Абылай хан – Қазақстанның территориялық тұтастығын қалпына келтірген көрнекті мемлекет қайраткері. Өз билігі кезінде ол мемлекетте елеулі өзгерістер жасады. Абылай хан (1771-1781) – бүкіл қазақ жерінде билігі даусыз болған қазақ ханы. Орта жүз сұлтанының ұлы Көркем-Уәли Абылай (Әбілмансұр) 1711 жылы туған. Ол Орта жүздің Шыңғыс әулеттерінен шыққан. Абылай ханның ата-бабалары қазақ хандығының негізін қалаушы әйгілі әз-Жәнібектен шыққан. Ол Шыңғыс ханның ұлы Жошы ханның ұрпағы. Бесінші ұрпақта оның атасы – Есім хан. Есім хан қазақ хандығына толықтай орталықтандырылған мемлекеттік құрылым берді («Есімханның ескі жолы», яғни, «Есім ханның ежелгі жолы»), төртіншісінде – Жәңгір хан. Оның атасы Абылай да Түркістан қаласының билеушісі болған. Өзінің әскери ерлігімен әйгілі болып, «Қанішер» деген лақап атқа ие болды. 13 жасында Абылай жетім қалады.

Абылай шыққан тегін жасырып, біраз уақыт қарапайым қойшы болғаны, Жақсылық руынан шыққан бай қазақтың қызметіне кіргені белгілі. Жас Абылай ерекше ақылға ие, кейіннен оны қазақ хандығының ең танымал тұлғаларының қатарына көтерген барлық қасиеттерді көрсете білді. «Сабалақ» атанған Абылай 15 жасынан бастап қазақ халқының шетелдік басқыншыларға қарсы күресіне белсенді қатысып, алдымен қарапайым жауынгер болып, кейін тез көтеріліп, ең ықпалды батырлардың біріне айналды. Жас кезінен Әбілмансұр жауынгер, Отан қорғаушысы сияқты ең жақсы қасиеттерін көрсетті. Ол үнемі әртүрлі шайқастарға қатысып жүрді, әсіресе, жекпе-жектерде батылдық танытты. Хас батырға ерекше даңқ сыйлаған оқиға, алғашқы үлкен жеңістердің бірі – қазақ әскерлерінің Әбілмәмбет ханның басқаруымен жоңғарларға қарсы шайқасуы еді. Бұл шайқаста белгісіз жиырма жасар Әбілмансұр қалмақтың басты көсемі – қонтайшы Галдан-Цереннің жақын туысы, әйгілі Шарыш батырды өлтіреді.

Үш Абызды жоңғарларға қарсы біріктірген Әбілмәмбет хан (сонымен бірге, Есім хан мен Жәңгір ханның ұрпағы) ұйымдастырған жасақтар қосылып, «Абылай» ұранмен жоңғар батырын жалғыз ұрыста жеңді. Жеңіске жеткеннен кейін Әбілмәмбет хан Әбілмансұрды: «Сен кімсің, Абылайдың ұраны қандай?» деп шақырады. Сол кезде Әбілмансұр: «Мен Абылайдың немересімін, мен оның рухына құрмет етемін». Содан кейін Әбілмәмбет хан оны құшақтап, халыққа жүгінді: «Бірде мен Бақы Уәлидің жалғыз ұлы қалды деп естідім, ол міне біздің алдымызда, егер оны мақұлдасаңыздар, онда ол ұлы хан болуы керек». Үш жүздің 90 үздік өкілі мақұлдағаннан кейін Әбілмансұр ұлы хан болып сайланды. Бірақ Әбілмәмбет хан хандықты Абылайдың қолына жеке өз қолымен бергенімен, ол тек 25 жасында таққа отырады. Бұқар жырау бұл жағдайды былайша суреттеді: «Жиырма жасыңызда сіз батыл сұңқар болып кеттіңіз, жұлдызыңыз биік көтеріліп, мақтанышпен өтті, сәттілік сіздің істеріңізбен бірге болды. 25-те бақыт құсы сізді таққа отырғызып, басыңызға отырды». Әбілмансұр ұрыста әйгілі болған батыр атасы Абылай ханның есімін алады. Бүкіл халық сияқты жас сұлтанның басты мақсаты – жауға қарсы күрес – Жоңғар хандығына қарсы күрес.

Ол халық арасында абыройлы беделге ие болды және Әбілмәмбет ханның қасындағылар болды. Сыртқы қауіппен күресумен қатар Абылай Сұлтан қазақ жерлерін біріктіруге үлкен күш жұмсады. 1740 жылы Ташкентте Жолбарыс хан өлтіріліп, ұлы жүздің көптеген ұрпағы Төле бидің қолдауымен Қазақ хандығының ресми басшысы Әбілмәмбет ханға ант берді. Әбілқайыр ханның Ресей азаматтығын алғаннан кейін Кіші жүздің Батыр хан басқарған көптеген ру-тайпалары да Әбілмәмбет пен Абылай ханға бағынышты болды. Келесі Ойрат шапқыншылығынан кейінгі Орта жүздегі қиын жағдай Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтанды Ресей империясына адал болуға ант беріп, азаматтығын алуға шақырды. Алайда, оның заңды формасына қарамастан, Орта жүздің көп бөлігі іс жүзінде Ресейден бөлек болып қала берді. Бұл, әрине, Орынбор әкімшілігі мен Петербург сотына ұнамады. Сондықтан, жаңа әкімшінің басты мақсаты – Орынбор (және оған дейін – Қырғыз-Қайсақ) комиссиясының бастығы, князь В.Урусов Кіші және Орта жүздің түйіскен жерінде орыс қуатын әлі мойындамаған кең аудандарды аннексиялауды тездету болды.

1740 жылдың тамыз айының соңында Әбілмәмбет хан, ықпалды сұлтан Абылай және олармен бірге жүретін ақсүйектер Орск қаласында Ресейге адал болуға ант берді. Келіссөздер барысында екі тарап та қазақ-орыс саудасын кеңейту, башқұрт көтерілісін ұйымдастырушыларды экстрадициялау, қазақ көшпенділері арқылы Ресейден Орта Азияға өткен саудагер керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін талқылады. Осы фактілердің бәрі жас Абылайдың беделінің жоғарылауының дәлелі, оның дипломатиялық қабілетінің дәлелі. 1740 ж. Ресей азаматтығын қабылдаған Абылай сұлтан соңғысына қатысты міндеттемелерін орындауға көп алаңдамады. Орынбор әкімшілігінің оған қатысты әрекеттері сәтсіз аяқталды. Жоңғарияны Қытай жаулап алғаннан кейін және онымен сөзсіз жақындасқаннан кейін Абылай сұлтан патша әкімшілігіне қатты наразы болды. Бұл Қазақ хандығында Цинь ықпалын шектеуге бағытталған бірқатар құжаттардың пайда болуына себеп болды. 1758 жылы Ресейдің Сыртқы істер коллегиясы Қытаймен байланыстың қауіптілігін түсіндіретін қаулы шығарды. Сұлтан Абылайдың соғыс қимылдарына белсенді қатысуы Орынбор әкімшілігімен байланыс орнатуға мүмкіндік берді. Шайқастардың бірінде Абылайды ойрат басып алды (1741) және патша өкіметінің қатаң араласуының арқасында 1743 жылы ғана босатылды. Өзінің серіктері, халық батырлары – Қаракерей Қабанбай батыр, Наурызбай батыр, Қанжығалы Бөгенбай батыр, Байғазы батыр, Жәнібек батыр, Бай батыр және тағы басқалармен бірігіп Абылай Жоңғарияның әскери күшін біршама әлсіретті.

Ақылды саясаткер ретінде Орталық Азия хандықтарының жауыздық әрекеттерін бейтараптандыра білді. Қазақтарды Жоңғар хандығының нақты қауіп-қатерімен күресуге жинады. Абылай қазақ мемлекетінің көреген саясаткері бола отырып, көрші хандықтағы оқиғаларды мұқият қадағалап отырды. Ол уақытша әскери артықшылықтың арқасында ойраттықтар талқандаған түпнұсқа қазақ жерлерін қайтаруға болатындығын түсінді. 1755 жылдан кейін Қытай Жоңғарияны жойып, Қазақстан шекараларына жеткенде Абылай бастаған қазақ билеушілері жоңғарларды қолдауға тырысты. Олар қалмақтардың соңғы ханы Әмірсанаға опасыздық жасамады, тіпті қытай әскерлеріне қарсы соғысқа баруға мәжбүр болды. 1756 жылдың көктемінде қытай әскерлері қазақ жерлеріне басып кірді. Жоңғар агрессиясы кезіндегідей Абылай сұлтан жауға қарсы тұруды ұйымдастырушылардың бірі болады. Мемлекеттің егемендігіне төнген қатер соншалықты шынайы болды, тіпті алыстағы Кіші жүзден бастап Сұлтан Ералы бастаған отряды болды. Артиллериямен жабдықталған Цин әскерлерінің үлкен шайқастарды өткізудегі тәжірибесі мол, біріккен қазақ жауынгерлеріне қарсы тұру қиынға соқты. 1757 жылы маусымда Фу Дэ, Чжао Хойдің қолбасшылығымен Қытай әскері тағы да Қазақстанға шабуыл жасады. Патшалық Ресейдің кеншілеріне, Ертіске және басқа да бекіністерге қауіп төнді, өйткені, олардың гарнизондары Аспан асты империясының кенеттен жасаған әскери шабуылдарын күтпеді.

Шекара аймағындағы шиеленісті жағдай хан Әбілмәмбет, оның ұлы Әбілфәйіз және Абылай сұлтанды келіссөздерді бастауға итермеледі. Олар алғашқы қақтығыстардың қанды шайқастарға айналуына жол бермеуге және дипломатиялық жолмен бұрын жоңғар хандығы басып алған қазақ жерлерін қайтаруға тырысты. Цин жағы Қазақстандағы соғыс қимылдарының жалғасуына мүдделі болмады, бұған себеп Солтүстік Моңғолияда және басқа да көршілес аймақтарда әскери қимылдардың кеңеюі. Сонымен қатар, Орта жүздегі соғыс дала аймағының бірегейлігіне байланысты тез жеңіске жетуге уәде бермеді. Қазақ батырларының жеке жасақтары туған жерлерінің ерекшеліктерін біле отырып, күтпеген шабуылдар тактикасын қолдана отырып, үлкен қақтығыстардың алдын алды. Сөйтіп, қазақ жауынгерлері түпкілікті жеңіп алмай, Цин әскерлері иеліктеріне қайтуға мәжбүр болды. Жоңғар және Цин жаулап алушыларына қарсы күресте қазақ қоғамының түрлі күштерін шоғырландыруда Абылайдың сіңірген еңбегі зор. Сепаратистік күштердің қарсылығын бұзып, Абылай кең қазақ жерінің территориялық бірлігін қалпына келтіріп, мемлекетті басқаруда түбегейлі өзгерістер енгізді. Ресей мен Цин империялары арасында тұрған Қазақстанның ұстанымы өте қиын болды.

Абылай сұлтанның басты мақсаты – Қазақ хандығының тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Дипломатиялық құралдарды шебер қолдана отырып, Абылай Жоңғарияның әскери және саяси билігі кезінде уақытша жаулап алған қазақ жерлерін (Тарбағатай мен Алтай тауларында, Зайсан көлінің шығысында) қайтаруға көп күш салды. Жоңғария тәуелсіз мемлекет ретінде жойылғаннан кейін де, Маньжур-Цинь билігі бұл стратегиялық маңызды жерге деген талаптарын жариялауды тоқтатқан жоқ. Мәселе сонымен бірге 1720 жылдары мұнда пайда болған шахталар мен тау-кен кәсіпорындарын қорғауға дайын екендіктерін білдіретін Ресейдің мемлекеттік мүдделеріне әсер етті. Шекаралас аймақтағы қазақтардың дәстүрлі жайылымдарын иемденгісі келуі Пекин сотының жағымсыз реакциясын тудырды. 1760 жылы Маньжур-Цинь билігі қазақтардан Тарбағатай тауларының аймағын тастап кетуді талап етті. Цинь билігі қазақтардың тарихи иеліктеріне ілгерілеуін толығымен тоқтата алмады. Осы аймақтарды қамтамасыз етуге қауқарсыз болғандықтан, олар өз әскерлерін өз жерлеріне жіберді.

Сұлтан, кейінірек Орта жүздің ханы Абылай жағдайдың күрделілігін біліп, даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешуге тырысты, шиеленістің туындауына жол бермей, саяси талантын қолдана отырып, сол кездегі жазбаша дереккөздерде, атап айтқанда А.И.Тевкелевтің естеліктерінде: «….Третие объявлял он, хан, что-де при всем том за нужное признал, он, хан, и сие здесь объявить, что ныне на Среднюю орду нападает китайское войско и неоднократные уже сражения с Аблай-салтаном были, при чем требуют выдачи калмыцкого владельца Амурсананя, куда-де прошлой осени и брат ево Эрали-салтан с войском своим ездил для помощи Средней орде, почему-де оных китайцов при сражении ж отбили и немалую от них, китайцов, добычь получили. А как-де ему, хану, было известно, то он, Амурсанянь, у него, Аблай-салтана, был, а ныне-де оного уже в их Киргиз-кайсацкой орде не имеется, и куда уехал, и жив ли или где пропал, о том-де у них не известно. Однако жде неотступно ево требуют, и как-де уверили, что ево, Амурсананя, у них в орде нет, то-де от них, китайцов, объявлено было ему, Аблай-салтану, чтоб им, не имея уже больше между собою войны, жить в миру спокойно и торг в каких местах они, киргисцы, похотят, тут они, китайцы, учредить имеют. На что-де Аблай-салтан им объявил, что как там с войском находится, то помирится и назад возвратится, договор учинить в состоянии, а чтоб-де всею ордою тот с ними договор учинить, и где торг учредить, того он с собою учинить не смеет, понеже-де у них в Киргиз-кайсацкой орде имеется большей хан, учрежденной от Е. И. В. Самодержицы всероссийской, Абулхаир-хана сын Нурали-хан, и может ли-де он на такие договоры с ними поступить или нет, то-де в его воле состоит. И с тем-де прислал к нему, хану, он, Аблай-салтан, нарочного с таким требованием, что если-де они, китайцы, не будут уверятца, что у них оного Амурсания нет, и будут за то чинить военною рукою нападение, или хотя и уверятца, да станут такого договору на предписанных кондициях требовать, то в таком случае отпор ли с ними, китайцами, чинить или договариваться и в каких местах торги учредить, чтоб о том ему, Аблай-салтану, прислать наставление и свое повеление; а ежели-де ево, Аблай-салтана, допустит время свободное от китайцов, то-де он и сам к нему, хану, для принятия того наставления приехать намерен, почему-де братья ево Эрали и Айчювак салтаны, собрав всяк из своего владения войска по немалому числу, хотели было для воспомоществования в ту Среднюю орду ехать и с ним, Аблай-салтаном, соединиться. И уже совсем были готовы, только-де он, хан, получа вышеписанное от него, Аблай-салтана, известие, в близости находящегося Айчювак-салтана со всем тем собранным войском остановил, а к Эрали-салтану нарочного с ведомостью послал, дабы и он от того походу удержался, ибо он, хан, как подданный Е. И. В., не посоветовав здесь с господином действительным тайным советником и кавалером Неплюевым и с ним, генерал-майором, сам собою в такие важные договоры вступать не хочет, почему и требовал совету, ежели-де оные китайцы от той Средней орды не отступят и будут того договора от Аблай-салтана дамагатся, то на каких кондициях оной учинить, а естли-де они, китайцы, требовать будут реченного Амурсананя, и не веря, что ево у них в орде не имеется, станут военною рукою нападать, то он-де, хан, для вспоможения реченному Аблай-салтану с довольным и от себя войском помянутых братьев своих Эрали и Айчювак салтанов пошлет, только б-де в случай нужды им, яко подданным Е. И. В., надлежащее по способности от российских команд вспоможение было чинено, причем он, хан, и сие объявил, ежели-де ныне у Е. И. В. С теми китайцами война есть, то и сам он, хан, по указу Е. И. В. С довольным войском и с братьями своими в службу на них, китайцов, туда итти не оставит, а когда-де он, хан, пойдет, то не менее тридцати тысячь войска при нем, хане, быть может, а иногда и гораздо более» (2). 

Абылайдың Ресей және Қытаймен ғана емес, оңтүстікте Бұхара, Хиуа және Қоқан хандықтарымен де мәселелері болды. Олар Орта және Ұлы жүздердің аумағында жойқын жорықтар жасады. Бұл жүздердің кейбір қазақтары тіпті жоғарыда аталған хандықтардың бағыныштылары болып саналды. Негізінен, басты қауіп Қоқан хандығы болған, сондықтан, Абылай бар күшін соған жұмылдырды. Ол кезде Ирдана-бек – Қоқан билеушісі, қатыгез және қандықол кісі болған. Оның қолында болған қазақтар оның езгісіне төтеп бере алмады, көптеген көтерілістер болды, бірақ ол оларды қатал қатыгездікпен басып тастады. Бұл Абылайға Қоқанға соғыс жариялауға сылтау болды – Ұлы және Кіші жүз қазақтарын Ирдана-бек қамқорлығынан босатты. Бірақ, менің ойымша, Абылай Қоқан арқылы өтетін сауда жолдарына көбірек қызығушылық танытты.

Абылай соғыс бастайды, ол үшін ол Орынборға хат жібереді, онда әскер сұрайды, бірақ оған тыйым салынады. Содан кейін Абылай өз еркімен соғыс бастайды. Ол бірінен соң бір жеңіліске ұшырап, ауыр жараланғанда әскери қимылдарды тоқтатады. Әрі қарай ол тактиканы өзгерту туралы шешім қабылдайды – қатыгез күш көмектеспейтінін көріп, айла-амалға сүйенеді. Абылай Қоқан ақсүйектерімен келісім жасайды, ол орталық билікті, яғни Ирдана-бекті нығайтуды мүлдем ұнатпайды. Оның көмегімен Абылай Ирдана-бектің шеңберінен шыққан беделді тұлғаларды жеңіп алады, алдымен оларға алым-салық салып, кейін оларды тонайды. Осыған байланысты ол Ирдана-бекке бейбітшілік туралы ұсыныспен елшілер жіберіп, бірақ одан бас тартты. Содан кейін Абылай жаңа жасақ жинап, бүлікші билеушіге қарсы жорыққа аттанады. Қоқан хандығына бірнеше қалалар тәуелді болды. Олар негізінен қабырғалары мен жүздеген ауылдық жасақтарынан басқа қорғаныссыз  тұрғындары бар шағын ауылдар еді. Жеңіске деген үмітін жоғалтқан Ирдана бітімге келіседі. Қол жетпейтін мақсаттарға қарамастан, Түркістан, Шымкент, Созақ және Ташкентке уақытша тәуелді болған басқа да қалалар Абылайдың қолына өтті. Нәтижесінде Қазақ хандығының халықаралық ұстанымдары едәуір нығайды. 1771 жылы Еділ қалмақтарын жеңеді. Абылай ханның тұсында елдің шекаралары нақты шекаралардан әлдеқайда кең болды. Сонымен бірге, халықтың рухани жағдайын атап өту керек – оның моральдық-психологиялық келбеті прогрессивті және патриоттық сипатта болды. 1759 жылдан бастап патша әкімшілігі Абылай сұлтанға Әбілмәмбет ханды орнынан алып, оның орнына қолдау көрсетуге уәде береді, бірақ ықпалды сұлтан бұдан бас тартты. Хан қайтыс болғаннан кейін ғана, Түркістанда, Қожа Ахмет Яссауи мешітінде Абылай ақ киізге көтеріліп, барлық үш жүздің жаңа ханы деп жарияланады.

1771 жылы Орта жүз ханы Әбілмәмбет қайтыс болды. Атақты билер, атақты сұлтандар, ірі қолбасшылар Абылайды қолдады және ол бүкіл қазақ тағына ие болады. Ол хан тағына жалғыз нақты үміткер ретінде танылды. Дала ақсүйектерімен бірге таққа отыру дәстүріне сәйкес, хан тағына қайтыс болған ханның үлкен баласы, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрестің белгілі қатысушысы – Әбілфәйіз мұрагер болу керек еді. Абылай ханның сайлануы оның қазақ жерлерін шоғырландырудағы ерекше қызметтерін мойындау болды. Бұл оның басқа рулардың арасындағы беделін нығайтып, Ресейде де, Қытайда да танымал болды. Абылай Қазақ хандығын басқаруда бірқатар жаңалықтар жасады. 10 жылдық таққа отырған кездегі басқару формасы іс жүзінде автократия болды. Қазақ жерінің жоғарғы билеушісі ретінде, ол өзінің тіленғұттары (хан күзетшілері) арқылы ең жақсы жайылым жерлерді, әсіресе солтүстік-шығыс аймақтарды пайдалануды бақылауға алады. Абылай ықпалды билерге – Қазыбек би, Төле би және Әйтеке биге сүйене отырып, жеке күшін нығайтады. Ол «Жеті жарғы» қабылданғанға дейін күшінде болған Қасым мен Есім хандардың заңдарын жетілдірді және қолданыстағы заңнамаға көптеген өзгерістер енгізді. Біріншіден, бұл Абылайдың олардағы хан билігінің шектеулерін қабылдамағандығы болды. Жоғарыда айтылғандай, ол өте қиын жағдайда өмір сүрді, бала кезінен өмірдің барлық қайғыларын білуге ​​мәжбүр болды. Бірақ болашақ хан «мені өлтірмейтін нәрсе мені мықты етеді» деген қағида бойынша өмір сүрді, оған темірдей тәртіп төтенше жағдайда өмір сүру қабілеті мен білімін дамытуға көмектесті. Барлық Шыңғысхандықтар өздерінен басқаларға ерекше қатыгездігімен ерекшеленеді, Абылай ханның бойында бұл қасиеттер он есе өсті, адамдар оның есімінен бекер қорыққан жоқ. Ақыр соңында, оның тұсында айтарлықтай көтерілістер орын алған жоқ.

Абылай жан-жақты дамыған тұлға ретінде халық ақындарын, жырауларды, домбырашыларды қолдаған. Кейбіреулер тіпті өзі бірнеше күйлер шығарған деп айтады. Бірақ, өкінішке қарай, бізге ұлы ханның күйлері жетпеді. Сонымен Қазақ хандығының тарихында ерекше құрметке ие хандардың қатарында Абылай хан да болды. Дипломатияның күрделі өнері мен екіжақты болуы ғана хандықты орыс немесе қытай империяларының сіңіруінен сақтай алды. «Арыстан мен айдаһар арасындағы» саясаты оң нәтижесін берді.

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, Алматының басты даңғылдарының бірі (бұрынғы Коммунист даңғылы) Абылай хан даңғылы деп аталды және «Алматы-2» бекетінің алаңында ат үстіндегі хан ескерткіші орнатылды. Оның портреті Қазақстанның алғашқы ұлттық валютасы – 100 теңгелік банкнотта бейнеленді (1993 ж.) және 2001 жылы тәуелсіз Қазақстанның Абылай ханға арналған почта маркасы шықты. Абылай ханның өмірбаяны негізінде 2005 жылы алғашқы қазақстандық «Көшпенділер» тарихи фильмі түсірілді. Жезқазған қаласы әкімдігінің алдындағы алаңда Абылай ханға ескерткіш орнатылды. 2008 жылдың тамызында Петропавлда ҚР Тұңғыш Президенті Назарбаев Абылай хан резиденциясының мұражай кешенінде ескерткішін ашты. Абылай ханның есімі Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетіне берілді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Абылай хан. Ішкі және сыртқы саясат. Р. Б. Сүлейменов, В. А. Моисеев. – Алматы, «Жазушы», 2001. 55 б.

2.ХVІ-ХХ ғасырлардағы орыс дерекнамаларындағы Қазақстан тарихы, он томдық. Т. 3 Дипломат А. И. Тевкелевтің Қазақстан тарихы мен этнографиясы туралы журналдары мен естеліктері (1731-1759). – Алматы, «Дайк-пресс». 2005. 46 б.

Керімсал Жұбатқанов,
Қазақ-Орыс Халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты

Abai.kz