قازىرگى الەم 1935-1941 جىلداردى ەسكە تۇسىرەدى. ءدال سول كەزەڭدەگىدەي بۇتكىل يمپەريالار مەن ۇساق مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن قاندايدا ءبىر كەلىسىم شارتتارمەن ۋاعدالاسىپ «بايلانىپ» وتىرعانىمەن، ءىس جۇزىندە ءارتۇرلى وداقتار مەن كەلىسىم شارتتاردىڭ، ەشقانداي كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشە المايتىن قاۋقارسىزدىعىن كورسەتىپ وتىر. ويتكەنى، ءدال قازىرگىدەي سول كەزەڭدە دە بارلىق ەلدەردىڭ ەڭ باستى ۇستانىمدارى، «مىنا كەلە جاتقان سويقاننان بارىنشا الىس بولىپ، تەك ءوز ەلىنىڭ از شىعىن، مول ۇلەسپەن شىعۋىن» ويلايدى. تەك سونداي ماقساتپەن عانا، تۋىنداعان ماسەلەلەردى شەشۋگە اتسالىسقانداي كورىنىپ «يميتاتسيامەن» اينالىسىپ ءجۇردى. بارلىق جەكەلەگەن مەملەكەتتەر، اسىرەسە يمپەريالار «ەكى ورىندىقتا قاتار وتىرىپ» ماسەلەنى شەشكىلەرى كەلدى. مۇنداي «يميتاتسيالاردىڭ» سوڭى نە بولعانىن ءبارىمىز تاريحتان بىلەمىز.

ەندى، قازىرگى كۇنىمىزگە كەلسەك، يمپەريالار مەن ۇساق مەملەكەتتەردىڭ سول كەزەڭدەگى ۇستانىمدارىنا ۇقساس ارەكەتتەردى كورەمىز.

سوندىقتان، قازىرگى قاراباح ماسەلەسىنە تىكەلەي، جاناما مۇددەلەرى بار مەملەكەتتەردىڭ وسى كەزەڭگە قانداي «جۇكپەن» جەتكەنىن سارالاپ كورسەك.

الدىمەن اقش-تان باستاساق....

كەزىندە ارمەنياداعى ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى، بۇل ەلدىڭ اسكەري ساياسي ومىرىنە دەندەپ ەنىپ العان اقش بۇل ماسەلەگە ارالاسسا، وسى وتتى ۇرلەي وتىرىپ، تەك ءوزىنىڭ وسى جاقتاعى باسەكەلەستەرىنە قارسى قولدانعىسى كەلگەندە عانا، سول باعىتتا ىسكە كىرىسۋى مۇمكىن. ارينە، اقش ءۇشىن رەسەيدىڭ اينالاسىندا تىنىشتىق بولماعانى جاقسى. ءارى، ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى جانجالدى، رەسەيدىڭ ىشىندەگى ەكى ۇلت وكىلدەرى اراسىنا «تاسىمالداي» السا، بۇل ويىننان ەڭ كەمىندە ۇتقانى سول بولماق.

بىراق، تارازىنىڭ ەكىنشى باسىنا ءازىربايجان ارقىلى تۇركيانىڭ مۇددەسى تۇرعانىن بىلگەندىكتەن ارميانداردى اشىق قولداۋدى كوزدەسە، ابدەن ويلانىپ بارىپ كىرىسەرى حاق. ويتكەنى، تۇركيانىڭ قازىرگى اسكەري كۇش-قۋاتى ناتو-داعى ەكىنشى ەل،  ارى، اراب ەلدەرىندەگى دۇربەلەڭگە تىكەلەي ارالاسىپ، سول جاقتاعى ناتو-عا تيەسىلى باستى ويىنشىلارىنىڭ ءبىرى، سيرياداعى رەسەي ۇستەمدىگىنە قارسى ەڭ ىقپالدى ەلدىڭ بىرەگەيى، ارمياندار ءۇشىن، «جاقىن دوسى» بولماسا دا تاياۋ شىعىستا ۇستەمدىگى ارتىپ، رەسەي، يران مەن يزرايل، ساۋديتتەرگە قارسى جالىن كۇجىرەيتىپ وتىرعان تۇركيامەن ۇرىسقىسى كەلمەسى انىق. ويتكەنى، تۇركيا ءازىربايجاندى تولىق قولدايتىنىن رەسمي اشىق جاريالاپ وتىر. ءارى، تارازدىنىڭ وسى باسىندا بۇۇ-نىڭ تاۋلى كاراباحتىڭ ازىربايجانعا تيەسىلى ەكەندىگى جايلى شەشىمى دە تۇر.

اقش-تا پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ جاقىنداپ قالىپ، اقش ءۇشىن «پايداسى كۇماندى بۇل ويىنعا» ەكى پارتيانىڭ دا ازىرگە ارالاسقىسى كەلمەيتىنىن ەسكەرسەك، اقش ۇكىمەتى قازىر ەكى وتتىڭ ورتاسىندا وتىر. سوندىقتان، بۇل داۋدى ءدال قازىر اقش شەشە المايدى.

رەسەيدىڭ جايىنا كەلسەك...

رەسەيدىڭ ەكى ەلمەن دە ءارتۇرلى وداقتىق، ەلارالىق كەلىسىم شارتتارمەن «بايلانىپ» وتىرعانىن بىلەمىز. ارمەنيادا رەسەيدىڭ اسكەري بازالارى بارى بەلگىلى. بىراق، ول بۇل ماسەلەدە ەش ماڭىزدى ەمەس. ويتكەنى، رەسەي ول اسكەرىن ەكىنشى ءبىر وداقتاس ەلىنە قارسى قويۋى مۇمكىن ەمەس. ءارى، ارمەنيا رەسەيدەن ساياسي دا، مادەني دە الىستاپ كەتىپ، قاتتى الاڭداتىپ وتىر. ارمەنياداعى ورىس مەكتەپتەرىن تۇگەل جاۋىپ تاستاعاندىعىن، ال، ءازىربايجان ەشقانداي ورىس مەكتەپتەرىن جاپپاعاندىعىن ەسكەرسەك تە جەتكىلىكتى. رەسەي ءۇشىن كاۆكازدا ءوزىنىڭ ىقپالىنان باسقا تاراپتىڭ ىقپالى بولماعانى كەرەك. سول ۇشىندە تۇرىكتەر ارقىلى ناتو-نىڭ ىقپالى بولعانىن قالامايدى. بىراق، وزىنە «ارقاسىن بەرىپ» وتىرعان ارمەنيا ءۇشىن وزگەمەن اشىق ارپالىسقىسى دا كەلىپ وتىرعان جوق. بۇل ماسەلەگە رەسمي ماسكەۋ: «قويىڭدار. كەلىسىمگە كەلىڭدەن» دەۋدەن ارىگە بارا الماي وتىر.

بىراق، ءوز ويلارى مەن شەشۋ جولدارىن «استىرتىن» رەسمي ەمەس ساياساتكەرلەرى ارقىلى ءبىلدىرىپ جاتىر. ولاردىڭ ءوزى دە نەگىزگى ەكى تاراپقا ءبولىنىپ وتىر.

ءبىر تاراپى «بىزگە وسى سوعىستىڭ قاتىسى قانشا؟ ءوز ەكونوميكامىز قۇلدىراپ تۇرعاندا، وزگەلەر ءۇشىن شىعىندالعان دۇرىس ەمەس» دەگەن سارىندا بولسا، ەكىنشىلەرى «تاۋلى كاراباحتى رەسەيدىڭ يەلىگىنە بەرسە عانا تىنىشتىق ورنايدى» دەگەن ويلاردى جەتكىزۋدە.

بىراق، ەكى تاراپ تا ءبىر ماسەلەدە ۇندەسىپ وتىر. ول: «سسسر-ءدىڭ كەزىندە مۇندايعا جول بەرىلمەيتىن ەدى. وسىعان كىنالى سسسر-ءدى تاراتقاندار» دەۋدە.

ءسۇريا، ۋكراينا، بەلورۋسسيامەن «القىنىپ» قالعان رەسەي ءۇشىن بۇل اۋىر سوققى. ارالاسپاسا وڭىردەگى ءوز ىقپالىنان ايرىلادى. ارالاسسا ءبىر تاراپىن قولداۋ كەرەك بولادى. ويتەتىن بولسا ەكىنشى تاراپتىڭ قارسىلىعىنا قالماق. وسىلايشا رەسەي دە ەكى وتتىڭ ورتاسىندا وتىر.

يرانعا دا قىسقاشا توقتالا كەتسەك...

يران ءۇشىن ءوزىنىڭ وڭىردەگى باستى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى، سۋننيتتەردىڭ كوشباسشى ەلى تۇركيانىڭ ىقپالىنىڭ بۇدان ءارى كۇشەيىپ، يران شەكاراسىن «قورشاپ» العانىن، ارمەنيا ارقىلى ەروپاعا شىعاتىن ءدالىزىنىڭ ءازىربايجاننىڭ باقىلاۋىنا وتكەنىن قالامايدى. سوندىقتان، بارىنشا ارمەنياعا كومەكتەسكىسى كەلىپ باعۋدا. بىراق، بۇل جەردە يراننىڭ كەڭىردەگىندە تۇرعان ءبىر ماسەلە بار. ول قازىردىڭ وزىندە نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ وتىرعان يرانداعى 10-20 ملن ءازىربايجان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ىقپالى. ولاردىڭ نارازىلىعى قايدا اپارۋى مۇمكىن ەكەنىن يران ۇكىمەتىدە سەزىپ وتىر.

ساۋديا سياقتى ت.ب ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ قويعان ەلدەرگە كوپ توقتالعىم جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ ءوز كوزقاراستارىن بىلدىرگەندەرى بولماسا، بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ەشقانداي ىقپالدارى دا، سونشالىق بەدەلدەرى دە جوق. تەك، ساۋديا، كاتار سياقتى ەلدەر ءازىربايجاندى مۇنايلى باسەكەلەسى، ءارى، سۋننيتتەر مەن شيتتەر ەلى بولعاندىعى ءۇشىن عانا ارمەنياعا قارجىلاي كومەكتەسۋلەرى مۇمكىن. بىراق، ول كەزدە وزدەرىنە قارسى بۇكىل مۇسىلمانداردى قارسى قويۋى ىقتيمال.

ال، ەندى تۇركياعا كەلسەك...

تۇرىكتەر مەن ءازىربايجاننىڭ اراسىندا «ءبىر ۇلتپىز، ەكى مەملەكەتپىز» دەگەن ۇران پايدا بولىپ، ءازىربايجاننىڭ ساياسي، اسكەري، مادەني ينتەگراتسياسى تۇركياعا قاراي ويىسقانىنا دا ءبىراز جىلدار بوپ قالدى. ونىڭ ناتيجەسى دە جامان ەمەس. ارينە، دوسپىز-باۋىرمىز دەگەن بارىنە جاقسى جاۋاپ. دەگەنمەن، تۇركياعا بۇل نە بەرەدى؟

ەردوعان باسقارعالى تۇركيا ەلىندە، وزدەرىنىڭ گەنىندە جاتقان يمپەريالىق امبيتسيالارى دا ويانا باستادى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن دامۋشى ەلگە ەڭ ءبىرىنشى قاجەتتىلىك - ەنەرگيا كوزدەرىنە دەگەن سۇرانىس. ەكىنشى، ءوز وڭىرىنە ىقپال ەتە الارلىق اسكەري قۋات.

تۇركيا ناتو-نىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ، ەڭ قۋاتتى ەكىنشى ورىنداعى اسكەر جاساقتاي الدى. اسكەري تەحنيكالار ءوندىرىسىن جولعا قويىپ، بۇل سالادا دا ءبىرشاما دەربەستىككە قول جەتكىزدى. ياعني، تۇرىكتەر يمپەرياعا كەرەك ەكىنشى قاجەتتىلىكتى ورىنداي الدى. بىراق، ءبىرىنشىسىن (ەنەرگياعا قاجەتتىلىك) ورىنداي الماي وتىر. مۇناي مەن گازعا تاۋەلدى ەل - ەشقاشان دەربەس يمپەريالىق ساياسات ۇستانا المايدى. سوندىقتان، ەردوعان سيرياداعى مۇنايلى ايماقتارىنان «ءوز ۇلەسىن» العىسى كەلىپ اۋىز سالىپ كورىپ ەدى، بۇل وڭاي شارۋا بولماي شىعىپ، ونشالىق پايداسىن كورە المادى. ەۋروپا مەن اقش-قا ەرىپ اراب ەلدەرىندەگى دۇربەلەڭگە ارالاسىپ، سوڭىندا ميلليونداعان بوسقىنداردى «ارقالاپ»، ول جاقتان ەشقانداي ۇلەس تيمەستەن، بار قيىندىعىمەن جالعىز قالدى. ەۋروپاعا قاراي اعىلعان بوسقىنداردى وزىندە ۇستاۋعا كونىپ، ەۋروپانى «ارابتاردىڭ قاپتاۋىنان» قۇتقارىپ قالعانىمەن، ولاردان ەشقانداي ۋادە ەتىلگەن كومەكتەرى بولمادى. سەنگەن اقش-ى كۇردتەردى قولداپ كەتىپ جانە قيىن جاعدايعا قالدىردى.

ءبىر سوزبەن ايتساق، «ارابتاردى دەموكراتيالاندىرۋ» ناۋقانى، تۇرىكتەرگە «بىرگە تۋماق بار، بىرگە ولمەك جوق» دەگەندى جەتە ءتۇسىندىردى. ەردوعاننىڭ بۇلقان-تالقان بولىپ، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى وزدەرىنەن باسقا ەشقانداي يمپەريالارعا جاقپايتىن، دەربەس ساياسات ۇستانا باستاعانى سوندىقتان دەپ ويلايمىن.

مۇنايلى ءازىربايجان مەن ءوندىرىسى دامىعان تۇركيا تاندەمى، ەكى جاققا دا جان-جاقتى ءتيىمدى. ءارى، كاۆكازعا ىقپالىن كۇشەيتە وتىرىپ، رەسەيدى دە وزىمەن ساناستىرىپ وتىرۋعا جاقسى «قۇرال».

ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. تۇركيادا ەردوعان بيلىگىنە قارسى، باسەكەلەس توپتاردىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقان ءۇردىسىن توقتاتۋعا، ءارى ءوزىنىڭ بەدەلىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ەردوعان كومانداسىنا قازىر ۇلكەن ءبىر «ەرلىك ءىس» كەرەك.

بۇدان بىلايعى جەردە الەمدىك گەوساياساتتا ءوزىنىڭ ىقپالدى، جاڭا ويىنشى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، كاراباح ماسەلەسىندە تولىق جەڭىسپەن اياقتاۋ، تۇرىكتەر ءۇشىن بۇل «نە بەل، نە بەلبەۋ كەتەتىن» كەزەڭ بولماق. ويتكەنى، بۇل ويىن تىكەلەي تۇركيانىڭ ىقپالىمەن باستالعان ويىن ەكەنىن ءبارى ءبىلىپ وتىر. تۇركيانىڭ قانشالىقتى يمپەريا بولا الاتىنىن وسى كەزەڭ ايقىنداپ بەرەدى. ولاردىڭ ايانباسى حاق.

ەندى ەڭ باستى تاراپتىڭ ءبىرى ازىربايجانعا كەلسەك...

بۇل سوعىس ءازىربايجان ءۇشىن وتىز جىل بۇرىن كەتكەن 15-20% جەرلەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كەرەك. سونشا جىل جۇرگىزىلگەن كەلىسىمدەر ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق.

سوندىقتان، «كاراباح اۋماعىن تولىق تاستاپ شىقسىن» دەگەن ناقتى تالاپ قانا قويىپ وتىر. ءارى، جوعارىدا كەلتىرگەن ەلدەردىڭ بار جاعدايىن باعامداپ، ەڭ ءتيىمدى كەزەڭدى تاڭداپ وتىر.

ارمەنيامەن سالىستىرعاندا، ءازىربايجان مۇناي ساۋداسىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، اسكەري قۋاتىن ءبىرشاما جاڭارتىپ العان ەل. سوعىسۋ ءۇشىن ۇلكەن قارجى كەرەك ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا ارمەنيامەن سالىستىرعاندا، ءارى تۇراقتى كومەگىن بەرۋگە ءازىر تۇركيا تۇرعاندا، ءازىربايجان ەلىنىڭ ءباسى وتە جوعارى. حالقىنىڭ سانى جاعىنان دا بەس ەسە، اسكەري سالاسى ەكى ەسە قۋاتتى.

بىراق، قورعانىستاعى اسكەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن، شابۋىلداۋشى اسكەردىڭ سانى كەمىندە ءۇش ەسە كوپ بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءاپ-ساتتىك جەڭىس ءۇشىن بۇل قۋاتى جەتكىلىكسىز.

سوندىقتان، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق قۋاتتىلىعىنا سەنىپ، قارسىلاسىن ابدەن تيتىقتاتىپ، السىرەتىپ بارىپ جەڭۋ تاكتيكاسىنا كوشكەندەي.

ارمەنيانىڭ قازىرگى جاعدايى…

ءدال قازىرگى جاعدايدا ارمەنيا جاناما بولسا دا رەسەيدەن باسقا ەشكىمگە كەرەگى بولماي وتىر. بىراق، رەسەيمەن دە ارا-قاتىناستارى ورتادان تومەن دەڭگەيدە. بۇۇ-نىڭ شەشىمىن العا تارتىپ سويلەگەن ەلدەرمەن اشۋ-ارازدىققا بارىپ، كەيبىر ەلدەردەن، ءتىپتى، ەلشىلىكتەرىن دە جاۋىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ءۇزىپ جاتىر. بۇل ارەكەتتەرى «كىم بىزبەن بولماسا، سول ءبىزدىڭ دۇشپانىمىز» دەگەن ۇستانىمعا كەلەدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس ۇستانىم ەكەنىن ۋاقىت كورسەتەر.

ءوزىنىڭ قازىرگى احۋالىن ءتۇسىنىپ، تىكەلەي بەتپە-بەت سوعىستا الىسقا بارماسىن سەزگەندىكتەن، الەمدىك قاۋىمداستىققا تەك وزدەرىن جاپا شەگۋشى رەتىندە كورسەتكىسى كەلىپ، ءازىربايجاننىڭ وزگە ەلدەردەگى ەلشىلىكتەرىنىڭ الدىندا قارسىلىق اكتسيالارىن وتكىزۋدە. ازىرگە بۇل ارەكەتتەرىنىڭ وڭ ناتيجەسى كورىنىپ تۇرعان جوق.

جالپى حالىقتىق اسكەرگە شاقىرۋدى حالقى قىزۋ قولداپ جاتقانىمەن، سونشا اسكەردى، جۇمىسشى حالىقتى سوعىس جاعدايىندا اسىراۋ دا وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قارجىلاي كومەك ىزدەيتىنى بەلگىلى. ونداي كومەك بەرەتىن تاراپتى ازىرگە كورىپ تۇرعانىمىز جوق.

كەيبىر اقپارات كوزدەرى «بۇل مۇسىلماندار مەن حرەستيانداردىڭ سوعىسى» دەگەن دارەجە بەرۋگە ۇمتىلىپ جاتقانىمەن، ول ناسيحاتتى قولداۋشىلاردىڭ قاتارى وتە سيرەك.

ءبىر سوزبەن ايتساق، ارمەنيا ءوزىنىڭ بۇگىنگى كۇيىنە ءوزىن-ءوزى ايداپ ءتۇسىرىپ وتىر.

قورتىندى:

سوڭعى كۇندەرى ەكى تاراپ تا ءوز تالاپتارىن جاريالادى.

ارمەنيا: تاۋلى كاراباح تاۋەلسىز، دەربەس مەملەكەت بولۋى كەرەك دەپ، العاشقى رايىنان قايتقانىن بايقاتسا،

ءازىربايجان: ارمەنيا وزدەرىنىڭ زاڭسىز وكۋپاتسيالاعان تاۋلى كاراباحتى تولىق تاستاپ شىعۋلارى كەرەك دەپ وتىر.

ارى قاراي «جابىق ەسىكتەردىڭ» ارعى جاعىندا، يمپەريالار اراسىندا قانداي كەلىسىمدەر بولارى بەلگىسىز. بىراق، ءوز حالقىنىڭ قولداۋىنان ايرىلماس ءۇشىن، ەكى ەلدىڭ باسشىلارى دا سوڭىنا دەيىن ءوز تالاپتارىندا تۇرىپ باعاتىنى بەلگىلى.

قازاقستانعا قايتپەك كەرەك؟

ءوز ويىم، بىزگە قازىر اپتىعىپ وتقا قاراي جۇگىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بىرەۋدىڭ ءسوزىن سويلەيمىن دەپ، ەكىنشىنىڭ، ونىڭ ارتىندا تۇراتىن كۇشتەردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراۋ قاجەت ەمەس. ءارى، ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەرى «دوستاستىرۋ ميسسياسى» بۇل جەردە ەكى تاراپقا دا كەرەك بوپ تۇرعان جوق. سۇرانباعان جەرگە بارىپ ءسوزىڭدى شىعىنداعانشا، ءارى، ماسەلەنى شەشۋگە جەتەرلىك ءوزىڭنىڭ ىقپالىڭ بولماعاندىقتان، وزگەلەر سەكىلدى «قويىڭدار. كەلىسىڭدەر» دەپ، دوستىققا شاقىرعاننان باسقا شارا جوق.

ءباز-ءبىر توپتار «اناعان بولىسۋ كەرەك، ءبويتۋ كەرەك» دەپ ۇرانداتقانىمەن، مۇنداي سوزدەر تەك ۇرانعا عانا جاقسى. ال، مەملەكەتىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتى مەن مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا قاۋىپ.

كەرەك بولسا الەۋمەتتىك كومەك بەرەرمىز، سوعىس زاردابىن جويۋعا كومەكتەسەرمىز. بىراق، وزگەلەردىڭ جىلدار بويعى «جيناپ جاققان وتىنا» بارىپ تۇسە المايمىز.

بۇل سوعىستىڭ كىنالىسىن ىزدەسەك، ءوز باسىم، تەك وسى كۇنگە دەيىن باسقارىپ كەلگەن باسشىلارىن عانا كىنالاي الامىن. ويتكەنى، ەكى ۇلتتى ءبىر داستارحاننان اس ىشە المايتىنداي جاۋلىققا جەتكىزگەن، ءدال سول ەل باسقارعان باسشىلارى.

ال ەندى، «ءبىر تۋعانبىز، ويتەيىك-بويتەيىك» دەۋشىلەرگە ايتارىم، «بىرگە تۋماق بولسا دا، بىرگە ولمەك جوق». ءبىز ءۇشىن ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسى بارىنەن جوعارى تۇرۋى كەرەك!

رۇستەم اشەتاەۆ

Abai.kz