Кіріспе

Музыка — адамзат өркениетінің ең көне өнер түрлерінің бірі. Оның шығу тегін зерттеу барысында дәстүрлі ғылыми тұжырым бойынша «музыка» сөзі ежелгі грек тіліндегі μουσική (mousikē) — «музалар өнері» сөзінен бастау алады деп есептеледі. Бұл түсінік музыка өнерін антикалық өркениетпен байланыстырады. Дегенмен, музыка өнерінің шығу тегін ежелгі аспаптардың материалдық сипатына, олардың дыбыс шығару табиғатына негіздей отырып, жаңа этимологиялық болжам жасауға болады. Осы мақалада музыка сөзінің түбірі ретінде «мүйізек» атауы қарастырылады және бұл көзқарас мүйіз аспаптарының тарихи-мәдени мәнімен байланыстырылып талданады.

Мүйіз аспаптарының ежелгі музыкадағы орны

Археологиялық және этнографиялық деректерге сәйкес, алғашқы музыкалық аспаптар табиғи материалдардан — жануар сүйегі, ағаш, мүйіз сияқты заттардан жасалған.

Мүйізден жасалған үрлемелі аспаптар:

аңшылық сигналдары үшін,

әскери белгілер беру үшін,

діни және мистикалық рәсімдерде қолданылған.

Түркі, моңғол, үнді-еуропалық халықтар мәдениетінде мүйіз аспаптарының орны ерекше болды. Қазақ даласында да бақсылар қобызбен қоса мүйізден жасалған үрлемелі аспаптарды пайдаланған. Ежелгі Грекияда Пан құдайына, Дионис культіне қатысты рәсімдерде мүйізден немесе мүйіз пішіндес металдан жасалған кернейлер қолданылды.

Музыка мен мүйіз аспаптарының байланысы

Музыка өнерінің ең көне түрлері мүйіз аспаптарынан шыққан дыбыстармен тығыз байланысты болды. Дыбыстың күші мен мистикалық сипаты табиғи материалдың қасиеттерімен ұштасып, рухани салт-жоралғылардың негізін құрады. Сондықтан музыка сөзі өзінің шығу тегінде дәл осы аспаптардың мәнімен сабақтас болуы заңды.

Мүйізек этимологиясы

Түркі морфологиялық жүйесі бойынша:

мүйіз — жануардың басындағы өсінді, зат есім.

-е (-а, -е) — зат есімнен етістік тудыратын жұрнақ (сын-а, қан-а, мін-е).

-к (-ық, -ік, -қ, -к) — етістіктен есім тудыратын жұрнақ (тырна-қ, сыра-қ, тіре-к, біл-ік).

Сонда мүйізе-к — мүйізден дыбыс шығаруға арналған зат, мүйіз аспабы деген мағына береді. Бұл атау мүйіз аспаптарының дыбыстық қасиеттерін бейнелеп, музыка өнерінің бастауын сипаттайды.

Ғылыми этимология және балама тұжырым

Қазіргі тіл білімінде «музыка» сөзі:

грек μουσική (mousikē) — «музаларға тән өнер» сөзінен шыққан деп танылады.

бұл сөздің мүйіз аспаптарына немесе «мүйізек» атауына қатысы ғылыми этимологияда белгіленбеген.

Дегенмен, «мүйізек» этимологиясы:

музыканың материалдық және рухани бастауын мүйіз аспаптарынан іздеуге мүмкіндік береді,

музыка өнерінің дамуын тек грек мәдениетімен шектемей, кең тарихи-мәдени кеңістікте қарастырады.

Қорытынды

Музыка өнері өзінің алғашқы кезеңінде табиғи материалдардан жасалған аспаптар арқылы дүниеге келді. Мүйіз аспаптары музыка мен мистикалық өнердің түп бастауында тұрғанын дәлелдейді. Сондықтан музыка сөзінің шығу тегін «мүйізек» түбірінен іздеу — тарихтың терең қатпарларына бойлай отырып, өнердің табиғи бастауын тануға бағытталған балама көзқарас. Бұл тұжырым түркі мәдениетінің музыка өнеріндегі рөлін қайта қарастыруға, оның әлемдік өркениеттегі орнын айқындай түсуге мүмкіндік береді.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz