Соңғы жылдары Пашинян үкіметінің батысшыл бағытынан туындаған Мәскеу мен Ереван арасындағы қарым-қатынастағы елеулі шиеленіске қарамастан, Армения Ресей алтынын экспорттау үшін негізгі жаһұт дәлізге айналды.

Естеріңізге сала кетер жайт: Ереван бұдан бұрын ҰҚШҰ-ға қатысуын тоқтатып, аталған ұйымның қызметіне енді қатыспау ниетін білдірген болатын. Бір қарағанда, кейбір аңғал пенделерге Армения «Оңтүстік Кавказдағы Батыстың әскери және саяси плацдармы» ретінде жеке әрекет ете бастаған сияқты көрінеді. Бірақ осы саяси келіспеушіліктердің барлығы Батыстың санкцияларын айналып өтіп, миллиардтаған доллар табатын сүйкімді «одақтастыққа» еш кедергі келтірмейді. Геосаясат Ереванға Эльдорадо нарықтарында пайда тауып қалуы үшін табылмас қазына.

Ресми статистикаға көз жіберетін болсақ, Армения мен Біріккен Араб Әмірліктері арасындағы сауда көлемі 2024 жылдың алғашқы 10 айында 5 миллиард долларға жетіп, бес есеге ұлғайғанын аңғара аламыз. Экономикадағы білгірлердің алдын ала есептеулері бойынша, бұл әріптестіктің көлемі 6 миллиард долларға дейін өсіп отыр.

Армениядағы ашық үкіметтік дереккөздерге қарағанда, армян экспорты БАӘ-мен жалпы сауда көлемінің 98 пайызынан астамын құраған. Бұл арада не нәрсе көзге ұрып тұр? Осы сауда көлеміндегі армян тауарларының үлесі мардымсыз.  Бірақ, экспорт көлемі неге күрт өсті деген сұрақ туындайды.

Ресей БАӘ-ге Армения арқылы барлық санкцияланған алтынды өткізіп келеді деп аталған сауалға Арменияның Статистика комитетінің амалсыз цифрмен жауап беруіне тура келеді. Комитеттің мәліметінше, Арменияның алтын, гауһар және басқа да зергерлік бұйымдар импорты мен экспортының жалпы көлемі 2024 жылғы қаңтар-қазан айларында бес еседен астам ұлғайды. Импорт 6,8 миллиард долларды, ал экспорт 7,4 миллиард долларды құрады. Бұл – көршісі һәм ата жауы Әзербайжанға қарағанда қырған қазба байылғы жоқ ел үшін зор жетістік.

Алтын өндіру, алмас қырлау және зергерлік өнеркәсіп Арменияда кеңестік дәуірден бері экономика мен сауда негіздерінің бірі болғанымен, осындай фантастикалық сандар ақыл-ойды алай-дүлей етуі әбден мүмкін. Керемет өсімнің артында сыртқы факторлар тұр.

Ресейдің Арменияға экспорты дәл осы кезеңде 5,6 миллиард долларға өсіп, 8,3 миллиард долларға жуықтады. 2024 жылы армян БАҚ-тары Ресей алтыны мен алмастарының Арменияға жеткізілуінің күрт ұлғайғаны және олардың кейіннен үшінші елдерге қайта экспортталатыны туралы хабарлады.

Біріккен Араб Әмірліктері осы «үшінші елдердің» қатарына кіреді.

Арменияның кеден органдары өткен жылдың бірінші жартысында өз елінің жалпы құны 4,4 миллиард доллар болатын небәрі 66 тонна алтын импорттағанын хабарлады. Бұл алтынның да көп бөлігі Ресейден келді.

Армения Ресейден алған алтынды шетелге жіберді. Бұл ретте БАӘ осы экспорттың үштен екісін өз экономикасына «сіңіріп» алды, ал қалған бөлігі Қытайға кетті. Неге Арменияның Қытайға экспорты қаңтар-қазан айларында үш есе өсіп, 1 миллиард долларға жуықтағанын төбесі тесік жандардың бәріне түсіндіреді.

Армян баспасөзі ресейлік алтынның импорты мен экспортына тартылған оннан астам компанияны жария етті. Осы компаниялардың бірі – Арменияның ең бай бизнесмендерінің бірі, Пашинянның серіктесі һәм билеуші «Азаматтық шарт» партиясының депутаты Хачатур Сукиасянның отбасына тиесілі.

Бизнестің тізгіні Хачатур Сукиасянның қолында

Табысты сауда операцияларында АҚШ пен Еуроодақтың санкцияларына жататын ресейлік алмастар да зор көлемді иеленген сияқты. Жоғарыда сөз еткеніміздей, 2023 жылы Армения (негізінен БАӘ-ге) 590 миллион долларға жуық сомаға 4,5 миллион карат алмас экспорттады. Бұл армян қырлаушы компаниялары өндірісінің жылдық жиынтық көлемінен едәуір асып түседі. Арменияның кеден қызметі асқан сақтық жасап, 2024 жылғы алмас экспорты туралы мәліметтерді жария еткен жоқ.

Осы орайда: Ресей Украинаға қарсы кең ауқымды агрессия бастағаннан кейін АҚШ Еуропалық одақ пен Ұлыбритания осы елден алтын экспорттауға тыйым салды ғой деген қисынды сұрақ туындайды. Бұған дейін батыс елдері Лондон биржасы арқылы сатылатын ресейлік алтынның негізгі импорттаушылары болған еді. Ұлыбритания ең ірі сатып алушы болып табылып, тек 2021 жылы ғана Лондон 270 тоннаға жуық ресейлік алтынды сатып алды.

Бірақ соғыс басталғаннан кейін АҚШ пен басқа да батыс елдері, соның ішінде Еуропалық одақ пен Ұлыбритания ресейлік алтынға санкция енгізді.

Ресейлік алтын өндіру индустриясы санкцияны ресми енгізгенге дейін-ақ, ықтимал шектеулерден зардап шекті. Сала өкілдері бұған дейін өз өнімдерін шетелдік нарықтарда сата алмайтындарына, ал сатуға болатын көлемдер үлкен дисконтпен кететіндігіне алаңдаушылық білдірген болатын. Алтын өндірушілер билікті салаға көмектесуге және мемлекеттік резервке нарықтық бағамен алтын сатып алуға шақырды.

АҚШ Қаржы министрлігі G7 елдерінің саммитінде қол жеткізілген уағдаластықтар негізінде 2022 жылғы маусымда Ресей алтынына қарсы санкциялар енгізді. АҚШ-тан кейін Еуропалық одақ да Ресейден алтын импорттауға тыйым салды.

«Біз іс жүзінде энерготасымалдаушылардан кейін Ресейдің ең маңызды экспортына тыйым саламыз», - деп мәлімдеді сол кездегі ЕО сыртқы саясат ведомствосының басшысы Жозеп Боррель.

Боррелдің санкциялары - бос даңғаза

Еурокомиссия коммюникесінде тыйым салу (санкция), егер ол Ресейден шығарылса және Ресейден ЕО-ға немесе үшінші елдерге экспортталса, тікелей немесе жанама түрде алтынды сатып алуға, импорттауға немесе беруге қолданылады деп түсіндіріледі. Аталған эмбарго зергерлік бұйымдарға да қолданылады.

Ал 2022 жылдың 21 шілдесінде Ресей алтынын импорттауға тыйым салуды Ұлыбритания белгіледі. Сол жылы Жапония мен Канада да тап солай болды.

Ресей әлемдегі ірі алтын өндірушілер мен экспорттаушылардың бірі болып табылатыны жалпақ жұртқа белгілі. Ресей Қаржы министрлігінің мәліметінше, 2021 жылы елде 346,4 тонна алтын өндірілді, бұл 2020 жылмен салыстырғанда 1,8 пайызға артық болып саналады. 2022 жылдан бастап Ресейде алтын өндіру, экспорттау және қайта өңдеу туралы ақпарат Путин бұйрығымен құпияландырылды. Сондықтан Ресей қанша алтын өндіретіні және ол қандай елдерге экспортталатыны туралы нақты деректер сарапшылардың қолында мүлдем  жоқ болғандықтан олар тек болжамды есептеулер негізінде ғана қорытынды жасауға мәжбүр болуда.

Forbes жазғандай, сарапшылардың бағалауы мен ресми статистиканың аз ғана мәліметтері 2023 жылдың қорытындысы бойынша Ресейде алтын өндіру көлемі 2021 жылдың деңгейіне қайта оралды деп болжауға мүмкіндік береді. Дүниежүзілік алтын кеңесі (World Gold Council, WGC) 2021 жылы Ресейдегі өндірісті 324,7 тонна деңгейінде бағалады. Алайда 2023 жылғы өндіріс көлемін бағалау одан да күрделі. WGC соңғы есебіне жүгінетін болсақ, 2023 жылы РФ алтын өндіру 2 пайызға немесе 6 тоннаға өсті деп болжанады, бірақ есепте нақты абсолюттік сандар келтірілмейді.

Санкцияларды енгізу нәтижесінде Ресейдің алтын экспорты шектелді және 2022 және 2023 жылдары өндірілген алтынның жартысына жуығы ел ішінде сатылды. Көп бөлігін Орталық банк сатып алды.

Тек алтын ғана емес, ресейлік алмастар да сыртқа дымын сездірмей жылыстап кетуде.

Forbes сұхбаттастарының пайымдауынша, өндірілген алтынның екінші жартысы айналма жолмен экспортталған. 2023 жылдың ортасында Reuters ресейлік алтын экспорты қайта бағдарлануы мүмкін бірнеше ықтимал бағыттарды атады, олардың арасында - БАӘ, Түркия және Қытай бар. Арменияны неге екені белгісіз ешкім де көзге іліп байқаған жоқ. Көлеңкеде елеусіз қала берді. Ал Bloomberg ImportGenius-қа сілтеме жасай отырып, жоғарыда көрсетілген жолдарды растады.

2022 жылы алтынды сатып алуға көптеген тыйымдар енгізілгеннен кейін ресейлік ірі алтын өндіруші компаниялардың бірінің топ-менеджері де Forbes-ке берген сұхбатында БАӘ-ні ресейлік алтынның экспорттық бағыттарының бірі деп атады.

Reuters мәліметтеріне сәйкес, 2022 жылдың ақпанынан 2023 жылдың наурызына дейін БАӘ-ге 75,7 тонна ресейлік алтын әкелінуі мүмкін. Көлемі бойынша келесі бағыттар әрқайсысы 20 тоннаға жуық импорттаған Қытай мен Түркия болды.

Көрсетілген кезеңде Біріккен Араб Әмірліктеріне, Қытай мен Түркияға ресейлік алтын экспортының 99,8 пайызы тиесілі болды, деп хабарлайды Reuters агенттігі.

Путин мен Пашинян «геосаясат - бір бөлек, тәтті қалаш - бір бөлек» деп шешті

Арменияның статистикалық комитетінің мәліметтеріне сәйкес, БАӘ-ге экспортталатын ресейлік алтынның басым бөлігі Ереван арқылы сатылады. Басқаша айтқанда, Армения Ресей алтынына қарсы енгізілген санкцияларды айналып өтудің негізгі діңгегіне айналды. Дәл осы Армения арқылы Ресей алтын экспортынан миллиардтаған табыс алуды жалғастыруда. Әрине, Ереван да осы схемадан айтарлықтай пайда көріп отыр. Санкциялар жағдайында ресейлік алтын армян компанияларына нарықтағыдан төмен бағамен сатылады, бұл сауда операцияларынан қосымша пайда табуға мүмкіндік береді.

Армения Ресей алтынын экспорттаумен ғана емес, санкцияларға жататын тауарлардың кері экспортымен де айналысады.

Бұл процесс елде 2022 және 2023 жылдары тіркелген қарқынды экономикалық өсімнің негізгі факторына айналды. Алайда 2024 жылы өсім бәсеңдеді және болжамдарға сәйкес болашақта осы бәсеңдеуін жалғастырады.

Сөзіміздің түйінінде бір айта кетерлігі, Батыс Ресей алтыны мен алмастарын Армения арқылы БАӘ мен Қытайға экспорттауға кедергі келтірмейді. Иә, АҚШ Қаржы министрлігі ресейге қарсы санкцияларды бұзуға қатысатын кейбір армян компанияларына қарсы санкцияларды ресми түрде қолданды. Бірақ БАӘ-ге ондаған тонна ресейлік алтынды экспорттайтын компаниялар бұл тізімінде жоқ...

Әбіл-Серік Әліакбар

Abai.kz