Қазіргі әлем 1935-1941 жылдарды еске түсіреді. Дәл сол кезеңдегідей бүткіл империялар мен ұсақ мемлекеттер бір-бірімен қандайда бір келісім шарттармен уағдаласып «байланып» отырғанымен, іс жүзінде әртүрлі одақтар мен келісім шарттардың, ешқандай күрделі мәселелерді шеше алмайтын қауқарсыздығын көрсетіп отыр. Өйткені, дәл қазіргідей сол кезеңде де барлық елдердің ең басты ұстанымдары, «Мына келе жатқан сойқаннан барынша алыс болып, тек өз елінің аз шығын, мол үлеспен шығуын» ойлайды. Тек сондай мақсатпен ғана, туындаған мәселелерді шешуге атсалысқандай көрініп «имитациямен» айналысып жүрді. Барлық жекелеген мемлекеттер, әсіресе империялар «екі орындықта қатар отырып» мәселені шешкілері келді. Мұндай «имитациялардың» соңы не болғанын бәріміз тарихтан білеміз.

Енді, қазіргі күнімізге келсек, империялар мен ұсақ мемлекеттердің сол кезеңдегі ұстанымдарына ұқсас әрекеттерді көреміз.

Сондықтан, қазіргі Қарабах мәселесіне тікелей, жанама мүдделері бар мемлекеттердің осы кезеңге қандай «жүкпен» жеткенін саралап көрсек.

Алдымен АҚШ-тан бастасақ....

Кезінде Армениядағы түсті революцияларды ұйымдастыру арқылы, бұл елдің әскери саяси өміріне дендеп еніп алған АҚШ бұл мәселеге араласса, осы отты үрлей отырып, тек өзінің осы жақтағы бәсекелестеріне қарсы қолданғысы келгенде ғана, сол бағытта іске кірісуі мүмкін. Әрине, АҚШ үшін Ресейдің айналасында тыныштық болмағаны жақсы. Әрі, Армения мен Әзірбайжан арасындағы жанжалды, Ресейдің ішіндегі екі ұлт өкілдері арасына «тасымалдай» алса, бұл ойыннан ең кемінде ұтқаны сол болмақ.

Бірақ, таразының екінші басына Әзірбайжан арқылы Түркияның мүддесі тұрғанын білгендіктен Армияндарды ашық қолдауды көздесе, әбден ойланып барып кірісері хақ. Өйткені, Түркияның қазіргі әскери күш-қуаты НАТО-дағы екінші ел,  әрі, араб елдеріндегі дүрбелеңге тікелей араласып, сол жақтағы НАТО-ға тиесілі басты ойыншыларының бірі, Сириядағы Ресей үстемдігіне қарсы ең ықпалды елдің бірегейі, армияндар үшін, «жақын досы» болмаса да Таяу Шығыста үстемдігі артып, Ресей, Иран мен Израил, Саудиттерге қарсы жалын күжірейтіп отырған Түркиямен ұрысқысы келмесі анық. Өйткені, Түркия Әзірбайжанды толық қолдайтынын ресми ашық жариялап отыр. Әрі, тараздының осы басында БҰҰ-ның Таулы Карабахтың Әзірбайжанға тиесілі екендігі жайлы шешімі де тұр.

АҚШ-та президенттік сайлаудың жақындап қалып, АҚШ үшін «пайдасы күмәнді бұл ойынға» екі партияның да әзірге араласқысы келмейтінін ескерсек, АҚШ үкіметі қазір екі оттың ортасында отыр. Сондықтан, бұл дауды дәл қазір АҚШ шеше алмайды.

Ресейдің жайына келсек...

Ресейдің екі елмен де әртүрлі одақтық, еларалық келісім шарттармен «байланып» отырғанын білеміз. Арменияда Ресейдің әскери базалары бары белгілі. Бірақ, ол бұл мәселеде еш маңызды емес. Өйткені, Ресей ол әскерін екінші бір одақтас еліне қарсы қоюы мүмкін емес. Әрі, Армения Ресейден саяси да, мәдени де алыстап кетіп, қатты алаңдатып отыр. Армениядағы орыс мектептерін түгел жауып тастағандығын, ал, Әзірбайжан ешқандай орыс мектептерін жаппағандығын ескерсек те жеткілікті. Ресей үшін Кавказда өзінің ықпалынан басқа тараптың ықпалы болмағаны керек. Сол үшінде Түріктер арқылы НАТО-ның ықпалы болғанын қаламайды. Бірақ, өзіне «арқасын беріп» отырған Армения үшін өзгемен ашық арпалысқысы да келіп отырған жоқ. Бұл мәселеге ресми Мәскеу: «Қойыңдар. Келісімге келіңден» деуден әріге бара алмай отыр.

Бірақ, өз ойлары мен шешу жолдарын «астыртын» ресми емес саясаткерлері арқылы білдіріп жатыр. Олардың өзі де негізгі екі тарапқа бөлініп отыр.

Бір тарапы «Бізге осы соғыстың қатысы қанша? Өз экономикамыз құлдырап тұрғанда, өзгелер үшін шығындалған дұрыс емес» деген сарында болса, екіншілері «Таулы Карабахты Ресейдің иелігіне берсе ғана тыныштық орнайды» деген ойларды жеткізуде.

Бірақ, екі тарап та бір мәселеде үндесіп отыр. Ол: «СССР-дің кезінде мұндайға жол берілмейтін еді. Осыған кінәлі СССР-ді таратқандар» деуде.

Сүрия, Украина, Белоруссиямен «алқынып» қалған Ресей үшін бұл ауыр соққы. Араласпаса өңірдегі өз ықпалынан айрылады. Араласса бір тарапын қолдау керек болады. Өйтетін болса екінші тараптың қарсылығына қалмақ. Осылайша Ресей де екі оттың ортасында отыр.

Иранға да қысқаша тоқтала кетсек...

Иран үшін өзінің өңірдегі басты қарсыластарының бірі, сунниттердің көшбасшы елі Түркияның ықпалының бұдан әрі күшейіп, Иран шекарасын «қоршап» алғанын, Армения арқылы еропаға шығатын дәлізінің Әзірбайжанның бақылауына өткенін қаламайды. Сондықтан, барынша Арменияға көмектескісі келіп бағуда. Бірақ, бұл жерде Иранның кеңірдегінде тұрған бір мәселе бар. Ол қазірдің өзінде наразылықтарын білдіріп отырған Ирандағы 10-20 млн әзірбайжан ұлты өкілдерінің ықпалы. Олардың наразылығы қайда апаруы мүмкін екенін Иран үкіметіде сезіп отыр.

Саудия сияқты т.б өз көзқарастарын білдіріп қойған елдерге көп тоқталғым жоқ. Өйткені, олардың өз көзқарастарын білдіргендері болмаса, бұл мәселені шешуге ешқандай ықпалдары да, соншалық беделдері де жоқ. Тек, Саудия, Катар сияқты елдер Әзірбайжанды мұнайлы бәсекелесі, әрі, сунниттер мен шииттер елі болғандығы үшін ғана Арменияға қаржылай көмектесулері мүмкін. Бірақ, ол кезде өздеріне қарсы бүкіл мұсылмандарды қарсы қоюы ықтимал.

Ал, енді Түркияға келсек...

Түріктер мен Әзірбайжанның арасында «Бір ұлтпыз, екі мемлекетпіз» деген ұран пайда болып, Әзірбайжанның саяси, әскери, мәдени интеграциясы Түркияға қарай ойысқанына да бірәз жылдар боп қалды. Оның нәтижесі де жаман емес. Әрине, доспыз-бауырмыз деген бәріне жақсы жауап. Дегенмен, Түркияға бұл не береді?

Ердоған басқарғалы Түркия елінде, өздерінің генінде жатқан империялық амбициялары да ояна бастады. Өйткені, кез-келген дамушы елге ең бірінші қажеттілік - энергия көздеріне деген сұраныс. Екінші, өз өңіріне ықпал ете аларлық әскери қуат.

Түркия НАТО-ның құрамында жүріп, ең қуатты екінші орындағы әскер жасақтай алды. Әскери техникалар өндірісін жолға қойып, бұл салада да біршама дербестікке қол жеткізді. Яғни, Түріктер империяға керек екінші қажеттілікті орындай алды. Бірақ, біріншісін (энергияға қажеттілік) орындай алмай отыр. Мұнай мен газға тәуелді ел - ешқашан дербес империялық саясат ұстана алмайды. Сондықтан, Ердоған Сириядағы мұнайлы аймақтарынан «өз үлесін» алғысы келіп ауыз салып көріп еді, бұл оңай шаруа болмай шығып, оншалық пайдасын көре алмады. Еуропа мен АҚШ-қа еріп араб елдеріндегі дүрбелеңге араласып, соңында миллиондаған босқындарды «арқалап», ол жақтан ешқандай үлес тиместен, бар қиындығымен жалғыз қалды. Еуропаға қарай ағылған босқындарды өзінде ұстауға көніп, еуропаны «арабтардың қаптауынан» құтқарып қалғанымен, олардан ешқандай уәде етілген көмектері болмады. Сенген АҚШ-ы күрдтерді қолдап кетіп және қиын жағдайға қалдырды.

Бір сөзбен айтсақ, «арабтарды демократияландыру» науқаны, түріктерге «Бірге тумақ бар, бірге өлмек жоқ» дегенді жете түсіндірді. Ердоғанның бұлқан-талқан болып, біраз уақыттан бері өздерінен басқа ешқандай империяларға жақпайтын, дербес саясат ұстана бастағаны сондықтан деп ойлаймын.

Мұнайлы Әзірбайжан мен өндірісі дамыған Түркия тандемі, екі жаққа да жан-жақты тиімді. Әрі, Кавказға ықпалын күшейте отырып, Ресейді де өзімен санастырып отыруға жақсы «құрал».

Мәселенің екінші жағы бар. Түркияда Ердоған билігіне қарсы, бәсекелес топтардың күшейіп бара жатқан үрдісін тоқтатуға, әрі өзінің беделін күшейту үшін, Ердоған командасына қазір үлкен бір «Ерлік іс» керек.

Бұдан былайғы жерде әлемдік геосаясатта өзінің ықпалды, жаңа ойыншы екенін көрсету үшін, Карабах мәселесінде толық жеңіспен аяқтау, Түріктер үшін бұл «Не бел, не белбеу кететін» кезең болмақ. Өйткені, бұл ойын тікелей Түркияның ықпалымен басталған ойын екенін бәрі біліп отыр. Түркияның қаншалықты империя бола алатынын осы кезең айқындап береді. Олардың аянбасы хақ.

Енді ең басты тараптың бірі Әзірбайжанға келсек...

Бұл соғыс Әзірбайжан үшін отыз жыл бұрын кеткен 15-20% жерлерін қайтарып алу үшін керек. Сонша жыл жүргізілген келісімдер ешқандай нәтиже берген жоқ.

Сондықтан, «Карабах аумағын толық тастап шықсын» деген нақты талап қана қойып отыр. Әрі, жоғарыда келтірген елдердің бар жағдайын бағамдап, ең тиімді кезеңді таңдап отыр.

Армениямен салыстырғанда, Әзірбайжан мұнай саудасының арқасында экономикасын көтеріп, әскери қуатын біршама жаңартып алған ел. Соғысу үшін үлкен қаржы керек екендігі белгілі. Бұл тұрғыда Армениямен салыстырғанда, әрі тұрақты көмегін беруге әзір Түркия тұрғанда, Әзірбайжан елінің бәсі өте жоғары. Халқының саны жағынан да бес есе, әскери саласы екі есе қуатты.

Бірақ, қорғаныстағы әскермен күресу үшін, шабуылдаушы әскердің саны кемінде үш есе көп болуы керек екендігін ескерсек, әп-сәттік жеңіс үшін бұл қуаты жеткіліксіз.

Сондықтан, өзінің экономикалық қуаттылығына сеніп, қарсыласын әбден титықтатып, әлсіретіп барып жеңу тактикасына көшкендей.

Арменияның қазіргі жағдайы…

Дәл қазіргі жағдайда Армения жанама болса да Ресейден басқа ешкімге керегі болмай отыр. Бірақ, Ресеймен де ара-қатынастары ортадан төмен деңгейде. БҰҰ-ның шешімін алға тартып сөйлеген елдермен ашу-араздыққа барып, кейбір елдерден, тіпті, елшіліктерін де жауып, дипломатиялық қатынастарын үзіп жатыр. Бұл әрекеттері «Кім бізбен болмаса, сол біздің дұшпанымыз» деген ұстанымға келеді. Бұл қаншалықты дұрыс ұстаным екенін уақыт көрсетер.

Өзінің қазіргі ахуалын түсініп, тікелей бетпе-бет соғыста алысқа бармасын сезгендіктен, әлемдік қауымдастыққа тек өздерін жапа шегуші ретінде көрсеткісі келіп, Әзірбайжанның өзге елдердегі елшіліктерінің алдында қарсылық акцияларын өткізуде. Әзірге бұл әрекеттерінің оң нәтижесі көрініп тұрған жоқ.

Жалпы халықтық әскерге шақыруды халқы қызу қолдап жатқанымен, сонша әскерді, жұмысшы халықты соғыс жағдайында асырау да оңайға соқпайды. Сондықтан, ең бірінші кезекте қаржылай көмек іздейтіні белгілі. Ондай көмек беретін тарапты әзірге көріп тұрғанымыз жоқ.

Кейбір ақпарат көздері «Бұл мұсылмандар мен хрестиандардың соғысы» деген дәреже беруге ұмтылып жатқанымен, ол насихатты қолдаушылардың қатары өте сирек.

Бір сөзбен айтсақ, Армения өзінің бүгінгі күйіне өзін-өзі айдап түсіріп отыр.

ҚОРТЫНДЫ:

Соңғы күндері екі тарап та өз талаптарын жариялады.

Армения: Таулы Карабах тәуелсіз, дербес мемлекет болуы керек деп, алғашқы райынан қайтқанын байқатса,

Әзірбайжан: Армения өздерінің заңсыз окупациялаған Таулы Карабахты толық тастап шығулары керек деп отыр.

Ары қарай «жабық есіктердің» арғы жағында, империялар арасында қандай келісімдер болары белгісіз. Бірақ, өз халқының қолдауынан айрылмас үшін, екі елдің басшылары да соңына дейін өз талаптарында тұрып бағатыны белгілі.

Қазақстанға қайтпек керек?

Өз ойым, бізге қазір аптығып отқа қарай жүгірудің қажеті жоқ. Біреудің сөзін сөйлеймін деп, екіншінің, оның артында тұратын күштердің қарсылығына ұшырау қажет емес. Әрі, біздің қолымыздан келері «достастыру миссиясы» бұл жерде екі тарапқа да керек боп тұрған жоқ. Сұранбаған жерге барып сөзіңді шығындағанша, әрі, мәселені шешуге жетерлік өзіңнің ықпалың болмағандықтан, өзгелер секілді «Қойыңдар. Келісіңдер» деп, достыққа шақырғаннан басқа шара жоқ.

Бәз-бір топтар «Анаған болысу керек, бөйту керек» деп ұрандатқанымен, мұндай сөздер тек ұранға ғана жақсы. Ал, мемлекетіміздің сыртқы саясаты мен мемлекеттік тұтастығымызға қауіп.

Керек болса әлеуметтік көмек берерміз, соғыс зардабын жоюға көмектесерміз. Бірақ, өзгелердің жылдар бойғы «жинап жаққан отына» барып түсе алмаймыз.

Бұл соғыстың кінәлісін іздесек, өз басым, тек осы күнге дейін басқарып келген басшыларын ғана кінәлай аламын. Өйткені, екі ұлтты бір дастарханнан ас іше алмайтындай жаулыққа жеткізген, дәл сол ел басқарған басшылары.

Ал енді, «Бір туғанбыз, өйтейік-бөйтейік» деушілерге айтарым, «бірге тумақ болса да, бірге өлмек жоқ». Біз үшін өз мемлекетіміздің мүддесі бәрінен жоғары тұруы керек!

Рүстем Ашетаев

Abai.kz