Мәжілістің экономикалық реформа бойынша Комитетінің отырысында даму институттары мен «Бәйтерек» холдингінің қызметіндегі кәсіпкерлікті қолдау мәселелері жөнінде сөйлеген сөзінің тезистер.

Құрметті әріптестер, біз Үкімет пен «Бәйтерек» холдингіне Комитет ұсыныстарының жобасын дайындадық; қазір талқылау барысында басқа да бірқатар ұсыныстар түсті. Сөз сөйлеуге үлгермеген кәсіпорын өкілдерін жазбаша түрде қосымша бастамалар жіберуге шақырамын, біз оларды өңдеп, ұсыныстардың соңғы пакетіне енгіземіз.

Ұсыныстар жобасының өзі қатысушыларға алдын ала таратылғандықтан, оларды оқымаймын, дегенмен кейбір жайттарға жекелей тоқталуымыз керек.

Біріншіден, бүгінгі пікірталас достық жағдайда өтті, бұл жақсы. Расында да холдинг пен оның институттары – Даму банкі, Өнеркәсіп қоры, «Даму» қоры, Аграрлық несие корпорациясы, инвестициялық қорлар және т.б. атқарып жатқан жұмыстары аз емес.

Бірақ мәселе аз немесе басқа шаруалардың атқарылуына емес; бұл қызметтің экономикадағы қазіргі жағдайға қаншалықты сәйкес келетіндігінде.

Бұл арада экономикада дағдарыс барын мойындауымыз керек. Ұнаса да, ұнамаса да, бұл факт.  Тіпті, жарты жылдан бері «Даму» желісі бойынша да, ауыл шаруашылығы желісі бойынша да (фермерлерге) уәде етілген субсидиялары төленбей, жүздеген миллиардтаған қарыздың жинақталуы – дағдарыстың көрсеткіші.  Біз бұл туралы ашық айтуымыз керек.

Жалпы, мен мемлекеттік органдарға дағдарысқа қарсы бағдарламаны қолға алуды ұсынар едім. Шағын болса да, маңызды бағыттарды қамтитын мұндай бағдарлама қажет, әйтпесе барған сайын төлемдер мен қарыздардың батпағына белшеден бата түсеміз.

Бұл бүгінде бір доллар 518-ге жеткен теңгенің құнсыздануының әсерін әлі қарастырмағанымызға қарамастан.

Жыл басында шетелден құрал-жабдықтар мен материалдарға тапсырыс беріп, сол «Даму» қорының субсидиясына сенген кәсіпорындар бүгінде бұл тауарлардың ақысын төлей алмайды. Желтоқсан айында оларға кешіктірілген субсидияларды төлей бастағанда, олар қажетті соманы өтемейді, ал банктердің пайыздарды қазірдің өзінде өсіп жатыр. Сіздердің кінәларыңыздан оларда кассалық жетіспеушілік пайда болады.

Сондықтан субсидияларды төлеудегі тұрақты және айлап кешіктіру мәселесін шешу қажет. Иә, уәждеріңіз түсінікті, бюджет тапшылығы мен бюджетті жоспарлаудың сәтсіздігі айқын, бірақ бұл сіздердің жауапкершілік аймақтарыңыз.

Банктерге бизнестен барлық пайыздық соманы алуға тыйым салыңыздар, құрметті қорлар, субсидиялардың кешіктірілуі бойынша сіздермен тікелей шешсін мәселені.

Немесе, құрметті мемлекеттік органдар, Ұлттық экономика министрлігі, Үкімет, «Даму» Қорына және АНК төлем жасай алғанға дейін екінші деңгейлі банктер кәсіпорындардан төлемді талап етпеуі үшін кепілдік хаттар беруге өкілеттік беріңіздер.  Иә, кейін кешіктіру үшін де төлеуге тура келеді, бірақ бұл сіздердің шешімдеріңіз.  Ал бұл бизнесті шығынға ұшыратқаннан жақсы.

Не кәсіпкерлер банктермен өз мәселесін өздері шешсін десеңіздер, онда олардың уақытында төлем жасау үшін кейде қосымша несие алуға мәжбүр болатынын ескеріңіздер. Содан кейін осы шығындарға қатысыңыздар.

Қазір «Даму» қоры "бұның бізге қатысы жоқ" дейді. Кешіріңіз, бірақ бұл сіздерге тікелей қатысты, сіздердің жұмыстарыңыз. Әріптестерімнің айтып отырғаны дұрыс – онда сіздер де субсидияны кешіктіріп жатқандай – маусымнан желтоқсанға дейін жалақы алмаңыздар.

Екінші мәселе.  Кәсіпкерлер сіздердің бірқатар ұйымдарыңызда қолдау шаралары үшін кепілден бөлек, кәсіп иелерінен, олардың туыстары мен балаларынан «жеке кепілдік» талап ете бастағанын хабарлады.

Бұл «қосымша жеке кепілдік» деп аталады.  Кепілдіктердің өзі төмендетілген құнмен бағаланады, сонымен қатар олардан кепілге үй, жеке көлік және т.б. қою талап етіледі. Бірақ заң тек несиеге кепілдік алуды қарастырады ғой. Басқа қандай жеке кепілдіктер? Бұл мүлдем заңсыз талап. Сіздер адамдарды кепілге алып жатырсыздар.

Жалпы, сол ЖШС туралы заң бойынша ЖШС құрылтайшының міндеттемелері бойынша жауап бермейді, құрылтайшы ЖШС міндеттемелері бойынша жауап бермейді.  Міндеттемелер ЖШС-нің меншік құқығы шеңберінде ғана туындайды.

Тіпті жеке кәсіпкер туралы айтатын болсақ, онда несие алу үшін осы несиеге кепілдік беріледі.  Кепілден басқа «жеке міндеттемелер» дегеніміз не?

Мұндай заңсыз нормалар тек банктермен ғана емес, мемлекеттік даму институттарымен де іскерлік қарым-қатынаста орын алатыны таң қалдырады.

Ұлттық экономика министрлігі мен Қаржы министрлiгiнiң назарын бұл қатынастарды заңға сәйкестендiрiп, заңсыз талаптардың жолын кесу қажеттiгiне аударғым келедi.

Келесі сұрақ: ШОБ пікірінше, «Даму» субсидиясының тез бітуінің бір себебі – қаражаттың негізгі бөлігін өндіруші салалардағы ірі жобалар таңдайды.

Мемлекет экономиканы несиелендіруді ынталандырмай, не өзі барлығын арзан ақшамен қамтамасыз ете алмайтындай болғандықтан, басымдықтарды шешейік.  Ресми түрде жоғары қосылған құны бар өңделген өнімдерді шығару басымдылық болып табылады. Оған қолдау көрсету керек.

Иә, концентрат, тіпті металл өндіру шикізатты өндіру ғана емес, сонымен қатар өңдеу.

Бірақ өнімді өңдеудің үш дәрежесі бар: бастапқы, орташа және жоғары. «Даму» мен сол ҚДБ аясында қаражат лимитін сол өнімді өңдеу дәрежесіне қарай бөлейік: жоғары өңдеу деңгейіне және технологиялық өнімдерді өндіруге көбірек;  бастапқы өңдеу үшін – азырақ ақша резервтеу керек.

Келесі.  Енді сол «Даму» арқылы бизнесті қамтуды бір мезгілде арттырып, қолдауды басым бағыттарға шоғырландыру қажет екені туралы дұрыс айтылды.

Осылайша, бір кездері өнеркәсіптік кәсіпорындар бойынша жұмыс істеген «Даму Өндіріс» бағдарламасы өте тиімді болып шықты.  Бірақ 2007-10 жылдардағы дағдарыс кезінде шектеулер алынып, сауда орталықтарына да, қызмет көрсету саласына да қолдау көрсетіле бастады.  Нәтижесінде өндіріс қалып қойды.

Президенттің экономиканың қуатты өндірістік негізін құру жөніндегі тапсырмасын ескере отырып, өндірісті атаулы қолдауға қайта оралуымыз керек деп есептейміз. Экономика министрлігі мен «Бәйтерек» тиісті сараптама болады деп сендіреді, бұл дұрыс.

Қамту мәселесіне келсек, бүгінде «Даму» қоры 2 миллион кәсіпкердің 30 мыңына, яғни, 1,5%-на ғана көмек көрсетеді.

Демек, сіздердің қолдау шараларыңызды тек таңдаулылар ғана алады.

Қаражат жеткіліксіз болса да, теңгерімді түрде бөлуге болады.  Мысалы, бізге бір құрал (субсидиялар немесе кепілдіктер) аясында бизнестің қайталап қолдау алуын шектеу ұсынылды және т.б.

Әйтпесе, қолдаудың бәрі белгілі бір бизнес субъектілеріне ғана тиеді, бұл – жосықсыз бәсеке. Осыдан сұрақтар туындайды: не біреудің банктермен қарым-қатынасы жақсы (себебі шешімді ЕДБ қабылдайды), немесе бұл жерде сыбайлас жемқорлықтың іздері бар.

Кезінде Президент ҚДБ туралы "достарға барлығы, қалғандарына заң бойынша" деп айтқан болатын. «Даму», сіздер де осыған қарай бірте-бірте жылжып келесіздер. ШОБ-ты қолдау шараларымен қамтуды кеңейтіңіздер.

«Ұзақ» (ұзақ мерзімді) несиелерге қатысты тақырып өте маңызды. Қазір Тараз бен Екібастұздан келген бизнес өкілдері қысқа мерзімді несиелерге өндірісті дамыту мүмкін емес екендігін айтты, өндірісті іске қосу үшін 1,5-2 жыл демалыспен 7-10 жылдық несиелік желілер қажет.

Ұлттық экономика министрлігі бұл мәселе Үкіметте зерделеніп жатқанын растады, менің ойымша, біз де араласып, бизнесті қолдауымыз керек. Депутаттардың қашан және қалай қатысуы қажет екенін айтыңыздар – біз дайынбыз.

Бизнеске мемлекеттік қолдауды тартуда делдалдықтарды жою жөнінде ұсыныстар айтылды.  Расында да, бүгінде сол несиелерді субсидиялаудан екінші деңгейлі банктер негізгі пайда табушы, бенефициарларға айналды.  Олар Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі деңгейінде және одан жоғары кепілдендірілген кіріс алады, ал бизнес 9 пайызбен несиеге ғана қол жеткізеді.

Бірақ мұндай пайызды өзгенің тауарын саудалау арқылы ғана өтеуге болады.  Өз өндірісіңіз үшін 7% -дан қымбат несиелер (тіпті демалыссыз) қазірдің өзінде ауыртпалық болып табылады.  Ал ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер мен өңдеушілер үшін жалпы алғанда 3% оңтайлы болып табылады.

Міне, делдалдықтың айқын мысалы: баспасөзде Туризм және спорт министрлігі «Бәйтеректі» және ҚДБ-ны 85 миллиардқа несиелейді деп жазып жатыр.  Оларға 0,1 пайызбен бюджеттік несие берсе, олар бизнеске 7 пайызбен несие береді.  Бұл ретте ҚДБ жеке инвестициялардың 15 пайызын бюджеттік инвестицияның 85 пайызына қоса тартуы тиіс. Яғни, көлем тек алтыдан бір есе, ал қымбаттылық 70 есе артады!

Бұл кәсіпкерлерді қолдау емес, бұл «Бәйтерек» пнн ҚДБ-ны қолдау.  Мұндай қолдаудың мәні неде?  Бұл ақшаны тікелей бизнеске 0,1% бағыттаңыздар.  Иә, оларды 15% аз кәсіпорындар алады, бірақ 70 есе арзан!  Ал мұндай қолдаудың экономикалық тиімділігі 70 есеге артады.

Ресейде коммерциялық банктерді мемлекеттік қолдауды бөлуден алып тастайтынын қазірдің өзінде талқылап жатыр.  Ресей Федерациясының Орталық банкі цифрландыру құралдары арқылы бизнесті қаржыландыруға дайындалуда, делдал банктердің, олардың менеджерлерінің, бағалаушылардың, тіркеушілердің және т.б. түк қажеті болмайды. Қарыз алушының мүлкі мен қаражатының барлық қозғалысы оңай тіркеліп, бақыланады және қажет болған жағдайда тұйықталады.

Бұған бізде де бәрі дайын. Халықтың кірістерін декларациялаудан бас тартылды ғой, өйткені 20 миллион азаматтың әрқайсысына қажетті ақпарат бар. Ал, 2 миллион кәсіпкермен тіпті қиындық бола қоймас.

Келесі: қолдау шараларын рәсімдеудегі бюрократия.  ҚДБ-да кәсіпорындардың екі-үш жылдап жүріп, әркезде жаңа бір құжаттар тапсыруын талап ететіндігі туралы мысалдар бар. Осы уақыт ішінде жобаның өзектілігі жоғалады, жабдық пен құрылыс бағасы өзгереді, бағалау және сараптама ескіреді.

Несие беру, субсидиялау немесе қолдау шаралары қандай форматта және қандай көлемде болса да, ӨДҚ көптеген сараптаманы талап етеді. Несие берудің күрделілігі мен көлеміне байланысты процедураларды әртараптандырған дұрыс шығар – неғұрлым қарапайым және арзан болса, бюрократия азаятындай.

Сондай-ақ, артық талаптар бар - мысалы, болашақ сатып алушылардан компания тек өндіруді жоспарлап отырған өнімді сатып алу үшін келісімшарттар талап етіледі.  Бірақ алда құрылыс (кем дегенде бір жарым жыл), өндірісті іске қосу, өнімнің өзіндік құнын есептеу процестері бар, соның ішінде, бүгінгі күні өте құбылмалы болып табылатын нарықтық жағдайларды ескеру керек.

Мұндай жағдайда қандай байсалды сатып алушы келісімшартқа немесе тіпті меморандумға қол қояды?  Мұндай «ұзақ уақытқа созылатын» бюрократия мен шындыққа жанаспайтын талаптарды жойыңыздар.

Келесі.  Қазір дәрігерлер отандық өндірушілерден әлеуетті сатып алушыларға медициналық техникаға лизингтік қызмет көрсетуге қатысты өте маңызды мәселені көтеріп отыр.

Бірақ тек медициналық құрал-жабдықтар туралы ғана емес, жалпы күрделі құрал-жабдықтардың отандық өндірісін қолдау туралы айтуымыз керек.  Бүкіл әлемде экспортты қолдау компаниялары бар (немістің «Hermes» немесе Польшадағы, Чехиядағы ұқсас сақтандыру компаниялары), олар сатып алушыларға олардың жабдықтары мен басқа да тауарларын сатып алу үшін несие береді.

Осы бағытты дамытайық.  Сатып алушы кімнің техникасын сатып алуды таңдай алады, бірақ лизинг арқылы мемлекет отандық өнімді сатып алуды ынталандырар еді.

Оның үстіне, жергілікті атқарушы органдар үшін лизинг құралы арқылы үлкен бір реттік шығындарсыз азаматтық және өндірістік инфрақұрылымды ауқымды жаңғыртуды ұйымдастыруға болар еді.  Жалғыз талап – сатып алынатын жабдықтағы қазақстандық қамтуды қатаң бақылау.

«Бәйтерек» пен мемлекеттік органдардан қазақстандық өндірушілерді қолдаудың осы шарасын зерделеуді сұраймыз.

ҚДБ мен ӨДҚ-ға қатысты тағы бір ескертпе – кәсіпкерлер бірқатар жағдайларда шетел валютасында, атап айтқанда қытай юанінде 9%-бен баламасыз несиелер ұсынылатынын хабарлады.

Салыстыру үшін, Ресейдің Өнеркәсіпті дамыту қоры ресей рублімен 3%-бен қаржыландырады. Ал бұл ЕАЭО аясындағы біздің басты бәсекелестеріміз.

Коммерциялық банктер валюталық тәуекелдерді қарыз алушыларға аударатыны түсінікті.  Бірақ сіздер мемлекеттік емессіздер ме! Даму институттарысыздар! Және ұлттық валютасы теңге болып табылатын өз елдеріңізде жұмыс істеп жатырсыздар.

Бұл тәуекелдерді өз мойындарыңызға алыңыздар. Әйтпесе, бүгінгідей жағдайда теңге құлдырап жатқанда, сіздің клиенттеріңіз және біздің кәсіпкерлер өмір сүре алмайды.

Ресеймен саудаға келетін болсақ, бүгінде санкциялық шектеулерге қатысты күрделі мәселе бар.  Қазірдің өзінде коммерциялық банктер де, даму институттары да өнімдерін ресейлік серіктестер сатып алып жатқандықтан несие беруден бас тартып жатқан кәсіпорындардан өтініштер аз емес. Иә, бұл технологиялық өнімдер (қуат трансформаторлары, қосалқы станциялар, кабельдер және т.б.), бірақ олар санкциялар тізіміне кірмейді.  Дегенмен, қаржы институттары сақтануда, бұл да түсінікті.

Үкіметке, Ұлттық экономика министрлігіне, Қаржы министрлігіне, Сауда министрлігіне, Сыртқы істер министрлігіне өтінішім бар.  Экспортқа бағдарлану – экономикалық саясатымыздың бір тірегі.  Дәл осыны ескере отырып, кәсіпкерлер шекаралас аймақтарда жоғары технологиялық өнеркәсіптік кәсіпорындар салды, олардың кейбіреулерінің 80-90% өнімі Ресей Федерациясына жіберілді;

Олар енді не істеуі керек?  Жабылуы керек пе?  Еңбек ұжымдарын таратуы керек пе?

Біздің кәсіпкерлерді бұл мәселемен жалғыз қалдырмаңыздар. Мүмкін Сыртқы істер министрлігі тарапынан Еуропалық Одақпен, Мемлекеттік департаментпен консультациялар және басқа да қадамдар қажет шығар. Бірақ кідіруге болмайды, егер өндіріс процесін тоқтатса, оны қайта іске қосу қымбатқа соғады, сондай-ақ мамандарды жаңадан жинау қиын, олардың көпшілігі бүгінде еңбек күші жетіспейтін көршілерге кетеді.

Тағы бірнеше жайт.  Жақында «Ақ жол» фракциясы жергілікті әкімдіктердің мемлекеттік сатып алу кезіндегі айла-шарғыларына қатысты депутаттық сауал жолдаған болатын. Онда тендерлерді «қажетті» мердігерлерге беру үшін сатып алулар «құпия» деп жарияланып (ДСП грифімен) және бір көзден алу әдісімен жүзеге асырылды. Біздің сауалымыздан кейін Бас прокуратура көрсетілген фактілерді тексеріп, бірқатар облыстарда мұндай қулықтың заңсыздығын растады.

Бұл мысал отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғаудың қаншалықты маңызды екенін және бұл мәселеге кейде жергілікті жерлерде қаншалықты әділетсіз қарайтындығын көрсетеді.

Мәселен, Локомотив зауыты техникалық сипаттамалары жағынан отандық өндірістен төмен шетелдік локомотивтер мен теміржол жабдықтарын сатып алуға тыйым салу туралы бірқатар ұсыныстар жасады.

Басқа машина жасау зауыттары да инвесторларды тарту үшін жергілікті билік шетелдік серіктестерге қазақстандық кәсіпкерлердің өздері еш жеңілдіксіз және одан да жоғары стандарттармен өндіретін өнімдерді өндіруге көптеген преференциялар (соның ішінде АЭА-да салық жеңілдіктері) беретінін хабарлайды. Бұл, әсіресе, отандық инвесторларға қатысты жосықсыз бәсекелестікті туғызады.

Сондықтан, инвестиция тарту саясатының бір бөлігі ретінде біз жаңа өндірістің қазіргі отандық өндірушілерден жақсы болуы тиіс екенін ескеруді сұраймыз, бұл артықшылықтар техникалық сипаттамаларды талдау арқылы және тең бәсекелестік жағдайында дәлелденуі тиіс;

Ауыл шаруашылығын және ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді қолжетімді қаржыландыру үшін мемлекеттік Агроөнеркәсіп банкін (Анас Ахатұлы айтқандай) құру сияқты басқа да бірқатар ұсыныстар бар. Үкімет бас тартқанымен, бұл шешімді іздеуді жалғастыру қажет деп санаймын.

Сондай-ақ отырысқа қатысушыларды Комитеттің ұсынымдарына енгізу үшін басқа да бар ұсыныстарды жіберуді сұраймын.

Азат Перуашев

Abai.kz