Коронавирус инфекциясы алдымен Қытайға әсер етіп, қазір әлемнің көптеген басқа аймақтарына таралып, пандемия аяқталғаннан кейін тез экономикалық құлдырау мен айқын емес бағыттарымен сипатталатын шындықтың жаңа форматын құрады.

Bloomberg әлемдік экономика коронавирусқа байланысты 2,7 трлн долларға дейін жоғалтуы мүмкін деп есептейді. Қытай экономикасының толық бұғатталуы өндіріс орындарының тоқтап қалуына, шикізат пен дайын өнімді жеткізудің бұзылуына әкелді. Бұл өз кезегінде қазір тұрақсыздық аймағындағы қор нарықтарына әсер етті.

Коронавирустың жеткізілім тізбегіне әсері туралы жеткізуді басқару институтының (ISM) зерттеуіне сәйкес, компаниялардың 75%-ы коронавирусқа байланысты көлік шектеулеріне байланысты кейбір қуаттылықтарда жеткізілім тізбегіндегі ақаулар туралы хабарлайды және 80%-дан астамы олардың ұйымы COVID-19 салдарынан кейбір салдарға ұшырайды деп санайды.

Сондықтан өңірлік өндіріс тізбегін дамытудың және шекара маңы елдерінің ынтымақтастығын күшейтудің маңызы ерекше өсті. Сауда-саттықты қайта бастауға және экономикалық процестерді қалпына келтіруге жалпы қызығушылық жағдайында экономикалық салдармен күресу әлдеқайда оңай.

Осыған байланысты Қытай эпидемиядан кейін іс жүзінде қалпына келді және басқа елдерде қажетті тауарларды өндіру ағынын орнатты. Мысалы, миллиондаған мектеп оқушыларының қашықтан білім алуын қамтамасыз ету үшін ноутбуктер мен компьютерлер осындай аса маңызды тауарға айналды.

Қазақстан үшін өз жеткізілімдері тұрғысынан Қытай өнеркәсібін қалпына келтіру маңызды. Өйткені, қытай тек сатушы ғана емес, сонымен қатар табиғи ресурстардың, әсіресе мұнай мен газдың кең желісінің тұтынушысы ретінде де Орталық Азияның ірі экономикалық серіктесі болып табылады.

Мысалы, карантиндік шараларға байланысты Қытай экономикасының өсуін тоқтату мұнайға сұраныстың төмендеуіне әкелді және ОПЕК+ көшбасшылары келісе алмағаннан кейін мұнай бағасы айтарлықтай төмендеді. Бұл Қазақстан экономикасына бірден әсер етті, онда теңге долларға қатысты лезде девальвацияланды.

S&P халықаралық рейтинг агенттігінің деректері бойынша мұнай-газ секторының біреуі ғана республика ЖІӨ-нің шамамен 15%-ын құрайды және бюджетке түсетін барлық түсімдердің шамамен 40%-ын қамтамасыз етеді. Бұл ретте Қазақстанның 30 ірі салық төлеушісінің 18-ін мұнай және газ өндірумен айналысатын компаниялар құрайды. 2019 жылы олар барлық төлемдерді 4,3 трлн теңгеден астам қамтамасыз етті.

Жалпы, биыл әлемдік экономика елеулі рецессияны болжап отыр. Соған қарамастан, Қытай экономикасы 1,6% өсу болжамын сақтайды, яғни Қытай Орталық Азиядан энергия мен пайдалы қазбаларды жеткізуді қажет етеді. Сонымен қатар, 2013 жылы Астанада жарияланған «Бір белдеу–Бір жол» бастамасы аясында Қытай барлық елдермен, ал Еуразиялық одақ елдерінің ерекшеліктерімен ынтымақтастықтың жаңа моделін ұсынады. Атап айтқанда, Бейжің бірлескен өндіріс инфрақұрылымы мен жобаларын дамытуға ауқымды инвестиция салады.

ИНВЕСТИЦИЯЛАР ҮШІН КҮРЕС

Айта кету керек, кейіннен Қытайдың «Бір белдеу – Бір жол» жаһандық бастамасының бір бөлігіне айналған «Жібек жолының экономикалық белдеуі» бүкіл әлемде зор ынта-жігермен қабылданды. Пандемия нәтижесінде экономикалық дағдарыс кезінде жаһандық ауқымда инвестициялауға қызығушылық пен мүмкіндіктері бар ойыншылардың аздығына байланысты Қытай инвестицияларына деген қызығушылық артып келеді.

Қытай инфрақұрылымды дамыту арқылы экономикалық дағдарысты еңсерудің жаңа моделін ұсынады. Сонымен қатар, ескі әлем тарапынан инвестиция салғысы келмеген жағдайда, қытай нұсқасы әсіресе қызықты, өйткені Пекин өзінің жобасына, экономикалық өсудің ұзақ жылдарында жинақталған резервтерге инвестиция салуға дайын.

Еуразия құрлығы «Бір белдеу – Бір жол» бағдарламасы үшін ең перспективалы бағыттарының бірі болып табылады және Еуразия елдері өздерінің көлік инфрақұрылымы мен экономикалық дамуына орасан зор қаражат пен технологияларды тарту әлеуетін лезде бағалап, шын мәнінде бәсекелестікке түсті. Атап айтқанда, Ресей осы бағыт бойынша сәтті тасымалдаудың ұзақ тарихын көрсете отырып, өзінің Транссіб жобасын алға жылжыта бастады. Моңғолия өз нұсқасын ұсынды, атап айтқанда, осы дала елі арқылы тұжырымдамалық жаңа маршрут құру нұсқасы. Қырғызстан сондай-ақ болашақ жаһандық құрлық тасымалдарының көлік хабына айналуға тырысуда.

Алайда, «Жібек жолының экономикалық белдеуі» Қазақстанда айтарлықтай жетістікке жетті. Бұл жерде Чжуннаньхайдан келген стратегтер ғана емес, ынтымақтастық жылдары Аспан асты еліндегі әріптестерімен жұмыс істеуде үлкен тәжірибе жинақтаған қазақстандық дипломаттардың да еңбегі зор. Сондықтан да, Қазақстан «Бір белдеу – Бір жол» бастамасы аясында инвестиция тарту бойынша рекордшы ел болды.

Осылайша, Төраға Си Цзиньпиннің алғашқы сапары барысында, ЖЖЭБ бағдарламасы жарияланған кезде қол қойылған байланыстардың жалпы сомасы шамамен $30 млрд. құрады, жаңа бағыттарды дамытудың маңызды оқиғасы 2012 жылғы желтоқсанның соңында Қазақстан мен Қытай арасындағы «Қорғас-Жетіген» теміржол шекаралық өткелінің ашылуы болды. Бұл желінің қазақстандық аймақтағы ұзындығы 293 шақырым, бұл Қытайдан Қазақстанның оңтүстік өңірлері мен Орталық Азия елдеріне дейінгі қашықтықты 550 шақырымға қысқартуға мүмкіндік берді. Желінің жылдық жүк айналымы 2020 жылға қарай 25 млн тоннаға дейін жеткізіледі деп болжануда.

Сондай-ақ, ҚХР құрылыс индустриясы және ауылшаруашылық өңдеу саласындағы өндірістік кәсіпорындарды инвестициялауға мүдделі. «Біз Қазақстан аумағында шыны, цемент өндіру және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу зауыттарын құруға дайынбыз, бұл «Нұрлы жол» бағдарламасының тұжырымдамасымен үндес», - деп бірнеше рет Қытай премьер-министрі Ли Кэцян атап өтті. Сонымен қатар, қытайлық инвесторларды тоқыма, химия, металлургия, машина жасау, мұнай химиясы, құрылыс материалдары, тау-кен жобалары мен энергетика қызықтырады.

Қытайдың инвестициялық белсенділігінің серпіні Еуразиялық одақтағы қытай капиталы үшін неғұрлым тартымды Қазақстан болып табылатынын көрсетіп отырғанын атап өткен жөн. Осылайша, Қытайдан Еуразиялық одақ елдеріне жиналған тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) бүкіл соманың 91,5%- ы Қазақстанға тиесілі.

Қазақстанның қоғамдық пікірінде Қытаймен ынтымақтастықты дамытудың түрлі нүктелері бар. Атап айтқанда, Қытай инвестицияларын тарту бойынша. Алайда, экономикалық дағдарыс жағдайында Қытайдан инвестициялар мен технологиялардан бас тарту бұл ағындардың барлығы көрші елдерге немесе өңірлерге бағытталуына алып келуі мүмкін. Ресей, Қырғызстан, Моңғолиядан басқа, Қытайдың батыс провинциялары да аймаққа инвестиция салу үшін күресуде, олар қосымша қаржылық қуат, ірі өнеркәсіптік және технологиялық жобаларды қажет етеді.

Сондықтан, Қытайдың өзінде өңірлік элиталар деңгейінде де осы қаражаттың барлығын Қазақстанға емес, мысалы, бізбен шектесетін Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданына жіберу керек деген пікірлер бар. Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандық дипломатия «екі оттың арасында» ойнауға, елге қажетті қаржы ағынын арттыруға, шетелдік бәсекелестерді айналып өтіп, ішкі қоғамдық пікірді ақпараттандыру бойынша белсенді жұмыс істеуге тура келеді.

БІЛІМ

Қазақстан-Қытай ынтымақтастығының маңызды аспектілерінің бірі білім беру саласы болып табылады. Эпидемия кезіндегі байланыстардың бұзылуы Қытайдағы көптеген жастарға әсер етті.

Қытайдағы қазақстандық студенттердің саны - елдің жалпы халқын ескере отырып қарағанда өте көп. Бұл көрсеткіш соңғы жылдары тұрақты түрде 10 мыңнан астам адамға тиесілі. Салыстыру үшін, жалпы халқы ҚР-ға қарағанда 10 есе көп Ресейден келген студенттер Қытайда 20 мыңға жуық оқиды. Қазақстан 2018 жылы 10 орында болды, қытай тарапының есептеуі бойынша қазақстандық студенттердің саны 11784 адамды құрады.

Қытай Білім министрлігінің деректері негізінде ҚР-дан ҚХР-ға студенттер саны бойынша статистика келесідей (4-суретті қараңыз).

ҚХР-да оқитын қазақстандық студенттер саны (2010-2018 жж.)

Қытайда жоғары білім алудың тартымдылығы қазақстандықтар үшін мынадай факторларға негізделген:

• Конфуций институттары мен «Бір белдеу – бір жол» бағыты бойынша стипендиялық бағдарламалардың санының көптігі. Атап айтқанда, үкіметтік стипендиялардың бакалавриат, магистратура, докторантура және қытай тілінің жылдық курстарына арналған бағдарламалары.
• Қаржылық салымдар Еуропа, АҚШ және дамыған Азия елдерінің жоғары оқу орындарында оқығанға қарағанда төмен, сондай-ақ Қазақстанның беделді жоғары оқу орындарына қарағанда төмен;
• Оқуға түсу үшін ҰБТ және КТ тапсыру талап етілмейді, бұл мүмкін нәтижелерге сенімді емес көптеген оқушылар үшін тартымдылықты арттырады;
• Қытайдың аумақтық жақындығы мен қауіпсіздігі университеттер аумағында өте ыңғайлы өмір сүру жағдайымен үйлеседі.

Алматы қаласының оқушылары арасынан респонденттер арасында жүргізілген сауалнама олардың оқу орнында қытай тілінен сабақ берсе, онда 68%-ы оған барар еді, 16%-ы таңдаудың мұғалімнің сапасына тәуелділігі туралы мәлімдеді және тек 11%-ы «жоқ» деп жауап берді. Қытай тілін оқып жатқан респонденттерге келетін болсақ, олардың 48%-ы ҚХР-да оқуды жоспарлап отыр, ал 47%-ы Қытай мен қытай тілі қызықтырады. Осылайша, білім беру саласы Қазақстан мен Қытай ынтымақтастығының келешегі зор флагманының бірі болып табылады.

ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ЖОБАЛАРЫ

Еуразиялық Одақ елдерінің ішінде Қазақстан бүгінде Қытайдың жаңартылған көлік инфрақұрылымын қалыптастыруға қатысуы жөніндегі уағдаластықтарда барынша ілгері жылжыды.

Соңғы жылдары бірнеше ірі қазақстан-қытай жобалары іске қосылды. Олардың қатарында Алтынкөл-Қорғас жаңа темір жол өтпесі, Сарыбұлақ - Зимұнай және Бозой - Шымкент газ құбырлары, Ақтау битум зауыты, сұйық отын алатын көмірді кешенді қайта өңдеу жобасы, калий тыңайтқыштарын өндіру секілді жобалар бар.

Сондай-ақ, Қытай түрлі өндірістерді құруға инвестиция салуға дайын екенін білдірді. Бұл жағдайда тізбенің мағынасы жоқ, тек диапазонның өте кең екенін атап өтеміз: электр энергетикасынан бастап майлы дақылдарды өңдеуге дейін және мұнай-газ жабдықтарын өндіруден бастап автомобильдер өндірісіне дейін.

Бүгінгі таңда Қазақстанда өндіріс саласында жалпы сомасы 26 млрд. доллар болатын 52 жоба жүзеге асырылуда. Жобалардың көпшілігінде қазақстандық тарап мажоритарлық инвестор болып табылады. Барлық жобаларды іске асыру шамамен 15 мың жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді, онда жұмыскерлердің кемінде 80%-ы Қазақстан азаматтары болады деп болжануда.

Индустриялық-инвестициялық ынтымақтастықтың осы бағдарламасы шеңберіндегі ірі кәсіпорындар:

Қуаты жылына 150 мың тонна «Asia Steel Pipes Corp» ЖШС компаниясының жапсарсыз құбырлар шығаратын зауыты;

Қуаттылығы жылына 500 мың тонна полипропилен болатын интеграцияланған газ-химия кешенін салу.

Солтүстік Қазақстан облысында «JAC» маркалы қытайлық автомобильдерді ірі-тораптық құрастыру жүзеге асырылды.

«Rifa Holding Group» және «Евразия агрохолдинг» компаниялары Шығыс Қазақстан облысында (ШҚО) жылдық қуаты 17 мың тонна қой еті мен сиыр етін өндіретін ет комбинатын салуды жоспарлап отыр. Алдын ала жоспарлар бойынша комбинат өндіретін өнімнің шамамен 80%-ы ҚХР-ға экспортқа жіберілетін болады. Жобаның жалпы құны 7,9 млрд теңгеге бағаланып отыр, ал жобадағы қытайлық инвесторлардың үлесі 49%-ды құрайды.

«Қорғас» шекара маңы ынтымақтастығының халықаралық орталығын және оның инфрақұрылымын дамыту.

Қытаймен шекарада «Достық» индустриялық-сервистік аймағын дамыту.

Қытайлық «AIJIU» өнеркәсіптік тобы мен «Total Impex» ЖШС-нің Солтүстік Қазақстан облысында (СҚО) майлы және дәнді дақылдарды терең өңдеу бойынша кәсіпорын салу бойынша ынтымақтастығы.

«COFCO» және «Евразия агрохолдинг» компаниялары арасындағы өсімдік шаруашылығындағы жоба Қызылорда және Батыс Қазақстан облыстары мен ШҚО аумағында қызанақ өсіру және оларды томат пастасына қайта өңдеу жөніндегі қуаттарды қамтитын болады. Жобаның құны 80 млн. долларға бағаланады.

Ұзындығы 988 км «Жезқазған – Бейнеу» теміржол желісін салу жөніндегі жоба «Достық» және «Алтынкөл» станцияларынан Ақтау теңіз портына транзиттік тасымалдау қашықтығын 1 200 шақырымға дейін қысқартуға мүмкіндік береді.

Өз кезегінде, Қазақстан Екібастұздан ШҰАА-дағы Хами қосалқы станциясына дейін тұрақты токтың жоғары желісін салу арқылы Қытайға электр энергиясын жеткізуді ұсынды. Бұл жоба Қытайға шамамен 6 ГВт жіберуге мүмкіндік береді.

*****

Пандемия аяқталғаннан кейін Қазақстан мен Қытайдың экономикалық қарым-қатынасы қалпына келеді, өйткені басқа балама жоқ және табиғи сипатқа ие. Бірлескен жобалардың саны екі елді бірлескен бизнес-байланыстарды қарқындатуға және бизнес үшін жаңа мүмкіндіктер жасауға итермелейді.

«Нұрлы Жол» мен «Бір белдеу және жол» ынтымақтастығының негізгі идеясы, атап айтқанда, көліктің алуан түрлері – автомобиль, темір жол, құбыр және теңіз дәліздерін салу адам ағынын шектеу жағдайында жетілдіру түрінде жаңа серпін мен сын-тегеурінге ие болғанын атап өткен жөн. Яғни, процестерді автоматтандыру және үздіксіз трафикті қамтамасыз ету сапасын арттыру рөлі жоғарылады.

Қазіргі уақытта ЕЭА-ның ең басты жетістігі - Бірыңғай кеден-қолданыстағы және дамып келе жатқан интеграциялық жобаның бірқатар артықшылықтарымен толықтырылады (жалпы фито-санитарлық нормалар және т.б.). Бұл құралдар одақ ішінде және оның шекараларында шекаралық сауда үшін орасан зор мүмкіндіктер жасай алады. Бүгінгі таңда Қазақстан Еуразиялық одақтағы Жаңа Жібек жолының негізгі жолсерігі бола отырып, «Бір белдеу – Бір жол» бағдарламасы бойынша капитал тарту бойынша өзінің барлық мүмкіндіктерін барынша пайдалануда.

Татьяна Каукенова, 

Саясаттанушы, ф.ғ.к. Қытайтану орталығының маманы

Abai.kz