Әлем тарихындағы ең iрi басшы, әрі әмiршiлердiң бiрi – Шыңғысхан тұлғасы тұралы, оның өмірі, жеңiстерi мен заңдарын осы уақытқа дейін  ғалымдар зерттеп, талай еңбектер әлі жазылып жатыр.

Тарихи оқиғалардың өзгерiстерiне орай, Шыңғыс ханды біреу мақтап, біреу даттаса да, оның есiмi, заңдары бүкіл әлем тарихында үлкен із қалдырғаны айқын.

Шыңғыс хан шамамен 40 жыл iшiнде әлемнiң үштен екi бөлiгiн бағындырып, атақты даңққа ие болған адам. Ол өзін Тәңiрiнiң жер бетiндегi көлеңкесi ретінде санап, бүкіл адамзаттың әмiршiсi ретінде білетін. Шыңғыс хан заманында түркілер зұлымдық жасауды емес, бүкіл дүние жүзіне түрк әдiлеттiлiгiн орнықтыру мақсатын қойған. Түркі тілдес халықтар туралы ғылыми деректерді қарағанда да, Шыңғысханның негізгі ойы – Тәңiрi берген мемлекет пен күш-қуат арқылы әлемде тәртiп орнату еді. Осы мақсатына орай қаған барлық әскери, құқықтықтық ойларын, бұйрықтар мен жарлықтарын Көк кітабына жазатын.

Шыңғыс хан империясының әскери-құқықтық заңдар жинағы - Ұлы Яса деп аталады.  Яса деген сөзі – қаулы немесе заң дегенді білдіреді. Жувейнидің айтуы бойынша, Шыңғыс ханның зандары мен қаулылары орамаларға ("тұмар") жазылып, Ясаны терең білетін   ханзадаларда ғана сақталған.

Ұлы Яса негізгі бес топқа кіретін нормативтік-құқықтық актілерден тұратын.

1. Азаматтық тәртіпке қатысты ережелерді қамтитын Жарлық және ішкі басқару;

 2. Әскери сипаттағы нормаларды қамтитын Жарлықтар;

 3. Қылмыстық істерді тиятын заңы бар Жарлықтар;

 4. Жеке құқық ережелерін қамтитын Жарлық;

 5. Отандық сипаттағы ерекше ережелерді, дала салт-дәстүрді қамтитын Жарлықтар.

Шыңғыс хан басқару кезеніңде осы құқықтық актілердің орындалуын  қамтамасыз ететін және тіркелген құқықтарды бұзған адамдарды жауаптылыққа тартатын бірыңғай аппаратты құру негізі пайда болды. Осыған орай,  XII-XIII ғасырларда сот төрелігің құру кезеңі басталды. 1206 жылы қаған бүкіл бас Әділет «Shihihutuga» құрылуы туралы жарлық шығарған.

Шыңғыс хан кезінде орта және жоғарғы әскери лауазым иелері сот функцияларын жүзеге асыратын. Байланыс әскери, әкімшілік және сот функциялары негізінде бір типтік болды. Мысалы, кіші судьялардың мәртебесі мың адамды құрады «Centurion», жоғары сот- «он мыңдық» және соттардың үшінші сілтемесі болды.

Шыңғыс ханның өзі – Хан жарлығымен тағайындалған бас Әділет мәртебесін атқарды. Оның көмекшісі ретінде – Бас судья болатын. Қылмыс жасаған адам айрықша Өлім жазасына - Хан өлім жазасына тартылған. Шыңғысханның Жарлығына сәйкес, судьялар өлім жазасын қолдану үшін арнайы есеп жазу керек еді. Өлім жазасы қолданылған  жағдайларда тек ханның ресми қаулысынан кейін ғана орындалатын болды. Сондай-ақ, хан қаулысымен өлім жазасына кешірім жасалып, өлім жазасы жұмсақ жазаға да ауыстырылатын.

Ал, жергілікті-аумақтық сот функцияларын - жергілікті басшылар және әкімшілік-аумақтық бірлік басшылары жүзеге асыратын. Мәселен, қалада қылмыс жасалған болса, немесе қаланың мәдени-әлеуметтік тұрмысына қарсы қылмыс болса, бұндай іс қалалық сотта қарастырылды. Бірақ, қала судьялары Бас судьяға қарамауға да қақылы болған. Қала судьясы алдын ала тергеу үшін жауапты болды және іс бойынша үкім шығаратын. Күрделі істер бойынша ауылдық судьялар қала судьяларына жауапты болды және қала судьялары ауылдық істердің барлық іс жүргізуіне тексеріс жүргізуге құқылы болды.

Сол жүйесі қалыптасқан кезден бастап-ақ, судьяларға белгілі талаптар қойылатын.   Шыңғыс хан заманында  билерді судья ретінде тану үшін негізгі мынандай өлшемдер болды:

 - адалдық, даналық;

 - білім, заңдарды сақтау;

 - логикалық ойлауды дамыту.

Қағанның сот кандидатурасына қойған маңызды талаптарының бірі ол – соттың адамгершілік қасиеттінің болуы. Судья болып терең ойлы дана адамдар тағайындалды.

Шынғыс ханның заманында судья тағайындалған күні келесідей ант берді: «Осы күннен бастап Мен  заңнан жалтарған және соған қатысты барлық мәселелер бойынша оған жаза сайлап, сот талқылауларын өткізіп, дауларды реттеп, тараптар тартысын салыстырып, тексеру міндетін атқарамын. Ант бұзған жағдайда, мен кез келген жазаны мойныма алуға дайынмын».

Судья тек қана заңға бағыну керек еді.

Шыңғыс хан – сот жүйесіне үлкен мән берген, сот жүйесінің адал және беделді болуын ойлаған, мемлекет саясатын нығайту жолында Заңның әділет жолы болып саналатындығына сенген тұлға. Шыңғысханның «Ұлы Ясасында» жазылған кінәсіздік қағидасы «дәлелденбеген іс иесі - кінәлі емес» бүгінгі күнде де сот атқару жүйесінің басты қағидаларының бірі болып келеді.

Адель Ешмағамбетова,

Астана қаласы Есіл ауданының №2 аудандық сотының судьясы.

Abai.kz