қара бура», «Егіз өлім» атты 4 повесть жазыппын. «Егіз өлімді» жыртып тастадым. Өзіме ұнамады. Мен үшін көп жазу маңызды емес, талғаммен жазу маңызды. Сюжет, идея, тақырып менің басыма күнделікті келе береді. Оның бәрін шығарма етуге болмайды. Шығарма менің жан дүниемді тербетуі, тебірентуі керек әуелі. Негізі мен тез жазамын. Бірақ туындыларым миымда ұзақ уақыт жүреді. Әбден пісіп жетілді-ау дегенде отырамын. «Туажатты» үш отырғанда бітірдім. Идеясы ойыма 1979 жылы келген, содан бері басымда жүрді: уақытпен ширықты, тың оймен толықты.
- Осы туындыларыңыздың ішінде қай шығармаңызды шығармашылық мүмкіншілігімді толық көрсете алдым деп бөле-жара атайсыз?
- Іштен шыққан шұбар жылан болған соң ешқайсысын жаман деуге қимайсың. Ең алғашқы туындыларымның бірі «Қызыл бөлтірікте» өз мүмкіндігімді толық көрсете алдым деп ойлаймын. «Сібір офицері» секілді біраз әңгімелерімде де... Соңғы романым «Туажатта» да барымды салдым.
- Қанша шығарма жазғаныңызды айтып отырсыз. Сол туындыларыңыздың ішінен басқа жазушылармен сюжеті ұқсас болып қалған шығармаңыз болды ма? Осы күнге дейін плагиаттықтың дауына ұрындыңыз ба?
- Біраз бұрын «Жас алашта» Әмірхан Меңдекемен сұхбатында Қабдеш ағамыз: «Асқар Алтай менің идеямды ұрлап алған. Плагиаттық жасаған дегенге саятын» әңгіме айтты. Қабдеш ағамыз үлкен жазушы. Ол кісіге қарсы пікір айтып, дау айтсам ағамыздың жағасына жармасқандай боламын ғой. Сондықтан да үндемедім. Ал шын мәнінде, мен плагиаттық жасағам жоқ. «Қараштың қарасы» деген әңгімемде жылқының жершілдігін жазғам. Ол сонау 1990 жылдары жазылған шығарма. Қазіргі депутат боп жүрген Уәлихан Қалижан сол әңгімемді «Жас алашта» редактор боп тұрғанында бір бетке тұтас басқан. «Қараштың қарасындағы» оқиға албандардың Қарқара жайлауында өмірде шын болған. 1982 жылы Кеген ауданында Донай деген ақсақалдан әңгімені естіп, кейін сол оқиғаны шығармама арқау еткен едім. Тіпті ақсақалдың да атын өзгерткем жоқ. Тек жылқының Шалқұйрық есімін Ұланжал деп бердім де, оқиғаны болған күйінде баяндадым. Ұланжал соғыстан туған жері Қараштың сазына 3000-4000 км-ді артқа тастап жеткен екен. Әңгімені сол себепті «Қараштың қарасы» атағам. Қабдеш ағамыздың да туған жеріне қашып келетін жылқы туралы ілгеріде жазылған бір әңгімесі бар екен. Мен оны білмеппін. Сөйтіп ол кісі мені «менің идеямды ұрлады» деп айтып жүрді. Жаудан жылқының қашып келуі тарихта Мөде қаған заманынан бар дүние ғой... Ал енді ондай қашқан жылқының сюжетінің бәрін кім-кімнен ұрлады деп қазбаласақ не болғанымыз? Осындай да қызық болған.
- Мұхтар Мағауин, Шерхан Мұртаза сынды аға буынды атамағанда олардың ізбасарларынан кімнің қандай шығармасы аса танымал болды, жұрт жаппай оқыды деп айта аласыз?
- Тұрсынжан Шапайдың «Анық Абайын» жұрт жабыла оқыды. Ал басқа жазушылардың шығармаларын жабыла оқыды десем, жаңсақтық болар еді. Оралхан Бөкейдің «Атау кересі» кезінде қазақ әдебиетінде құбылыс болып, халық қолдан-қолға тигізбей оқыды. «Атау керені» «Жұлдызға» басуға салып жатқанда Мұхтар Мағауиннің өзі риза болып: «Оралхан мықты жазушы ғой», - деп сүйсініп отырған. Ал Мұхтар ағамыз оңайлықпен риза болмайтын адам. Қазіргі кезде қалың оқырманға «Атау кередей» әсер еткен дүниені байқамаппын. Мағауиннің «Сары қазағы» да оқырманға ерекше ықпал еткен туынды.
- Алдыңғы буын ағалардың кейбіріне, мысалы, Бердібек Соқпақбаев, Асқар Сүлейменов, Мұқағали Мақатаевтардың артынан аңыз еріп жүруші еді. Шығармашылық адамы үшін оның өзі де үлкен насихат. Ал кейінгі буын сіздер жүрген жер жым-жырт. Әлде қандай да бір тұлғалық қасиеттер кем түсіп жатыр ма?
- Сен айтпақшы, шығармашылық адамдарында тұлғалық қасиеттер кемшін түсіп жатуы да мүмкін. Аңыз болуы үшін Жазушылар одағында «Қаламгерге» жиылып, жазушылар бір-бірімен қоян-қолтық араласуы керек. Жаңа туындыларды қызу талқылауы қажет. Кезінде ақын-жазушылардың артынан аңыз солай ерген. Ол кезде ішімдікке жақындық адамдарды жақындастырып, аңызға жетелеп әкететін. Ал қазіргідей мұсылмандыққа бет бұрған кезеңде ондайға интеллектуалды азаматтар бара қоймайды. Және де қыз-қырқынға үйірлік, шығармашылық адамының біреуге сезімін білдіруі - бүгінгі оқырманға таңсық емес. Оған ешкім селт етпейді. Қазір мұның бәрі қалыпты нәрсе саналғандықтан, ешкім оны әсерлендіріп, аңызға айналдырып әкетпейді. Аңыз ермеуінің себебі осы ғой деп ойлаймын. Бүгінгі жазушылардан ертең кімнің артынан аңыз еретінін білмеймін. Тіпті аңызға айналатынына күмәнім бар. Өйткені, қазіргі жазушылар өздерін өте сақ ұстайды.
- Қалай дегенмен де арасында сіздің де аты-жөніңіз жүретін кейінгі орта буын толқыны - тегеурінді толқын. Сіздердің өзара шығармашылық байланыстарыңыз қалай?
- Жазушылардың арасында өзара толыққанды шығармашылық байланыс бар деп толық айта алмаймын. Өйткені күйбең тіршілік жар бермейді. Өзім уақыт тауып, жазушылардан Жүсіпбек Қорғасбекпен шығармашылық туралы ұдайы пікір бөлісіп тұрамын. Роза Мұқановамен әдебиеттің бүгіні мен ертеңі жөнінде сөйлесіп отырамыз. Сосын Толымбек Әбдірайыммен әдебиет жайлы айтарымыз көп. Жүсіпбекпен тіпті бірігіп шығарма жазған кезіміз де болды. Кезінде Жүсіпбек, Нұрғали Ораз, Жаңабек Шағатай төртеуіміз бірігіп, «Сүйектаңба» деген повесть жаздық. «Алқа» журналында басылды. Жаңабекпен де сөйлесіп жататыным бар. Ғалымдардан Сейіт Қасқабасовпен пікірлесіп тұрам. Зәки Ахметов ағамыз бар кезде ол кісімен де ой бөлісетінмін. Кеше ғана өмірден өткен Бақытжан Майтановпен де әңгімелесетінбіз. Ол кісі менің «Кентаврым» туралы жазам деп еді. Үлгерді ме білмеймін. Ғалым Жайлыбаймен де әңгімеміз жарасады. Айгүл Ісмақовамен де пікірлесіп тұрам. Кезінде жарықтық Талаптан Ахметжанмен ақтарыла әңгіме айтушы едік.
- Мұны сұрап отырған себебім шығармашылық одақ - Жазушылар одағы шығармашылықпен айналыспайтын болды. Сіздердің осындай жағдайда мақсат-мүдде ортақтастырар орындарыңыз бар ма деген сұрақ қой менікі...
- Прозаик ретінде рухани орта іздеймін. Осы тұрғыдан келгенде, бізде отырып ой бөлісетін рухани орын шын мәнінде жоқ. Ондай орын болмайды деп те ойлаймын. Өйткені Жазушылар одағының қазіргі атқарып отырған функциясы мүлдем басқа. Бұрын Жазушылар одағында жыл қорытындысы болатын. Бір жылдағы жақсы туындыларды саралайтын. Қазір ондай жұмыстар жүргізіліп жатқан жоқ. Талай жақсы туындылар әдебиетте туып жатыр. Бірақ олар бұрыш-бұрышта ескерусіз қалды. Оны елеп ешкім айтпайды қазір. «Жұлдызда», «Қазақ әдебиетінде», басқа да басылымдарда осы мәселелер көтерілуі керек қой. Кезінде «Жас алаш» қандай еді, мысалы. Шығармашылығымыз жайлы жаманды-жақсылы пікірді сонан оқитынбыз. «Жас алашта» шығармашылығым туралы алғаш пікірді Құлбек Ергөбек ағамыздың алғаш айтқаны әлі күнге есімде. Қазір ара-тұра болмаса, бұрынғыдай қызу дәурен жоқ. Оның үстіне әркім тіршіліктің қамымен жүр. Қазіргі жазушыларды жазбадың деп кінәлау да күнә. Өйткені, Мұхтар, Қалихан, Қабдеш ағаларымыз кезінде шығармашылық демалыс алып тұрып жазды. Біз «аттың жалы, түйенің қомында» жүріп жазып жатырмыз. Бір жағынан отбасын асырайтын жұмыс істейсің. Жүрегіңді тебіренткен дүние жазбасыңа тағы қоймайды, сондықтан амалсыз жазуға отырасың. Маған уақыт тапшы. Біздің қатардың жігіттерінде де солай. Бәлкім, біз әдебиетке 90-жылдары емес, 80-жылдары келген болсақ, мол дүние берер ме едік?!. Кім білсін? Болашақ Құдайға аян, қаламға серт!
Әңгімелескен -Қарлыға ИБРАГИМОВА
