- Өзіңіз бір тұтқасын ұстап отырған «Алматы» телеарнасы қазақ­тың мүддесін қалай қорғап жүр?
- Жалпы, «Алматы» теле­арна­сының мүддесі - тұтасымен қа­зақтың мүддесі десек қате­леспес­піз. Өйткені былтыр мем­­лекет­тік желі Отау ТВ-ға қосылар алдында, Ақпарат ми­­­­­­нис­­­­трлігі зерттеу жүргізді. Ол кезде «Қа­зақстан» телеарнасы 100 пай­ыз қазақ тіліне өтпей тұрған еді. Зерттеудің қорытындысына қа­ра­сақ, біздің телеарнада қазақ тілінің үлесі басым екендігін көруге болады. Нақтыласақ, 74 пайыз болған. Одан бері тағы да біраз қазақша бағдарламалар қо­сылды. Демек, ана тіліміздің үле­­сі артты деуге болады. Жалпы, өзің туған топырақта өсіп-өніп, ана тіліңде тіл сындырған соң, сол тілді қорғау басты мақсат бо­луы керек деп ойлаймын. Осы себепті, бұл арнада қазақтың есе­­сі кетіп жатқан жоқ. Екін­ші­ден, мұны біз сөзбен ғана емес, іспен көрсетіп отырмыз. Арна­мыз шағын болғанына қарамас­тан, қазақтың намысын жырта­тын, жоғын жоқтайтын хабарлар ашуға барымызды салып жатыр­мыз. Ол қазақтың тілін, ділін, дінін қорғайтын «Өзге Алматы» деген арнайы репортажымыз болса, одан кейін тілге арнайы бағдарлама аштық. Оған себеп болған, Балтық елдерінде бар - тіл полициясы. Осындағы на­мыс­ты қыз-жігіттер бас қосып, «ондағы тәжірибені неге өзімізде іске асырмасқа?» деп ойладық. Сосын бел шеше кірістік. Сөй­тіп, екі жарым жыл бұрын «Тіл сақ­шысы» деген жоба өмірге келді. Осы жобаның арқасында шаһар­дағы 600-ге жуық компа­ния­ның қазақшасын түзеттік. Мәселен, Рамстор, Мегаорталық секілді ірі сауда орындары тара­лымы 50 мыңға тақау кітапша­ла­рын жой­ып, қайтадан қазақ тілінде шы­ғарды. Бұрын тек орыс тілінде шығарып келіп еді ғой. Тағы бір мәселе, Алматының 5 мектебінде бастауыш сынып­тарда қытай тілі оқытылып кел­ген. Сол ту­ра­лы үш материал жа­садық. Заң­сыздықтың жойы­луына қол жет­кіздік. Ол жеңіс те «Тіл сақ­шысының» арқасы. Біз­дің жасап жатқан тірліктің нәти­жесін осы­дан да байқауға бола­ды. Тағы ес­ке сала кететін жайт, өткен жыл­дың желтоқсан айы­нан бастап, арнамызда «Тағдыр мен тұлға» деген хабар шығарып жатырмыз. Біз кейде арда аза­мат­тарымыз дүниеден өтіп кет­кен соң, «әтте­ген-ай, неге ба­рын­да қолдама­дық, қорғамадық, жәрдем бер­ме­дік» деп өкініп жататын әдетiміз бар. Осы се­беп­­пен хабарды дүн­иеге әкелдік. Мәселен, бүгінде тосынан мүге­дек болып, көмекке зәру болып жатқан белгілі актер Жұмақан Әбдіқадыров, сазгер Темірәлі Бақ­тыгереев және өзге де аза­маттар жөнінде түсіріп, жұртқа ұсындық. Халық жылы қабыл­дады. Қазір сол азаматтарға қол ұшын беріп жатқандар бар. Ол да осы хабардың арқасы ғой деп ой­лаймын. Сондай-ақ қазақы мульт­фильм жасағауға талпын­дық. Бір жылда 40 серия түсірдік. Әри­не, оның ішінде кемшіліктер де бол­ды. Бәрі керемет деуден аулақ­пын. Өйткені бізде таза аниматор­лық жабдық жоқ. Бір өкініштісі, «жігіттер қазақтың бүлдіршін-балдырғандары үшін жанталасып тірлік жасап жатыр екенсіңдер, сендерді қолдайық» деген бір қа­зақты көрмедік. Бұл жерде біздің алға қойған мақсатымыз, ұлты­мыз­ды тек сөзбен емес, іспен де қолдасақ деген ой еді.
- Иiсі қазақ үшін жасап жатқан істеріңе Құдай қуат берсін. Жалпы, өзге арналардағы қазақтың үлесі қандай?
- Әй, сол қазағым деп жылап тұрған телеарнаны көрмедім-ау... Әркімнің ары білсін. Қазір қазақ­тың намысын жыртқаннан гөрі, басқаның намысын жырту басым болып тұрған заман. Амал қанша, сын сағаттарда кейбір әріптес­терім­нің азаматтық позициясын жоғалтып алып жатқаны өкінте­ді.
- Бәлкім бұл жерде қазақ жур­на­листикасының деңгейінің кемдігі, түйсік-түсінігінің аздығы болар...
- Қайдам... Елім дейтін, ұл­тым дейтін азаматтар қандай қи­ын-қыстау кезінде де олай сөйле­месе керек-ті...
- Кейде өзімізді орыс журна­листикасымен салыстырып жата­мыз. Бұл жөнінде сан алуан пікір бар. Көзқарасыңды білдіре отыр­саң...
- Орыс журналистерімен көп араласамын. Қазір байқай­ты­ным - еліміздегі орыс журна­лис­ти­ка­сының дәурені біткелі тұр. Сонау 90-жылдары НТК те­ле­арнасында жұмыс істеп жүр­генде Шахнович­тың командасы, Миллердің ко­ман­дасы деген ұғым бар болатын. Кейін көріп жүр­геніміздей орыс журналистерінің көп жағдайда құл­қынның құзыры­на қарай жұ­мыс жасайтынына көз жеткізе бастадық. Жақсы қаржы­лан­ды­ры­лып отырса да, орыс журна­листикасынан көтерілген адам жоқтың қасы. Биліктегілер­дің де­ні орыстілді болғандықтан, қан­дай да бір шара жасап немесе ақ­парат­тық соғыс ұйымдастырса да, ең ал­дымен, астыртын түрде орыс­тілді басылымдарға тапсырыс береді. Соның негізінде бізге орыс журналистері ақпаратты көп та­батын, беретіні көп сияқты көрі­неді. Бертін келе талай құпияның беті ашылды.
Ал қазақ журналистикасына келсек, тәуелсіздік алған 91-жыл­дардағы журналистер көтерген мәселе мен 2012 жылғы көтеріліп отырған мәселелерді қарап отыр­сақ, қазақ журналистерінің пози­ция­сы өзгерген жоқ. «Ұлтым, елім, жерім» деп келеді. Және осы тұрғыдағы зерттеулер мен ұлтқа деген шын жанашырлықтың арқа­сында жазған дүниелер өзге ағыстарға бөгет бола алады және олардан басым түсе алады. Бір бағытта, бір басымдықта жұмыс істегендіктен біз әлдеқайда жоға­рыладық.
- Қазақ телеарналарының кө­рер­мені аз, аудиториясы тар. Бер­ген жарнаманың өзі ақтамайды де­ген пікірлер айтылып жатады...
- Елдегі телекеңістікте бір кемшілік - зерттеу жүргізетін ком­паниялардың жоқтығы. Сіз бен біз білетін «Гэлоб Медиа» ком­паниясынан қазақ тілінде сөй­лей алатын қызметкер көр­сеңіз «Құдайға тәуба!» дерсіз. Өзі қазақтың тілін, жанын түсінбейтін адам қазақтың бағдарламасын зерттей ала ма? Орыс тілі басым болу керек деген саясат па, әй­теуір, орыстілді телеарналарды суырып алға шығарады. Біздегі бір кемшілік - «Мына ұлттың егесі - қазақ, қазақтың мерейі қа­шан да үстем болу керек» деген сөз анығымен айтылмайды. Орта­да ғана емес, жоғары мінберлерден айтылатын болса, онда зерттеуші­лер­дің сөз де, зерттеудің көрсеткі­ші де мүлдем өзгеріп шыға келмек. Сондықтан да бұған салыстыр­малы түрде қарау қажет. Шағын те­леарна болсақ та, «Тіл сақшы­сының» көрермені аз деп ойла­май­­мын. Республикалық арна­ларда осындай бағдарламалар бол­са, олардың көрермені мил­лион­дап саналар еді. Ұлтқа қа­жетті нәрсе­лерді беріп, ұлттың қа­жеттілігін өтей алсақ, онда бізде көрермен өте көп болады. Бар мә­селе сонда. Мемлекеттік «Ха­бар», «Қазақстан» арналарының ел кө­леміндегі дең­гейі 85, 97 пай­ыз. 4-5 облысқа та­райтын орыс телеар­наларының көрермені көп пе, әлде бүкіл елге тарайтын қа­зақ­­тілді арнаның кө­рер­мені көп пе? Бұл жерде ешқан­дай зерттеудің қажеті жоқ, менің ойымша. Осы­ған қарап, статисти­ка­лық мәлі­меттердің қалай жаса­латынын болжауға болады.
- Кедендік одақ біздің ақпарат айдынымызға қалай әсер етпек?
- Сыртқы ақпараттық экспан­ция біздің ақпарат айдынымызды басып кетпей ме деп қауіптегеннен бұрын, қазір өзіміз ұстап отырған ақпарат айдынын сақтап қала ала­мыз ба деген мәселе маңыз­дырақ. Бірақ «әй, қайдам» деген күмән басым. Неге десең, 5 мыңға жуық басылымның 700-800-і ғана қазақтілді. Енді сараптай бер. Рас, ақпараттық экспансия жүріп жа­тыр, ол тоқтаған жоқ. Кедендік одақ, Біртұтас экономикалық кеңістіктің аясында біз өзге елдің азаматтарына елімізде еркін жү­руіне жол аштық. Бұл - өзге ұлт­тардың үлесі өседі деген сөз. Қа­жет десең, ертеңгі күні ресми деп жазып жүрген орыс тіліне мем­лекеттік дәреже беру мәселесі қай­­та бой көтеруі мүмкін. Қазақ басылымдарының ойсырай ұты­луы ғажап емес. Ақпарат тізгінін осы күйде сақтап қала алмасақ, бұл бізге орасан зор соққы болмақ.
- «Қазақстан» арнасы «Бала­пан», «Мәдениет» арналарымен толықты. Бұл халыққа не берді және салалық арна ашу мәселесіне қалай қарайсыз?
- Қашан да санға жетуге бо­лады, бірақ сапаға жете аламыз ба? «Мәдениет» арнасына үлкен үміт артып едім. «History» сияқты арналардың дәрежесінде болмаса да, қазақтың мәдениетін тарата­тын, бізді танытатын керемет ар­на «Мәдениет» болуы керек еді. Өкінішке қарай, өз ізденісіңе жау­ап беретін бағдарламалар таба ал­майсыз. Дөңгелек үстел немесе 5 адамды жинап алып болатын «гөй-гөй» әңгіме. Өкініштісі сол - мемлекет назар аударып, қаржы бөліп отырған кезде қолда бар мүмкіндікті пайдалана алмай отыр­ғаны. Арнаның ашылуына 7-8 ай уақыт берді, мықты журна­листерді жинап, жақсы бағдарла­малар жасауға болатын еді. 70 пайызы қазақ, 27-30 пайызы орыс тіліне тиесілі болған арнадан жаңалық көрмедік. Бірақ қазақша телеарна ашылғанына, тәуба. Ха­лық­тың кеудесіндегі өзінің бол­мысын, тегін зерттеу мәселесі - мәдениетті зерттеу емес пе?! Қа­зақ журналистеріне зерттеу жетіспей­ді. 1-2 адамның зерттеуін аламыз да, соған Құран сөзіндей илана саламыз. Бір сарабдал пікір болу керек. Ашылған телеарна­лардың ақсап жатқан тұсы - осы. Орны толатын кемшілік шығар, бұл. Қа­зақпыз ғой, телеарнаның ашыл­ға­нына қуана білейік, жақ­сылыққа сенейік.
- Прайм-тайм мәселесі қалай шешіліп жатыр арналарда?
- Бұл мәселе екінші жоспарға ысырылды деуге болады. Қабыл­данған заң талаптарына бай­ла­ныс­ты прайм-тайм уақыты тең бөлісіліп жатыр. «Қазақ жарғанат па?» деген мәселе оң шешім таба бастады. Бірақ тағы да сапа мә­селесіне келіп тірелеміз. Кешкілік жұмыс уақытынан кейін үйде оты­рып теледидардан не бағдар­лама көреміз? Өткенде, Наурыз мерекесінде көп арналардан са­тып алынған орыстың бағдарла­ма­ларын көрдім. Петросянның, Задорновтың шоулары, «Қисық айна» деген сияқты бағдарламалар экраннан түспеді. Наурыз мере­кесі емес, Петросян мен Задорнов­тың туған күні сықылды болды. Қа­зақ пен орыс әзілдерінің арасы жер мен көктей. Задорновтың ай­тып тұрған әзілдерін шын түсіне алатын адам өз ұлтына, өз болмы­сына мысқылдап күліп тұрғанын аңғарар еді. Орыс сатириктері ұлы империялық амбицияны өздері­нің қойылымдары арқылы сіңіруді басты бағытқа айналдырып, үлкен жұмыс істеп жатыр. Кезінде «На­ша Рашаны» тәжіктер мен түрік­мендер сотқа беруге дейін барды. Олардың «біздің орысымыз» деп тұрғаны - Орта Азияның халқы. Және ол халықтарды надан етіп көрсетеді. Сол сықпыттағы хабар­ларды көбейтіп қойдық, осылайша өзімізге өзіміз күлеміз. Өзгелер мені сынады екен деп, өзіміз қосыла сынасақ, онда санамыздың қандай «биіктікте» екеніне баға беріледі.
- Адамға ой салатын, көзін ашып, танымын кеңейтетін сарап­тамалық, талдамалық, танымдық бағдарламалардан гөрі, тұзы жеңіл, арзан ойын-күлкіге арналған ток-шоулар көбейді...
- Қазір қазақ тележурна­лис­тикасы үлкен бір зобалаң сәтте тұр. «31 арнада» біз істеп жүргенде «Тұжырым», «Сойыл», «Кім?» ха­барлары болды, қатарлас жігіт­тер «Дода» деген бағдарлама жасады. Тек қана біз емес, көптеген жігіт­тер 2003-2008 жылдар аралығында өздерінің қабілеті келетін, өзекті мәселелерді көтеріп, оны халық алдына шығаруға ұмтылды және дәлелдеді. Қазір бәрі әзіл-сықаққа бұрылып бара жатыр. Шағын арна болғандықтан, бізде ондай мүм­кін­дік жоқ. Жуырда салынып жат­қан студиямыз бітеді, сол ба­ғыттағы хабарларды шығарамыз. Әзірге, «Пікірлер пирамидасы» деген хабарымыз арқылы халық­тың көкейінде жүрген мәселелерді қамтып жүрміз. Мемлекеттен ақ­ша алып отырғандардың үні алыс­қа бармайды. Өйткені оларға «көп нәрсені ашық айтуға болмайды» деген тосқауыл қойылған. Жеңіл-желпі күлкі мен әзілге құрылған арзан мақсаттағы хабарлардың көбейгені осыдан. Егер мүмкіндік берілетін болса, танымдық бағ­дар­ламаларды олар да жасайды. Қабілетті қыз-жігіттер кез келген арнада бар.
- Қазақ журналистері қай са­ла­ны терең жаза алмай жүр?
- Кей мәселерді зерттеуде қазақ журналистерінің күші мен мүмкіндігі жетпейді. Байқоңыр ғарыш айлағына байланысты дау туғанда «Время» газеті бірнеше тың деректерді жариялады. Бізге ескі-құсқы техникасын беріп отыр­ғанына дейін жазды. Олар­дың қолына осындай мәліметтер қайдан түсті? Бұл тұста қазақ жур­налистері тіл, діл, ұлт, ауыл тақы­рыптарын шыр айналып, одан әрі жаза алмадық. Үлкен іске араласа алмай, төмендегі шаруалар маңын­­да жүріп алдық. Бүгін де әлем кеңістігінде болып жатқан құбы­лыстарды бүге-шігесіне дей­ін жі­лік­теп, жеткілікті дәрежеде ха­лыққа бере алмай отырмыз. Қа­зақ журналистері жұмылған жұ­ды­рық­тай болып, осы мәселелерді кө­тер­генде ғана орны толатын ол­қылық, бұл.
- Журналистерді салаға бөліп оқыту мәселесі дамыған елдерде оң жолға қойылған. Бізге осы жүйеге көшетін мезгіл жеткен жоқ па?
- Соңғы кездері журналистерді оқыту керек пе деген мәселе төңі­регінде ойланып жүрмін. Бұрын Темірбек Қожакеев секілді қарым­ды ұстаздар бар кезде сіз айтып отырған салаға бөліп оқыту деген болмайтын. Студенттің көкірегіне білім дәнін себетін. Оны әрі қарай өсіру немесе қирату студенттің өз қолыңдағы шаруа болатын. Қо­жакеев мамандығына қыры жоқ адамды журфактың маңынан жүр­гізбейтін. Әрине, қазіргі жас­тар­ды жасытқаннан ештеңе ұт­паймыз. Десе де қазір оқу бітірген көп жур­налистердің қолында қы­зыл диплом, бірақ бұл салаға неге кел­генін, не мақсатпен таңдаға­нын түсінбейді. «Тәуба!» деп ай­тайын, біздің арнаның 90 пайызы - жас­тар. Көбісі биыл оқу бітіре­тіндер, тіпті 2-3-курс студент­тері бар жұмыс жасап жүрген. Қаламды қалай ұстау керектігін, қалай жазу қажеттігін өзіміз үй­ретіп отыра­мыз. Тек санасында жылт еткен ұшқын болса болғаны. Қалғаны еңбекпен, ізденіспен ке­ле­тін нәр­селер. Қазір еліміз бой­ынша 20-ға жуық оқу орны жур­налист маман­дарын дайындайды. Менің таңға­латыным - осын­шама оқу ор­нын­да дәріс беретін ұстаздардың қайдан шығып жат­қаны. 80-жыл­дары шыққан кітап­тарды қазақ­шалап, оған бірлі-жарым өз мақа­ласын қосып, соны оқулық етіп қазақ журналистерін оқытып, даяр­лай аламыз ба? Жур­налистика саласында шешілмеген мәселе шаш етектен. Салаға бөліп оқыту ғана емес, жалпы, журналис­тика әдістемесін қайта қарау керек. Ол үшін мерзімді басылым - газеттің отымен кіріп, күлімен шығып жүр­ген мамандар дәріс беру керек болар студенттерге. Кітаптағыны оқып беруге, оны ертесіне қайта сұрау­ға сол журналистердің де ша­ма­сы жетеді. Н.Омашев, М.Бар­­манқұлов, Т.Бекниязов, К.Қа­­был­ғазина, Қ.Мусин секілді ғалымдар бүгінде жоқтың қасы. Ол кісілерді біз неге жылы еске түсіреміз? Се­бе­бі олар кәсіптің қыр-сырын ашуда еңбектенген. Өзі қиналып, зерттеу жүргізбеген адам елдің баласына қайдан жаны ашысын. Журналист өз халқының қалқаны болғандықтан, осы сала бойынша маман даярлауды түбегейлі қарас­тыру керек. Соғыстардың ішіндегі ең ауыры - ақпараттық соғыс. Сол соғыста мерейі үстем болуға тиіс халық - ол журналистер.
- Темірбек Қожакеев секілді тұлғаларымыздың шәкірт тәрбие­леу үрдісін қалай жоғалтып ал­дық?
- Біз қадірді, қасиет пен текті жоғалтып алдық. Тұрсынбек Кә­кі­шев журналист, кейін филология факультетінің деканы болды. Қа­заққа қандай қадірлі кісі. Ол кі­сілер келе жатыр десе, сенің көз­қарасың, ішіндегі ол кісіге деген сыйлау қасиетің ерекше болып тұратын. Қазіргі студенттер мұға­лім­нің жанынан бірауыз сәлем­деспей де өте береді. Сен оны «танымайсың», оның еңбегін оқы­ма­ғансың. Себебі алдында отыр­ған 20 шәкіртін артынан ер­діріп, сөзіне иландыра алмаған жан­да қадір қалмасы анық. «Ме­нің атым - Қожа» фильмінде мектеп директорына Сәбира Май­қанова: «Мен Сұлтанның шы­рағын жаға алмадым» дейді. Алдына келген шәкірттің «маман­дығымның майталманы болсам» деген үмітін ақтай алмаған ұстаз­ды ұстаз деу қиын. Біз соңғы 20 жылда екі буынды жоғалттық. Мек­тептің де, жоғары оқу орнын­дағы білімнің де деңгейі төмен. 20 жылда мектептерді түгелдей кі­тап­пен қамтамасыз ете алмадық. Бүгін бір оқулықпен, келесі жылы басқа кітаппен оқиды. Қазақтың балалары - тәжірибе құралына ай­налды. Әр автордың кітабын оқып, әртүрлі дерек алады. Соңын­да ненің дұрыс, ненің бұ­рыс­тығын білмей шатасады. Ал сол түлек ЖОО-да не білім алмақ? Біз мектеп бағдарламасындағы кітап­тар­мен алысып жүрміз. Осы 20 жылда оқу бітірген маман­дар­дың не оқығанынан хабарсызбыз. Та­рихты қалай оқып жүргенін бі­ле­міз студенттердің. Әр ұстаз өз­дерінің бір-бір мақалаларын қо­­сып, кітап шығарады да, соны оқыта береді. Мұрағат ақтарып, шаңға көміліп зерттеу жасап жүр­гендер аз. М.Қойгелдиев, Д.Ра­ма­занов секілді ғалымдар болмаса, диссертация жазған доктордың кітаптарынан тың жаңалық тап­пай қор боласың. Философияның негізі мектептерде оқытылып жүр­ген «Адам және қоғам» пә­нінде «Еуропа халқы индивидуал­дық психология да, Азия халқы то­бырлық психологияда» деп көр­сеткен. Ғалымдарымыз бір жер­ден көшіріп бастыра салған кітапта не жазылғанын қарамаған деген сөз. Өз халқын, өзін тобырға теңегенін түсінбейді. Солар - профессор, солар - доцент. Айта берсек, проблема көп. Бірақ тәуел­сіз елміз, бәрі де рет-ретімен бір­тін­деп шешілетін шығар деген үлкен үміттеміз.

Әңгімелескен
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ,
Арайлым БИМЕНДИЕВА

"Айқын" газеті