«Бiржан сал» фильмiнiң премьерасы болатын күнi «Алатау» кинотеатрында ине шаншар орын болған жоқ. Залдың iшi лық толы. Екi жағында да сiрескен көрермен. Бәрiнiң назары экранда. Сiрескен қалпы, екi сағаттан аса уақыт, тапжылмастан фильмдi тамашалады. Демек, көрерменге фильм ұнады. Көптен iздегенiн тапты. Дәл осындай жағдай «Көшпендiлер» фильмiнiң премьерасында да болған. Онда да «Алатаудың» кино залында ине шаншар орын болмаған едi. Дақпырты басым болған фильмдi көруге құмартқандар көп болып едi. Бұл жолы көрермен «Көшпендiлерге» қарағанда, жақсы әсерде қалғандай көрiндi маған. Онда көпшiлiктiң көңiлiнде «әттеген-ай» басым болып едi, бұл жолы олардың бойынан «бәрекелдiнi» байқадық. Шөлiркеп келiп, сусап отырған көрермен құдықтың суын қанып iшкендей болды.

«Бiржан сал» фильмiнiң премьерасы болатын күнi «Алатау» кинотеатрында ине шаншар орын болған жоқ. Залдың iшi лық толы. Екi жағында да сiрескен көрермен. Бәрiнiң назары экранда. Сiрескен қалпы, екi сағаттан аса уақыт, тапжылмастан фильмдi тамашалады. Демек, көрерменге фильм ұнады. Көптен iздегенiн тапты. Дәл осындай жағдай «Көшпендiлер» фильмiнiң премьерасында да болған. Онда да «Алатаудың» кино залында ине шаншар орын болмаған едi. Дақпырты басым болған фильмдi көруге құмартқандар көп болып едi. Бұл жолы көрермен «Көшпендiлерге» қарағанда, жақсы әсерде қалғандай көрiндi маған. Онда көпшiлiктiң көңiлiнде «әттеген-ай» басым болып едi, бұл жолы олардың бойынан «бәрекелдiнi» байқадық. Шөлiркеп келiп, сусап отырған көрермен құдықтың суын қанып iшкендей болды.

Фильмдi бiз де көрдiк. Бiрде қиналып, бiрде мұңайып, бiрде аяп, бiрде жүрегiң ауырып, бiрде күлiп, бiрде қуандық. Екi сағат бойы адам әлгi фильммен бiрге әртүрлi күйзелiстi, қуанышты бастан кешiрдi. Өйткенi, бұл фильмнен адамдардың, қазақтың өнерiнiң тағдырын көрдiк. Өнер адамының қиналысын байқадық, табиғат берген дарынының талантына бас ұрдық. Көрерменнiң бәрiн осындай әсерге бөлеген не құдiрет? Әрине, бұл киноның құдiретi. Қазақ кино өнерiнiң құдiретi болар, бәлкiм. Фильм бiткеннен кейiн, әр көрерменнiң бойында әртүрлi сезiм кеттi. Мүмкiн, қуаныш сезiмi, мүмкiн, қиналыс шығар... Қуанатыны, көптен берi аңсап жүрген фильм дүниеге келдi. Қиналысы, қазақтың Бiржанының тағдырының, адам тағдырының мұншама азапты жолмен өткенiне адамдардың кiнәсiнiң көп екендiгiн ұқты. Өнердi, ақынды қадiрлемейтiн қоғамды көрдi...Жалпы, фильм көпшiлiктiң көңiлiнен шыққан сияқты. Дабырласа шығып жатқан көрерменнiң пiкiрi де осыған саяды. Жеке-жеке тоқтатып, пiкiрiн бiлудiң де қажетi болған жоқ. Олардың көңiл-күйiнен осыны сұрамай-ақ, ұғуға болады.
Әрине, фильмнiң жақсы болуы режиссерге де, актерге де, сценарий авторына да байланысты. Бiрақ, ауыр жүктi кiм көбiрек арқалады екен? Бiздiң көкейiмiзде осы сауал тұрды. Қанша дегенмен, Бiржанның бейнесiн жасауда сценарий авторының ролi аз болмаған сияқты. Осы тұрғыда, «Бiржан салдың» сценарийiн жазған Таласбек Әсемқұловқа бiрер сауал тастаған едiк.
- Таласбек аға, «Бiржан салға» қалай келдiңiз? Сценарийдi алдын-ала жаздыңыз ба, әлде арнайы тапсырыс болды ма?
- 2003 жылы көктемде белгiлi сыншы, өнертанушы Әлия Бөпежанова маған хабарласып, «Кездесейiк» дедi. Кездестiк. Сол кездесуде Әлия: «Досхан Жолжақсыновты жақсы бiлесiң. Ол «Бiржан сал туралы фильм түсiрсем, Бiржанды ойнасам» деп өмiр бойы армандап келедi. Бiрақ, қолына жақсы сценарий түспептi. Бiрлi-екiлi адам жазып берген екен, оны ұнатпапты. Сол сценарийдi сен жазсаң қалай болады?» дедi. Оның алдында «Көшпендiлерге» қатысқам. Францияға да бiрлi-екiлi сценарий жазып жiбергем. Бiрақ, түсiрмедi. «Көшпендiлерден» жеңiлiп қалдым. Ол жолы Ибрагимбеков жеңдi. Әлия Бөпежановаға «Жарайды» дедiм. Көктемнiң жақсы бiр күнiнде Фурманов пен Қабанбай көшесiнiң қиылысқан жерiнде Асылбек Ықсан, Досхан бар, үшеумiз кездестiк. Досхан: «Ал, жiгiттер, осындай шаруа, жаза аласыңдар ма?» дедi. Сосын мен: «Жарайды, көрейiк» дедiм. Өзiм шығыстың азаматымын, бiздiң жақта Бiржанның әндерiн көп орындайды. «Бiржан-Сараның айтысын» да жақсы бiлем дегендей, «Жақсы» деп, өз келiсiмiмдi бердiм. Арада үш-төрт ай өткеннен кейiн Асылбек Ықсан: «Тәке, менiң уақытым жоқ екен. Осы жобадан шығып қалайын» дедi. Содан Асылбек кетiп қалды. Әрине, Бiржанды бiлем. Бiрақ, бiлгенiңмен, оны зерттеу артық болмайды ғой. Бiржан туралы тiкелей жазылған, жанама берiлген 60 шақты докторлық диссертация бар екен. Бiреулер Бiржан туралы арнайы жазған, бiреулер жанама деректерде берiп кеткен, екi айдың iшiнде осының бәрiн қарап шықтым. Ең үлкен деректi Бiржанның өзiнiң поэзиясынан таптым. Кiммен достасқаны, кiммен жауласқаны поэзиясынан бәрi анық көрiнiп тұр. Сөйтiп, сценарийдi жазуға 2004 жылдың көктемiнде отырдым. Тоқтаусыз жиырма күн жаздым. Бастырдым, өйттiм-бүйттiм, соңында дайын болғаннан кейiн Досханға апарып бердiм. Досхан алғашында тосырқап қалды. Өзiнiң ойында өмiр бойы аялап жүрген, образын жасап алған бейне бар ғой. Мен бұған қайшы келген болуым керек. «Түсiнбедiм ғой» дедi. Сосын: «Аға, бiр оқыған болмайды. Кемiнде екi-үш рет оқу керек» дедiм. Мұндағы оқиғалардың бiразы рас. Жанботамен бiрге жүрiп-тұрғаны, Азнабайдан таяқ жегенi... Көп көңiлдесiнiң iшiнен Мақпал деген қызды таңдап алдық. Оның бәрiн көрсетiп жатпайсың ғой. Ләйлiмдi соңғы махаббаты қып таңдадым. Бүкiл өмiрiнiң бәрiн айту шарт емес. Соңғы екi жылын алуға тырыстым. Досхан оқып болып: «Мына жерiн мынандай екен, ана жерi анандай екен» деп жатыр. «Сiздiң көзiңiз үйренбей жатыр. Бәрiн басынан аяғына дейiн қайта оқыңыз» дедiм. Арада бiр ай өткеннен кейiн қайта телефон шалып тұр. «Мынауың керемет екен» дедi. Бiр айдың iшiнде пiкiрi өзгерген.
- Мүмкiн, бiреулермен ақылдасқан шығар. Оқытқан да болар.
- Ол да мүмкiн. Сценарийдi Мұхтар Мағауин оқыпты. Мағауин сценарийдiң соңғы жақтарын сызып тастады. Батыстың киноларынан қарасақ, 20 жыл өте ме, 40 жыл өте ме, бас кейiпкерлер қайта кездесiп жатады. Сценарийде Бiржанның жанында жүрген атқосшы (ол да ойдан шығарылған) Байкенже арада қырық жыл өткеннен кейiн Ләйлiммен кездеседi. Байкенже шал, Ләйлiм кемпiр болған. Бiрiн-бiрi танып, Бiржанды әңгiме қылып, еске алып отырады. Мұхтар Мағауин оқып шықты да, «мынаны алып тастаңдар, Бiржанның өмiрi өзiнiң әнi сияқты аяқталуы керек, шорт кесiлуi керек. Одан кейiнгi әңгiменiң түкке керегi жоқ» дедi. Соңғы жағын Мағауиннiң пiкiрiмен алып тастадық. Одан да бөлек, хабары бар сауатты деген бiрнеше азаматтарға оқытты. Олар да «жақсы» деген пiкiр бердi. Бiрақ, фильмнiң «Қазақфильмдегi» жолы ауыр болды. Басшылықта Сергей Әзiмов отырды. Ол шынын айту керек, қарсы болды. Одан кейiн бiреулердi автор етiп, қабаттастырып қойды. Амал-жоқ, директор айтқан соң көнесiң. Бәрiн көтерiп алдық. Ең бастысы, фильм жарыққа шықсын деп ойладық. Өттi, бекiтiлдi. Күндердiң күнiнде Әзiмовтiң орнына Қашағанова келдi. Жолдан қосылғандардың бәрiн шығарып тастадық. Өйткенi, олардан ешқандай пайда жоқ. Оларға қарағанда жазушылар көш биiк. Өйткенi, олар оқиғаны құрай бiледi. Адам тағдырын көрсете бiледi. Киностудияда отырғандардың көбi Мәскеуде бiтiрiп, диплом алып келген. Болды. Одан басқа ешнәрсесi жоқ. Досхан әйтеуiр түсiрiлетiнiне сендi. Сенгеннен кейiн, iштей дайындала бастады. Жүйрiк аттарды, ертоқымдарды даярлады. Әсiресе, Қытайдан, Моңғолиядан келген қазақтар керемет ертоқымдар алып келген ғой. Соларды алып келдi. Екi қасқыр дайындады. Кейiн ол қасқырлары қашып кеттi, содан кейiн Iшкi iстер министрлiгiнiң бiр қасқырын алып, қашып кетпесiн деп, шынжырлап, ұстап жiбермей отырған. Бәрiн түсiрiп болғаннан кейiн, шынжырды көрсетпей, компьютермен алып тастайды екен ғой. Фильмде қарасаңыз, шынжырсыз қашып бара жатқан сияқты. Кастинг өте керемет болды. Оны жариялаған жоқ. Өзi сенiп, өзi бiлетiн адамдарын шақыртыпты. Көп кiсi келiптi. Солардың арасынан актерлердi iрiктеп, таңдап алыпты. Әрине, белгiлi актерлерден бiразы түстi. Сәбит Оразбаев, Саят Мерекенов, Болат Әбдiлманов сияқты актерлердi түсiрдi.
- Кино түсiрiлiп жатқанда, басы-қасында жүрдiңiз бе?
- Негiзi қатысуым керек едi. Түсiрiлу барысында кейде бiр нәрсенi өзгертуге тура келедi. Мен ауырып бара алмадым. Бiрақ, «телефоныңды өшiрме» деп айтты. Күнi-түнi телефоным қосулы тұрды. Үздiксiз телефон шалады. Көкшетауда Бурабайдың аржағында Майбалық деген жер бар екен. Жергiлiктi аудан сол жердi босатып берген ғой. Мал жайылмайды, жан-жағын қоршап тұрады. Сол жерде түсiрiлдi. Белгiлi актерлер түстi. Облыстық драма театрлардан да актерлер қатысты. Бұрын белгiсiз, өздерiнiң өнерiн көрсете алмай жүрген актерлер түстi. Мәселен, Азнабайдың ролiне түскен актер Төлен Қуанышев қандай ойнады? Өкiнiшке қарай, фильмнен кейiн қайтыс болып кеттi. Атыраудың облыстық драма театрының көркемдiк жетекшiсi екен. Көлбай-Жанбай деген ағайынды байлардың Көлбайының ролiне Талдықорғандағы облыстық драма театрдың Сағындық деген актерi бар, сол ойнады. Досхан Жолжақсынов фильмдi түсiруге ұзақ дайындалды. Тiптi, үстерiне киетiн киiмдерiн керемет дайындықпен тiккен. Бiржан таяқ жегеннен кейiн Жұбай деген серiлердiң бiрi келiп, арызданады ғой. Сонда жұрт байқады ма, байқамады ма бiлмеймiн, Жұбайдың киген шалбары күдерiден тiгiлген шалбар. Дәстүрлi киiм. Баяғыда «Жаушы» деген кинода масқара болған. Той болып жатқанда, бiр кiсi фабриканың домбырасын тартып отырады. Ұят емес пе? Досхан белгiлi шебер Айтмұхамбетке ескi формадағы домбыралардың суреттерiн салып, соны дайындатқызыпты. Бұл киноның мақсаты - ХIХ-ғасырдағы қазақтың ортасы, жүрген жүрiс-тұрысы, иманы, сыйлауы, тiлi, өнерi, киiмi, сол кездегi сүйiспеншiлiк қандай болған, осыны көрсету болды. Мiне, қазақтың рухын бейнелейтiн нәрселер дегiмiз келдi. Сценарийдi жазғаннан кейiн мақтап тұрғаным жоқ, фильмдi көргендер «жақсы» деген пiкiр айтып жатыр.
- Аға, фильмде тiл кiшкене ауырлау, күрделiлеу сияқты көрiндi маған...
- Қазiр бiздiң тiлiмiз шұбарланды ғой. Жаргонмен келдiк. Адамның миына кiрмейтiн сөздер пайда болды. «Құлақтан теуiп кеттi» деп жүр. Бұл «алдап кеттi» деген сөз екен. Осындай бола ма? Қайта ХIХ ғасырдағы тiл сондай болған. Сондықтан, ауыр емес. Орыстың театрының кереметi, әдеби сөйлейдi. Шындығында, театр, кино өнерi ұзақ-ұзақ сөйлеудi меңгермеген. Тез-тез, шорт кесуге тырысады. Өйткенi, ұзақ сөйлесе, күмән туады. Мынау роль ойнап отыр ма, әлде кiтап оқып отыр ма дегендей... Орыстар осыны меңгерген. Оларда бәрi табиғи. Олардың монологтарын санасақ, тiлдерi өте күрделi. Сағаттап сөйлейдi. Жарасып тұрады. Өйткенi, олар табиғи сөйлеудi меңгерген. Киноның драматургиясы сөзсiз болмайды. Сөзсiз кино болған кезiнде. Мәселен, Чарли Чаплин... Бiрақ, оларды сөзсiз деп айтуға болмайды. Оларда субтитр жүрiп жатады. Драма болғаннан кейiн, оқиғаны шиеленiстiру үшiн сөз керек.
- Тағы бiр сұрақ, махаббат тақырыбына қатысты. Бұл фильмде әйелдiң орнын ер азаматтан төмендетудi көздеген сияқты.
- Ертеде әйелдер ер азаматты өте биiк бағалаған. Бұл қорлау деген сөз емес. Өйткенi, әйел азаматын асқақтатқан сайын, өзi де биiктей бередi. Мәселен, Әпiш: «Азаматтың ары тапталып жатқанда, бiр әйелдiң өлiмi не тәйiрi, садақа» дейдi ғой. Ол керемет асқақ, ол әйелдiң ұлылығының, кемеңгерлiгiнiң белгiсi. Ол «мен түкке тұрмаймын» деген сөз емес. Қазiр еркек неге төмендеп кеттi? Өйткенi, әйел бағаламайды. Қазақтың еркектерi нашар, табансыз, қорқақ болып кеттi. Заманының теперiшi, бәрi бар. Тағы бiр фактор, әйел ер азаматын бағаламайды. Кеңес Одағы әйел мен еркектi теңестiрдi. Ол теңдiк мүлдем басқа формаға айналып кеттi. Ер азамат болғаннан кейiн, еркектiң абыройы, еңсесi биiк болуы керек. Сондықтан, фильмде әйел ер азаматын асқақтатты.
- Фильмде Бiржанның Ләйлiммен қоштасатын тұсы бар. Осы бiр тұста, Бiржан өзiнiң махаббаттымен қоштасқан тұсында қиналысын көрсете алмағандай көрiндi маған. Әрине, елдiң жолында махаббатты құрбандыққа шалуға болады. Бiрақ, ол сүйгенiнен айрылғанын көрсету қажет едi...
- Әркiмге әрқалай әсер етедi ғой. Ол ендi көрерменнiң түйсiгiне байланысты. Ол жерде Бiржан қызды алып кетуiне болады. Өйтсе, ел арасы бұзылады. Бiрақ, Бiржан қиналысын әнмен шығарды. Одан басқа не iстей алады? Мұндағы айтатын тағы бiр нәрсе, фильмде көп нәрсе кесiлiп қалды. Өйткенi, берiлген уақытқа сыймады. Досхан сценарийдi қимай, төрт жылдай түсiрген. Бiр эпизодты қимаған. Бәрiн түсiрген. Мұнда әкелiп компьютерге салса, бес сағаттан асып кетiптi. Ал, берiлгенi екi сағат. Не iстеу керек? Қимай отырып, кескен. Осының өзi көп болып саналады.
- Сценарист ретiнде емес, көрермен ретiнде фильмдi көргеннен кейiн, қандай пiкiрде болдыңыз?
- Мен оны экранға шыққанға дейiн де бiрнеше рет көрдiм. Әуелi алғашқы монтаж дейдi ғой. Құр сурет... Соны көрдiм. Кейiн, дауыстар жазылғаннан кейiн тағы көрдiм. Мұнда тағы бiр қызығы, бiрiнiң дауысын бiрi жазды. Мәселен, Сәбит Оразбаевтың дауысын Саят Мерекенов жазды. Нұржанның ролiн ойнаған актер. Ал, бұл рольдiң дауысын Айдос Бектемiров деген актер жазды. Ол - Жанботаны ойнаған актер, ал Жанботаның дауысын жазған Тұңғышбай Жаманқұлов. Ләйлiмдi ойнаған Аша Матай эстрада әншiсi болғаннан кейiн, оның дауысы онша келiңкiремедi. Оның дауысын актриса Күнсұлу Тұрғынбекқызы жазды. Фильмнiң дауысын жазып болған соң, Мәскеуге жiберердiң алдында бiр рет көрдiм. Мәскеуден келгеннен кейiн «Мега» сауда орталығының кiшкентай залында соңғы нұсқасын көрдiм. Соны көргенде, сұмдық әсер еттi. Тiптi, алдыңғы көрген фильмдерiмдi танымай қалдым. Кеше премьерада актерлер де келiп, өздерiн алғаш рет көрдi. Оған дейiн көрмеген. Бiрiншi көргенде олар өздерiн iздейдi. Ал екiншi рет көргенде сезiммен қарайды, мағынасын ұғады. Ең бастысы, фильмнен адамның ең үлкен тағдырын, серiлердiң тағдырын көрдiм. Серiлер о баста, әскери одақ болған ғой. Соғыс кезiнде алдыңғы лекте тұрады. Отан үшiн өледi. Сол себептi, елде халыққа еркелейдi. Халық олардың еркелiгiнiң бәрiн көтерiп алады. Фильмде байқадың ба, кiсiнi жерлеуге келе жатады ғой. Кекiлiн қиып, тұлданған ат келе жатады. Сонда серiлердiң бiрi: «Қояр көбейсiн» деп бәдiк айтады. Жас жiгiт: «Не оттап тұрсың?» дегенде, сол жердегi шал: «Әй, жап аузыңды» дейдi. Өйткенi, бәдiк не айтса да көтерiп алады. Ескi салтта солай. Серiлердiң тағдыры, серiнiң соңғы махаббаты, кемеңгер әйелдердiң бейнесi, әрине, Әпiш Қобыландының жары Құртқаның деңгейiне көтерiле қойған жоқ, ХIХ ғасырдағы кемеңгер әйелдiң бейнесiн көрсетiп бердi. Көңiлдесi Мақпал да ақылды әйелдiң бейнесiн жасап шықты.
- Өткен ғасырдағы қазақ бейнесiн бүгiнгi қоғамдағы қазақ көрерменiне алып келдiк дейсiз ғой.
- Ертеде қандай болғанбыз? Бiз қандаймыз қазiр? Қазiргi әйел Әпiштен үлгi алады. Ер азаматтар ертедегi азаматтардан үлгi алады. Ал, жалпы көрерменнiң пiкiрiне қарасақ, фильм көңiлдерiнен шыққан сияқты. Көрермен жақсы фильмге сусап қалғанын байқатты. Қазақтың бүгiнгi киносында келеңсiздiктер көп. Өтiрiк көп. Ұлттық намыс жоқ. Мәскеуден бiтiрiп келген жас кадрлер ұлт туралы ойламайды. Олар фильм түсiре бастағанда Канн фестивальдерiн, Берлин фестивалiн армандап отырады. Киноның бiр ғана мақсат-мүддесi бар. Ол отандық көрерменге ұнау керек. Ал шетелдiктерге ұнау, содан кейiн болатын нәрсе. Мәселен, Болливуд жылына жетi-сегiз жүздей фильм түсiредi дейдi. Бiрақ, олар өз фильмдерiн шет елге ұнау үшiн түсiрмейдi ғой. Қазақтың да режиссерлерi солай ойлауы керек. Қор болған қайран ақша! Үкiметтiң ақшасы, сiз бен бiздiң, яғни салық төлеушiлердiң қалтасынан алынып отыр ғой. Кино көрсетiлмей жатыр, жұмсаған шығынды ақтаған жоқ. Оларға бәрiбiр. Ол олардың жұмысы емес. Ол прокаттың жұмысы деп ойлайды.
- «Өзiн-өзi ақтамайды» деп жатырсыз ғой. Режиссерлерiмiздiң көбi: «ақша аз бөлiнедi, ақша жетпейдi» дегендi айтып жатады. «Бiржан сал» фильмiнiң қаржылық жағдайы қалай болды?
- Қаржы аз бөлiнбейдi. Қанша сұраса, сонша бередi. Түсiре алмайды. «Бiржан салдың» бюджетi титiмдей-ақ. «Махамбет» 11 млн.-ға түсiрiлсе. «Бiржан сал» бар-жоғы төрт миллионға ғана түсiрiлдi. Екеуiн салыстырып көрiңiз. Оның барлығы режиссердiң деңгейiне, шеберлiгiне байланысты.
- Фильмнiң жақсы болуы кiмге көбiрек байланысты? Сценарийге ме, режиссерге ме, әлде актерге ме?
- Бәрiне де байланысты. Сценарий керемет болып тұрып, режиссер нашар болып жатса, тағы болмайды. Режиссер мен сценарист мықты болып, актер ойлаған мақсаттан шыға алмай жатса, онда тағы болмайды. Ақселеу ағамыз: «Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаев, Мәжит Бегалиннiң көзi кеткеннен кейiнгi киноның қырықжылдық тарихы - қорлық тарих» деген едi. Көрерменнiң арасында «Кино түсiре алмайды» деген пiкiр қалыптасқан едi. Ендi «Бiржан салдан» кейiн, ол пiкiр өзгердi. Неге? Әуелi адамда ұлттық мүдде болуы керек. Ұлттық намыс, ұлттық мүдде болған кезде, барлық дүние жақсы болып шығады.

Гүлзина Бектасова

"Түркістан" газеті