Оралхан Бөкей! Талант табиғатына үңілген сайын суреткердің драматург ретіндегі қолтаңбасы осы жазушылығының тасасында көмескіленіп қала береді. Ауызға да, қаламға да тым-тым сирек ілінеді. Тіпті, сонау жетпісінші жылдары үлкен аншлагпен өтіп, залға ине шаншар орын қалдырмаған «Құлыным менің», «Қар қызы», «Текетірес» сынды қойылымдарының ғұмыры да өзі өмірден өткен соң шорт үзілген. Одан бері де, міне, тұп-тура 20 жыл өтіпті. Аз уақыт емес. Өзге автордың инсценировкасымен жалғыз ғана «Атау кересі» сахналанды. Біздің намысымызды қамшылаған бір әріптесіміздің: «Оралхан Бөкей драматург пе? Оның пьеса жазатынын білмейді екенмін, алғаш естіп тұрмын», – деген тосын сауалы болды. Сосын Оралханның осы қырына үңілгіміз келді. Қаламгердің замандастары – жазушы, драматург Дулат Исабеков, белгілі театр сыншысы, профессор Әшірбек Сығай, Астана қаласы Жастар театрының бас режиссері Нұрқанат Жақыпбай және М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының режиссері, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Әубәкір Рахимов ой-талқымыздың көрігін қыздырды.

Оралхан Бөкей! Талант табиғатына үңілген сайын суреткердің драматург ретіндегі қолтаңбасы осы жазушылығының тасасында көмескіленіп қала береді. Ауызға да, қаламға да тым-тым сирек ілінеді. Тіпті, сонау жетпісінші жылдары үлкен аншлагпен өтіп, залға ине шаншар орын қалдырмаған «Құлыным менің», «Қар қызы», «Текетірес» сынды қойылымдарының ғұмыры да өзі өмірден өткен соң шорт үзілген. Одан бері де, міне, тұп-тура 20 жыл өтіпті. Аз уақыт емес. Өзге автордың инсценировкасымен жалғыз ғана «Атау кересі» сахналанды. Біздің намысымызды қамшылаған бір әріптесіміздің: «Оралхан Бөкей драматург пе? Оның пьеса жазатынын білмейді екенмін, алғаш естіп тұрмын», – деген тосын сауалы болды. Сосын Оралханның осы қырына үңілгіміз келді. Қаламгердің замандастары – жазушы, драматург Дулат Исабеков, белгілі театр сыншысы, профессор Әшірбек Сығай, Астана қаласы Жастар театрының бас режиссері Нұрқанат Жақыпбай және М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының режиссері, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Әубәкір Рахимов ой-талқымыздың көрігін қыздырды.

– Оралхан Бөкейдің драматург ретіндегі қиын­шылық пен кедергіге толы жолының да, көрермен қошеметіне бөленген жұлдызды ша­ғының да тірі куәгерлерісіздер: біріңіз қойы­лымын сахналасаңыздар, екіншіңіз кейіпкері болдыңыз. Енді біріңіз сын айтсаңыз, ке­лесіңіз әріптес, дос ретінде шығар­ма­шы­лы­ғына қолдау білдірдіңіз. Сонымен, Оралхан Бөкей қандай драматург еді?

Әшірбек Сығай:
– Оралхан драматургияға шаң­ғы­тып, шаңқып шық­қан алғашқы ағаларымыздың бірі. Сонау 1974 жы­лы режиссер Қадыр Жетпісбаев сах­­налаған, бас­ты рөлдерді біздің Фарида Шә­рі­пова, Әнуар Мол­дабеков, Гүлжан Әспетова, Құман Тас­тан­бе­ковтер ойнаған «Құлыным менің» қойы­лымы сол кездегі қазақ сахнасындағы жаңалық бол­ды. Актерлер қандай фурор жасады! Ортаны дүр сіл­кін­дірді. Өзі де мойындайтын шығар, Оралхан сахнаға ал­ғаш қадам басқан кезде мына Дүкең (Ду­лат Иса­беков – авт.) драматургияда жоқтұ­ғын.

Дулат Исабеков:
– Оның рас, Әшірбек. Бірде Оралхан маған: «Әй, Дулат, неғып жүрсің? Сен де пье­са жазсаңшы!», – деді оқыстан. «Қой, мен жаза алмаймын. Осы про­заның өзімен қалт-құлт етіп әзер жүргенде, қай­да­ғы пьеса? Драматургияның исі, тіпті, мұрныма да бармайды», – деп, үзілді-ке­сіл­­ді қарсы шықтым. Ол болса: «Сенің шығар­ма­ла­рыңның бәрі дра­матур­гияға сұранып тұр, тым болмағанда біреуін пьесаға айналдырып көрсеңші», – деп, мені үгіттей бастады. Шынында да, кейін ой­ланып-ойланып, алғашқы пьесамды жаздым. Ол бір­ден Мәскеуде қабылданып кетті. Жұрттан бұрын оған Оралхан қуанды. Бұл жерде мен өзімді мақ­тайын деп отырған жоқпын, Оралханның түрткісімен бі­рінші пьеса жазғанымды айтамын. Жалпы, Оралхан драматургия жанрында көп жазған жоқ қой. Не­гізгі шығармаларының бар­лығы сол инс­це­ни­ров­ка­лардың негізінде қалды. Режиссер Мең Доң Ук қойған «Қар қызы» сахнаға романтиканы, си­қыр­лы бір тақырыпты алып келді. «Текетіресі» бол­са, репертуарда ұзақ тұрақтап тұра алмады, бар болғаны бір-ақ маусым жүрді де, тоқтап қалды. Оқиға жасай алмады. Ал, «Құлыным менің» тек қана қа­зақ драматургиясы емес, Кеңес драма­тур­гия­сындағы оқиға болды. Алғаш болып «Театр» жур­на­лы басты. Басып қана қоймай, спектакльден ті­ке­лей репортаж жасап, редакциясының өзінде үлкен пі­кірталас өткізді. Бұл – қазақ театр өнеріне ар­нал­ған бірінші «Дөңгелек үстел» болды. Ол кезде «Театр» журналына басу деген түсімізге де кір­мейтін. Сенсация! Осыған қуандық. Жалпы, біз­дің ел­де қуандық деп кейіннен айтады, ал сол кез­де ешкім қуанбайды. Қуанышымыздан көреал­мау­шы­­лық сезіміміз басым.

Әшірбек Сығай:
– Әрине, оған алғашқы сүрлеу оңай болмады, жолы ауыр болды. Академиялық сахна жас авторға «күткеніміз сен едің, келе ғой» деп құшағын айқара ашқан жоқ. Мен мұны ашық айтайын, әсіресе, есімі елге белгілі ақсақал дра­матургтеріміз өзінен басқаның сахнаға беттеуін жақ­тырған жоқ. Сол аты белгілі қазіргі әдебие­тіміз­дің тарихына алын­ған кісілер Орталық Комитетке дейін барып, жыбырлап, сыбырлап, күбірлеп, жолын бекіткісі келді. «Түн жарымында гитара ұс­тап, жұрттың тыныштығын бұзатын бұл не желпініс? Саяжай дегенді қайдан тапқан? Шолақ шалбар киген кейіпкерлерден жастар қандай тәрбие алады? Түсініксіз әуендер, желікпе сезімдер көрерменге кері ықпалын тигі­зеді, бұл біздің драматургияға жат» – деп өре тү­регелді. Барлығы лап қойды. Несін жа­сырайын, сонда мен Оралханның солқылдап жылағанын көрдім. Оның үстіне, есіне өзінің пер­зентсіз жүр­ген­дігі түсті ме, «Қай жағынан болса да сорым ашыл­­маған бір сорлы екенмін» – деп түңіл­гені бар. Әбден ыза бол­ды. Ашуланбай қайтсін, пьесасын үш-төрт рет ұсын­ды, сонша рет өткізбей тастады. Қазір ол кісі­лер де қайтыс болып кетті. Содан кейін іле жас­тарға жол ашылды. Өз буы­нының ішінде дра­матур­гияның қасаң шекарасын бұзып, жаңа леппен екпіндете, құйындата, құйғыта келген осы Оралхан болатын. 1975 жылдары қа­тарға Дүкең – Дулат Исабеков қосылды. Іле ортаны Рол­лан Сейсенбаев, Нұрлан Оразалин, Баққожа Мұ­қайлар толтырды. Драматургиядағы жастық жа­лынға, жаңалыққа толы жылдар басталды да кет­ті.

Дулат Исабеков:
– Режиссерлердің келіп қа­тыс­қа­ны, өте дұрыс болған екен. Әйтпесе, біз ай­тып-айтып кетеміз. Бірақ ол нақты мамандардың қо­лына барып түс­пегеннен кейін, сөз күйінде ай­тылған жерінде қа­ла­­ды ғой. Ол кезде жап-жас жі­гіттің пьесасы «әкем­­театрдың» сахнасында қойылу де­ген қиял-ғажайыптай көрінетін еді. Мұхаң, Ға­бең, Сәбеңдер тұрғанда біздің драматургия туралы ой­лауымыздың өзі әбестік, әлін білмеген арыс­тан­ның айға шапқа­нындай болатын. Енді қалайша, қабырғалы қа­лам­геріміз Ғабиден Мұстафиннің өзін клас­сиктігіне қарамай, «Түнгі қонағын» әзер қойып жатса? Ғабең­нің қасында біз кімбіз? Бірақ ба­қытымызға орай, қателесіппіз. Ақыры, Оралхан жеңді. Пьеса сахналанатын болды. Үлкен-кіші: жасы да, жасамысы да, орта буыны да – барлы­ғымыз барып көрдік. Спектакльден соң қызу тал­қылау басталды да кетті. Талқылауда мақтаудан гөрі, сенімсіздік пен күмән басым болды. «Найзағай түскенде адам қалай аман қалады?», «Алдына тұра қалып адамды мыл­тықтан құтқарып қалу мүмкін, бірақ найзағайдан құтқару дегені қисынсыз, шын­дыққа жанасымсыз» – деген сыни пікірлер көп ай­тылды. Әдеттегі стандартты сюжеттерден ада, сол қалыптан шыққан, жастардың тілінде үн қата­тын спектакльдері біздің буын үшін кәдімгідей жаңалық болды. Өйткені, біз сахнадан өз өмірімізді көрдік.

– Оралхан Бөкей пьесаларының сахналанбай кетуінің себебі – бүгінгі режиссерлердің қиялы жетпейді деумен түсіндіріліп жүр. Бұл пікірге ке­лісесіздер ме?

Әшірбек Сығай:
– Қиялы жетпейді деуге болмайды. Шекспирді де қойып жатыр ғой қазақ сах­насы. Қояды. Бірақ, әрине, Оралханның стилі өзге­ше. Оны мойындауымыз керек. «Стиль – жазу­шының өзі» деп Пуш­киннің айтатыны бар ғой. Қан­дай керемет талант болғанымен де, адам өзінің қалпынан, өзінің жүрегінің айтқанынан шыға алмайды. Әрқайсы өз деңгейінде, шама-шарқынша жазады. Сондықтан Оралханды түсінуге мына отыр­ған Нұрқанат пен Әубәкірдің де шамасы же­теді. Екеуі де қойып көрген. Тек еңбектену керек. Орал­ханның пьесалары әлі-ақ туады, әлі-ақ көрер­ме­німен қауышады. Біз оған сенеміз. Мәселен, Нұр­қанат «Атау керені» қандай жақсы қойды. Оқи­ғаны ой мен философияға құрып, суреткер ойын ұтқыр жеткізе алған. Нүрке кемпір рөлін Роза Әшір­бекова қалай керемет ойнап шықты! Ғажап образ жасады. Кейде: «Бізде ойланатын, психологиялық об­раз жоқ» деп дабыл қағатынымыз бар? Ал, сол психологиялық образды көруге дайынбыз ба? Осы жө­нінде ойланбаймыз. Драматург бірыңғай эстрада жаза бермейді ғой, ол да ойланады, толғанады. Әуелі өз жүрегінен өткізіп барып, өзге жүректерге «жол­дама» береді. Соны қабылдап алу бізде – кө­рермендерде жет­кі­лік­сіз. Ылғи жеңіл-желпі, жарқ-жұрқ еткен жыл­тырақ дүниелер болса екен, ойнап-күліп қайтсақ екен деп тұрады. Бәлкім, кейбір дра­ма­тург­тердің ойлы шығармаларының сахнадан үзіліп қалға­нының бір түйткілі осында жатқан да шы­ғар, мүмкін басқа да себебі болуы ғажап емес. Әй­теуір, Орал­хан­ның сахналанбай, көрерменінен алыс­тап кеткені рас.

Әубәкір Рахимов:
– «Текетіресті» мен 1979 жылы қой­дым. Мәскеу­де диплом жұмысын қорғауым ке­рек болып, Райым­бек Сейтметов ағамыздың ұсынысымен осы спектакльді сахналауға дайындалдым. Жаңа ой туа қалса, бірден Орекеңе хабарласып, пікірін білемін. Мәселен, драмадағы Дел­құлы бейнесі «Мұз­тау» шығармасындағы Асан шал­дың бейнесі­мен астасады ғой. Оны автор пьесада жағымсыз кейіпкер етіп алыпты. Ал, мен Дел­құлыға филосо­фи­ялық қырынан келдім. Бұл ойым Оралханға бір­ден ұнады.

Әшірбек Сығай:
– Делқұлы бейнесін марқұм Ес­­­бол­ған Жайсаң­баев кейіптеді ғой, ұмытпа­сам...

Әубәкір Рахимов:
– Иә, Есболған өте сәтті орын­дап шықты. Сөй­тіп, спектакльдің де көрер­ме­німен қауышатын кезі келді. Ол уақытта Мәдениет министрлігінен, Орта­лық Комитеттен адамдар келіп, сарапқа салатын, артық-кем тұстарын түзеп-күзеп сүзгіден өткізетін. Содан не керек, қойылым талқыланды да, бірауыз­дан қабылданды. Бірақ сахнада бір маусым ғана жүрді. Театр жаңа ғи­маратқа көшкенде декора­ция­мыздың барлығы шағылып, спектакль тоқтап қал­ды. Бұл – бірінші се­бебі. Келесі бір жағы, Орал­хан­ның шығармасында ұлттық рухқа қатысты мә­­се­­­лелер көп болатын. Шет­елге кеткен қазақ­тардың да мұң-мұқтажы кө­терілетін. Міне, осының барлығы біздің басшы­ла­ры­мыздың үрейін тудырды. Сол қорқыныш та Орал­ханның көп шығарма­сының жолын кесті. Мә­селен, «Зымырайды поездарын» автордың өзі театр­ға алып келген, сахнада берілу тәсілдері жө­нін­де ұзақ сөйлесіп, пьеса сюжеттерін талқыластық. Кейін оны режиссер, театрдың көркемдік жетекшісі Әзірбайжан Мәм­бетовке әкеліп, оқиғасымен та­ныстырғанымда: «Тағы да шетелге қашқан қазақ туралы ма, қажет емес» – деп, бірден өзінің қарсы­лы­ғын білдірді. Со­ны­мен, «Зымырайды поездар» мүлдем сахна көр­мей, тартпада жатып қалды.

Нұрқанат Жақыпбай:
– Оралханның драматур­гия­­сы «Құлыным ме­ніңнен» басталды ғой. Ол біздің жастық шағы­мыз­бен тұспа-тұс келген кезең. Сонда «Құлыным ме­нің» қанша рет қойылса, сонша рет театрға ке­ле­­тінбіз, жалықпайтынбыз. Қойылымның біздің жа­нымызға жақын болғаны соншалық, бар мұ­ңы­мыз бен еркелігімізді көтере алатын да осы спектакль сияқтанып тұратын. Кейінірек кәріс ре­жис­сері Мең Доң Уктің режиссерлігімен «Қар қы­зы» сахналанатын болды. Әуелде Нұржан деген жал­ғыз-ақ кейіпкер болатын. Соңғы нұсқасында Оралхан Нұржанды Бақытжан, Аманжан, Нұржан есімді үш кейіпкер етіп шығарды. Маған бұйырғаны Ба­қытжан рөлі болды. Нұржан мен Аманжанды ойнау міндеті Досхан Жолжақсынов пен Алтынбек Кенжековке жүктелді. Қар қызын Шолпан Сірге­баева ойнады. Ал, Қоңқай шалдың бейнесі Қасым Жәкібаевтің нұсқалауында қазақ сахнасындағы жаңалық кейіпкер болды. Тынбай ізденудің арқа­сында спектакль сондай ұтымды шықты. Сонда бір таңқалғаным, спектакль сахнада қанша рет ойналса, Оралхан сонша рет өзі қатысып, қойылымның бел ортасында жүретін. Артық-кем тұсын айтып, актерлер ойыны жайындағы өз пікірімен үнемі бө­лісіп отыратын. Біздің актерлік ансамбліміз де қы­зық еді. Әр қойылым сайын бір-бірімізге айтпай, өзі­мізше іштей дайындалып келеміз де, сахнадағы серігімізді тығырыққа тірейміз. Алтынбек нұсқалай­тын кейіпкер – Нұржанды үсік шалып, әл үстінде жататын тұсы бар. Сонда Досхан екеуміз Алтынбек-Нұржанның үсті-басын ысқылап, қармен уқалай бастаймыз. Ол болса, біздің алдағы уақытта не істе­мек ойымыздан бейхабар. Арпалысқан болып жүріп, Алтынбектің киімдерін шеше бастадық. Шешіндіре келе, шалбарына келген тұста Алтынбек шындап саса бастады. Бірінші пландағы актер ғой. Не істерін білмей, амалсыз қалып: «Қоя қойың­дар, шыққаннан кейін айтқандарыңды орындаймын» – деп, енді жалынуға көшті. Залда отырған Ор-ағаңның кеңкілдеп күлген даусы шығып жатыр. Осы эпизод Орекеңе сұмдық ұнады. Ол кездің адамдары да, мәдениеті де бөлек еді ғой. Бірі-бірінің жетістігіне шын қуанып, шын тілеулес бола алатын. Оралхан, Сағат, Баққожалардың барлығы сондай жандар еді. Спектакль қойылғаннан кейін, таң атқанша той болатын, түні бойы қыдыра­тын­быз.

Дулат Исабеков:
– Иә, ол кездердің қызығын сөз­бен айтып жеткізу мүмкін емес. Қазір барлығын сағынамын. Оралхан екеуміз шығармашылық үйінде бірге дем­алатынбыз. Сонда жатып алып, шығармалары­мызды жарыса жазатынбыз. Әр ісіне сақадай сай, уақытымен жүретін Оралхан түскі ас уақытында мені ерте кету үшін бөлмеме соққанда, міндетті түрде жазғанымды көріп кететін. Мойнын созып үстел үстіндегі дәптеріме көз жүгіртеді де: «Мәсса­ған, сен жеті-сегіз бет жазып тастапсың ғой. Қой, онда мен түскі асқа сенімен бірге бара алмаймын, жазу жазамын» – деп қалжыңдаушы еді. Достардың сондай әзілін де сағынасың. Менің бір байқағаным, әдебиетке жарыс, бәсеке керек екен. Егер хас тұлпарды жалғыз өзін жіберсе, ол жүйрік­тігін таныта алмайды. Ал қасыңда қапталдас адам келе жат­қанда, сен де одан қалмауға, осалдығыңды таныт­пауға тырысып, бар мүмкіндігіңді сол бәсе­кедегі белесің, жеңісің, жетістігің үшін сарп етесің. Шығармашылық деген сол. Біздің буынның бақыты, бәл­кім, осы шығар... Оралхандардай үзеңгілес, бә­се­келес достарымыз болды. Енді міне, Оралхан кет­кеннен кейін өзіммен-өзім жарысып жүрмін (күр­сініп алды).

Әшірбек Сығай:
– Менің де есіме бір оқиға түсіп отыр. Дүниеден өтетін жылы қаңтар айында Тал­дықорған театры «Құлыным менің» драмасын қой­ды. Мұны жақсы білетінім – мен онда министрдің бірін­ші орынбаса­ры болдым, ал Оралхан – «Қазақ әдебиетінің» бас редакторы. «Құлыным менің» қойылғалы жатыр, Әшірбек. Талдықорғанға бірге ба­рып қайтайықшы» – деп, мені ертіп әкетті. Режис­сері – Оразбек Сәр­сенбай. Уақытымның тығызды­ғына қарамастан, Оралханның көңілі үшін сапарға дайындалдым. Сары аяз, қақаған қаңтарда қа­сы­мыз­да Сайлаубек Пернебаев деген фотограф жі­гіт бар – үшеуміз жолға шықтық. Бара жатқанда ақ ұлпа қар, аунап-қунап көңілді жеттік. Оралханның мі­незінің өзі қылт етпе, қыңыр еді ғой. Барып, спек­такльді көрді де, қылт ете қалды. Яғни қойылым көңі­лінен шықпады. Қайтқанша қабағы бір ашыл­ған жоқ. «Өзің сөйлей бер, мен талқылауына қатыс­пай­мын» – деп, ақыры спектакльден соңғы жина­лыс­қа келмеді. Сол күйі сөйлемей жүрді де алды. Қайтар жолда да менімен келіспей қалған адамдай, жеткенше үндемей келді. Бұл біздің – Оралхан екеу­міздің соңғы сапарымыз болыпты. Дра­ма­тургиялық белесін менің көз алдымда «Құлыным меніңмен» бастап, дәл сол қойылымының келесі премьерасына қатысып, қайтыс болды.

– Мұхтар Мағауиннің «Жармағын» қазақ про­за­­сын­дағы жаңалыққа балап жүрміз. Бірақ «Жар­­мақ­қа» дейін сонау 70 жылдары бұл тәсілді Оралхан Бө­кей әлдеқашан қолданған. Мәселен, «Қар қы­зындағы» Нұржан бейнесінің бірнешеге жарылуы немесе «Текетірес» пьесасындағы – Ақ­тан 1, Ақтан 2 бейнелері. Суреткердің осы сын­ды жазу өнеріне әкелген жаңалықтарына тоқтал­саңыздар...

Дулат Исабеков:
– Оның жазудағы қолтаңбасы ешкімге ұқсамай­тын ерекше еді. Жалпы, Оралхан­ның өмірден ерте кетуінің өзі қазақ әдебиетіндегі фи­лософиялық романтиканың жойылуына әкеліп соқ­ты. Сим­вол­дық ойнату тәсілдері орыс әде­бие­тінің поэзиясында болмаса, драматургиясында бо­ла қойған жоқ. Міне, Брюсов, Блок, Есенин, Баль­монттардың өлең­дегі сол өрнегін бірінші болып драматургияда да­ралаған да осы Оралханның өзі болатын. Оны біз кейіннен постмодернизм деп жүрміз. Керек де­сеңіз, Оралхан сол постмо­дер­низміңіздің клас­сикалық үлгісін салып беріп кетті. Қа­зақ прозасына тыңнан түрен түре келді. Алға­шын­да мұны жұрт­тың түсінбеуі заңды да еді. Өйт­кені, қашан да кез келген жаңалық, кез келген ағым мін­детті түрде екіұдай пікір тудырады. Біреу қол­дай­ды, біреу қарсылық білдіреді дегендей. Оқыс ой­лау, оқыс айту, оқыс бұрылу, оқыс финал, бүгінгі өмір­ді жазып отырса да, өз ортасына ұқсамайтын оқ­шау мінез-құ­лықты кескіндеу – мұның барлығы да Оралханға тән болатын. Мәселен, шолақ шалбар киген шалды әлі күнге дейін сирек көреміз. Оралхан сахнаға сондай тосын бейне, образдарды алып шы­ғатын.

Әшірбек Сығай:
– Шынымен де, «Текетірестегі» Ақтан 1, Ақтан 2 бейнелері қандай керемет! Бір кейіп­кердің екіге жа­рылып, ақ пен қараны, жақсылық пен жаман­дық­ты, ізгілік пен зұлымдықты, адалдық пен арам­дықты текетірестіруі. Бұл жаңа­лық па, жаңалық емес пе? Әрине, жаңалық! Бір кейіп­кердің екіге бө­лінуін қазақ әдебиеті мен дра­матургиясында 70 жыл­дың басында-ақ Оралхан бастап кеткен. Оны қазір лайлап, батпақтап жүр. Сахна көрмей кеткен мына «Зымырайды поездарын» айтсаңызшы! Шал­дың образы, оның шегініс арқылы берілетін ойларымен қандай проблемалар айтылады. Көтеретін мәселелері де өте өзекті. Егер сахналанса, тұшым­ды дүние шығар еді. Бастысы, қалыпқа түскен с­тан­дарт қойылымдардың бірі емес, өзіндік ой, өзіндік ізденісі бар. Бір өкініштісі, кезінде лайықты бағасын алмай, автордың порт­фелінде ұзағырақ жатып қалғандығы. Оралхан, не­гізінде, проблема қоюға, тартысты материал жа­сауға, шынайы, шыншыл кейіпкер сомдауға құштар еді. Қаһарман­да­рының барынша қаны тулап, қайратқа мол болып жатуын қалайтын қа­лам­гер философиялық өреге ұмтылып, қажымас, қайт­пас жандардың кескінін жасауға құмар болды. «Құлыным менің» сол кездегі жас драматургтің сахна өнерін меңгерудегі өзгеше талантын бай­қататын. «Текетіресіндегі» өзіне тән философиялық соны ойлары мен дүниетанудағы та­ным ауқым­ды­лығы арқылы жұртшылық жүрегіне жол тапты. Кейіп­керлері де әдеттегі драмалық кейіп­­керлерге ұқсай бермейтін. Мәселен, Орал­хан­­ның Делқұлы, Жұ­мбақ адамы, Мылқау кемпірі өза­ра дараланып қана қоймай, оның форма ретін­де қолданған алты көріністен тұратын ұтымды ше­­гі­ністері шығарманың реалистік күшін, сим­вол­дық құнын өткірлендіре түсетін тапқыр шешім­дер.

Әубәкір Рахимов:
– Оралханды көпшілік түсін­бе­ді деп бірден кесіп-пішіп айту қиын. Түсінді. Бірақ бәрінің бойында бір үрей болды. Автордың астар, тұспалмен жет­кізген ащы шындығының әшкере бол­уынан қорықты. «Егер біз бұған еркіндік берсек, ке­йінгі ұрпақ не болады, үкімет саясатында қалай бе­дер­ленеді?» деген сауалдар да осыған алып кел­ді. Бі­рақ қалай десек те, Орекең әдебиеттің қай саласында болмасын өзінің беретінін беріп кеткен қа­ламгер. Оның драматургияға араласуының өзі осыны аңғартады. Мысалы, өздеріңіз жақсы біле­тін «Жылымық» деген әңгімесінен кейін «Жанар» деген атпен екі актілі пьеса жасады. Осы шы­ғар­масы біздің студенттер арасында жиі қойыл­ды. Жа­қында ғана Оралханның «Жесірлер» әңгі­месі бойынша студенттеріммен дипломдық спектакль қойдым. Инсценировкасын да өздері жа­­сады. Тәп-тәуір дүние шықты.

Әшірбек Сығай:
– Оралхан шығармаларында кең­­дік бар. Оқиға аясын шектемейді. Қайта кейіп­керлер арасындағы қым-қуыт тірлік, мәселелердің бар­лығын үлкейтіп, ірілендіріп береді. Сирек кез­десетін детальдардың өзін шындыққа балап, соны­сына сендірмей қой­майды. Міне, оның символистігі де, сұңғылалығы да осында жатыр.

Дулат Исабеков:
– Шынымен де, Оралхан тосын тәсіл, жаңашыл­дық­қа құмар еді. Ешкімді қай­та­ламайтын. Сұлу қызды боранды түні қасқыр жеп кететін «Қасқыр ұлы­ған түнде» мен «Аспирант қыз­дың тракторшы жі­гіті» аталар әңгімелерінің өзі қан­дай керемет. Конт­раст қой. Оралханда бәрі конт­расқа құры­ла­тын.

Әубәкір Рахимов:
– Сонымен қатар, Оралхан өз шығарма­шылы­ғында халқымыздың басынан өткен ауырт­пашы­лықты ашып айтып, шетелге кеткен қазақ­тар­дың бәрін жау, қашқын деп жазықсыз жазғырып жүр­ген қасаң түсінігімізді жоққа шығару жолында тер төкті. Оған дейін шетел асып кеткен қандас­та­ры­мыздың трагедиясына ешқайсымыз көңіл бөлген жоқпыз, олардың кету себебін ашуға, салдарына үңілуге тырыспадық. Тек Мұхтар Әуезов алғаш 1928 жылы ашамын деп талпыныс жа­са­ғанымен, өзінің де істі болғанын жақсы білесіздер. Мұхаңнан соң бұл тақырыпқа келген Оралхан аға­мыз. Ол «Текетіресте» де бар – Ақтанның әкесімен кез­де­сетін жері. Жалпы, Оралханның шығар­ма­сын­да шетелге кеткен, Алтай асқан, Моңғолия, Қы­тайды мекен еткен қазақтардың барлығы мін­детті түрде өзінің туған жеріне өлер алдында бір келіп кетеді. Бірақ туған жердің топырағы бұйырмай қалады. Бұл – бір жағынан символдық образ бол­ғанымен, екінші жағынан қазақтың рухы. Қа­зақтың қа­зақтығын, елдігін білдіретін, Отан, жер деген ұғым­дарды көтеретін тақырып. Бөкеев шығар­мала­рының қай заманда да өлмейтін, өшпейтін тағдыр, сұраныс табуының сыры – оның символдық астарында жатыр. Себебі, Оралхан ешбір шығар­ма­сында нақты уақытты алып көрген жоқ. Сон­дық­тан қанша ұрпақ ауысса да, әр буын сол туындының өн бойынан өз заманының проблемасын, қым-қуыт қайшылығын таба алады.

Дулат Исабеков:
– Бүгінде Оралханды кейінгі буын драматург ре­тінде танымай жатса, ол – Оралхан драматур­гия­сының соңғы жылдары сахна көр­мей кетуінің салдары болуы керек деп ойлаймын. Қос бірдей режиссер отыр ғой. Шынында да, биыл Оралханның 70 жыл­дығы. Соған орай, нақты ту­ған күніне үлгер­месеңдер де, жылдығына үлгеріп қойып жіберсең­дер, дұрыс болар еді. Несі бар? «Құ­лыным меніңі» де, «Қар қызы» да өз өзектілігін титтей де жойған жоқ. Жаңа буын, жаңа құраммен жаңаша қойып шық­са, қазақ сахнасындағы үлкен жаңалық болар еді.

Нұрқанат Жақыпбай:

– «Атау керені» сахнала­уым­ның өзі бір қуаныш, бір мұңға толтырады кеу­демді. «Атау кере» повесінің жаңадан шығып, ата­ғының дүркіреп тұрған шағы болатын. Шығармамен танысқаннан кейін, бірден повестен пьеса жасау ойы сап ете қалды. Бірақ бата алмай, ойланып ұзақ жүріп қалдым. Арада тіпті, бірнеше жыл өтіп кетті. Бір күні шыдай алмадым. Оралханға бардым. Ол кезде Орекең «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болатын. Ғи­ма­раттың үшінші қабатына көтеріліп, есікті ақы­рын ашып қарасам, іздеген ада­мым төрде отыр екен. Құшағын айқара ашып, қуана қарсы алды. «Бір режиссердің іздеп келетінін біліп едім», – деді салған беттен. Мен де алыстан орағытпай, бірден іске көштім. Келген шаруамды, «Атау керені» спектакль етіп қойғым келетінін айттым. Өзі де не үшін келгенімді сезіп отыр екен, бір­ден қуана қолдай кетті. Екеуміз «Атау кере» жа­йын ақылдастық. Бір уақытта отырды да: «Сен пье­саны қоя тұр, алдымен кино түсірейікші», – деді. Сөйтсем, Орекеңнің ойы – «Атау керенің» желісімен кино түсіру екен. Театр режиссері екенімді айтып өз қарсылығымды біл­діріп едім, бекер болып шық­ты. Соңында киноны да түсіріп, спектакльді де сах­налайтын болып ке­ліс­тік. Дәл сол уақытта Оре­кеңнің Үндістанға іс-са­пармен кетіп бара жатуы сал­дарынан жоспарды сәл кейін шегеруге тура кел­ді. Бірақ амал қанша, сол сапарынан Оралхан орал­мады. Кейінірек «Атау керені» Мұхамедия Ах­мет­тің инсценировкасында сахналадым. Өзектегі жал­ғыз ғана өкініш – сонша армандаған «Атау ке­ре­сін» сахнадан көре алмауы болды.

– Сахнадан көрмек түгілі, бұл өмірде барынан бей­хабар және бір пьеса бар. «Шыңғыс- хан» деп ата­лады. Оны қаламгер дәл осы кездесуде, Нұр­қа­нат аға, өзіңізге аманат етіп тас­тап кетіпті, солай емес пе?

Нұрқанат Жақыпбай:

– Иә, ол рас. Кино жайын ақылдасып, енді кетуге ыңғайлана бергенде: «Қа­нат­жан, сәл кідіре тұршы», – деп мені тоқтатып ал­ды. Қағаздары аса ұқыптылықпен қаз-қатар қойы­лып, жиыстырылған тартпасының ішінен бір пап­каны алып шықты да: «Бұл – пьеса. Шыңғысхан туралы. Кезінде қаржы­дан таршылық көріп қалып, таза материалдық қажеттілік үшін жазып шығып едім. Жазып болған соң, өткізіп, тиесілі ақшамды алдым да. Бірақ уақыт өте келе ойландым да, пьесамды «өңдеймін» деп қайтып алдым. Мынау – сын сүзгісінен өтіп, толық­тай өңделген нұсқасы. Шыңғысхан жайында айтылмай жүрген жоқ. Алайда, мұның оқиғасы бөлек. Көп іздендім. Әбден тексерілген деректер мен бұлтартпас дәйектердің негізінде жазылған. Мен оралғанша мұқият оқып шығып, өз пікіріңді дайындап қойшы. Келген соң асықпай отырып әңгіме­лесеміз», – деді де, пьеса салынған папканың бауын шешпестен менің қолыма ұстатып, шығарып салды. Үйге келе сала ашып қарасам, машинкамен терілген жазудың үстінен өзінің маржандай әдемі жазуымен қайтадан түзеп, өңдеген сиясы кеуіп үлгермеген жаңа пьесаның қолжазба күйіндегі нұсқасы екен. Маған пьеса бірден ұнады. Бірақ біз Орекеңнің өзі уәде бергеніндей, асықпай отырып әңгімелесе алмадық, папкасын да қайтарып алуға ажал үлгертпеді...

Әшірбек Сығай:
– Қазір пьеса қайда? Өзіңде ме?

Нұрқанат Жақыпбай:
– Иә, ол пьеса менде сақтаулы.

Әшірбек Сығай:
– Енді неге үнсіз жүрсіңдер? Оралханның о дүниелік болғанына да 20 жыл болды. Мына 70 жылдығының қарсаңында сахналап, халқымен қауыштырмайсыңдар ма? Қалай дегенмен, аманат қой...

Нұрқанат Жақыпбай:
– Ылғи қояйын деп ойлаймын да, мүмкін Орал­хан­ның ойлағанындай сахналауға әлі жеткен жоқ шығармын, атүсті кетіп қалармын деп өзімді-өзім тежеп, батпай жүрмін.

Дулат Исабеков:
– Алғаш рет естіп отырмыз. Енді пьесаның жағдайы қандай? Нәтиже шығатын түрі бар ма?

Нұрқанат Жақыпбай:
– Әрине. Алдағы уақытта міндетті түрде шыға­ра­мын. Ол бір терең философияға құрылған дүние ғой, астарында үлкен ой жатыр. Соны кеңірек игер­сем деймін. Алдағы уақытта «Кербұғысын» сахналасам деп жүрмін. Содан кейін міндетті түрде «Шың­ғысханмен» айналысатын боламын.

Әубәкір Рахимов:
– Орайы келіп тұрғанда, осы жерде бір ұсыныс айта кетсем деймін. Өткенде Өскеменге гастрольге барғанда да басшыларға ұсыныс айтып, мәселе көтерген болатынбыз. Өскеменнің қазақ және орыс театры бірігіп, қазір Жамбыл атымен аталады. Қазақ көрерменіне арналып жаңа театр ғимараты салынып жатыр. Құрылыс жұмысы біте салысымен, қазақ театры еншісін алып, жаңа ғимаратқа көшеді. Сондықтан бөлек шыққалы жатқан өнер ордасына Оралхан Бөкей есімін берсе бек жақсы болар еді. Өйткені, қалай дегенмен, Оралханның барлық шығармасы сол туған өлкесі – Алтай өңі­ріне арналған ғой. Сондықтан тек Шы­ғыс Қазақстан өңіріне ғана емес, бүкіл қазақ еліне еңбегі сіңген, стилі, қарымы бөлек жазушы ретінде, өзіндік жолы бар адам, бастысы Алаштың бір азаматы ретінде Өскемен театрын Оралхан есімімен атау артық болмайды деп ойлаймыз.

Әшірбек Сығай:
– Тіпті, театр болмаса да, облыс­тық кітапхана, Мә­дениет үйлері бар. Солардың бірін Оралханның атымен атау керек. Бар саналы ғұмырын жазуға ар­наған қаламгер адам ғой, бұл құрметке әбден лайық. Әубәкір мәселені дұрыс көтеріп отыр. Жал­ғыз Оралхан емес, Қапан Бадыров, Әзірбайжан Мәм­бетов, Қалтай Мұхамеджановтардың да еңбегі театр­ға бір кісідей сіңген. Өнердің нағыз кори­фей­лері, театрдың титандары еді ғой. Сол арыс­тары­мыз­дың өзі атаусыз жатыр. Осы жағын ескеру керек.
Бүгінгі тақырып орынды, жақсы көтеріліп отыр. Сондықтан айтып қана қоймай, нақты іске көшейік, режиссер мырзалар. Оралханның қай шығармасы да оқырманын, көрерменін сүлесоқ қалдырмайды, оның өзінің оқушысы, көрермені бар. Мәселен, сол Оралханның құрдасы мына Дүкеңнің 70 жылдығына орай арнайы фестиваль ұйымдастырылып, халық­а­­ралық деңгейде тойланды. Оралхан да сондай бір ұлымыз, азаматымыз ғой. 70 жылдығын ең­бе­гіне сай лайықты атап өтуіміз керек, әрқай­сымыз қолымыз­дан келгенше іс тындыруымыз қажет.

«Дөңгелек үстелді» жүргізген
Назерке ЖҰМАБАЙ.

"Қазақ әдебиеті" газеті