- Жақында Алматыда "XXІ ғасырдағы философия жолы: әлемдік философия тарихындағы Қазақстан философиясы" деген тақырыпта жиын өткені белгілі. Шын мәнінде, біз ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы бар қазақ философиясын қаншалықты ілгерілеттік, оны қазір өз мүддемізге сай дамытып жатырмыз ба?
- Аумақты да астарлы сұрақ екен. Іріктеп жауап берейін. Әңгіме арқауы - қазақ философиясы немесе қазақ халқының философиясы мәселесі. Оны ХХ ғасырда қазақ философиясын тарихи тұрғыдан үш кезеңге - осы ғасырдың 20-шы жылдарына дейінгі, Кеңес Одағы кезіндегі және тәуелсіз Қазақстандағы деп, ал қозғаушы күші тұрғысынан - халықтық және кәсіби деңгейдегі сипаттарға жіктеу дәйекті болар. Қазақтың кәсіби философиясы - ХХ ғасыр екінші жартысында қалыптасты. Оған тән ерекшеліктер - республикамызда әлемдік философияның принциптері мен заңдылықтарын меңгерген мықты кәсіби философияның негізі қаланды; Қазақ мемлекеттік университетінде, Мәскеу және басқа одақтық республикалардың мемлекеттік университеттерін бітірген кәсіби маман философтар білімнің де, шығармашылық ізденістің де кәсібилік деңгейін көтерді; философияның теориялық және әдіснамалық проблемаларын кеңінен зерттейтін академиялық ғылыми институт жұмыс істеді. Республикалық философтар қауымдастығы ауқымы алуан проблемаларды қарастырды. Ізденістердің нәтижесі толымды және тиянақты болды, одақтық деңгейде танылды.
"Қазақ философиясын қаншалықты дамыта алдық", - дейсіз. Иә, қазақ философиясын мойындайтындар санаты біртіндеп артып келеді. "Қазақ - дана халық, өсімтал да ұғымтал ұрпақ" деген уәжді ешкім де терістей алмайды. Неге? Қазақтың даналығы - оның ауызша шығармашылығынан, әдебиетінен, ақын-жыраулық дәстүрінен алдымен және кең танылған. Халықтың ауызша шығармашылығы өзіне тән ұлттық сипат пен ұлттық бағыттарды түсінуге және түсіндіруге жұмыла кірісіп, бір-біріне көмек беруді бірлік пен өсіп-өнудің кепілдігі екендігін түсіндіруге тырысты, іс-әрекетте адамдық бастауды қолдады. Жанашырлар ақиқатты алға тартып айтысты, ал өтірік-өсекті бетіне ашық басып әшкереледі. Ұлтжандылар мұндай құндылықтарға тәнті болды, оларды әрдайым құрмет тұтты.
- Қазақ философиясы туралы кереғар көзқарастар бар ма?
- Қазақтың дүниетанымы көне, бірақ философиялық нышаны тек ХІХ ғасырдан бертін келе өз арнасын таба бастады деушілер де баршылық. Ойлар шашыранды болса да, ұлттық идея туралы мұндай келте қайырушылық, іштей сіресушілік әлі де түгел тарқаған жоқ. Оның бір бастауы "философия дегеніміз не, ол қандай эволюциялық жолдан өтуде?" деген дәстүрлі сұрақ тұйығына тіреледі. Батыстың философиялық нормалары, стандарттары ғана негізге алынса, қазақ философиясының табиғаты туралы тұйықтар сейілмейді, қайта алыпқашты бұралқы пікірлер қосыла бермек.
Батыстық өркениет заңдылығы мен қазақ даласындағы мәдениеттің қалыптасу кезеңдері біржақты үйлесе бермейтінін терең зерттемей, ұқпай жатырмыз. Бұл - бір. Сондай-ақ қазақ философиясының өзіндік тарихи және идеялық бастаулары, әлеуметтік-мәдени бағдары бар екенін сезінсек те, осы ұстанымды ұғымдық деңгейде дәйектей, тұжырнамалық тұрғыдан жүйелей алмаудамыз. Өз халқымыздың тағдыры мен тарихына деген танымдық шикілік осында.
Қазақ философиясының үлгілері Батыс философиясының классикалық үлгілеріне сәйкес келмейтіні күдік тудырмайды. Бірақ қазіргі кең-байтақ қазақ жерінде қоныстанған түрлі ру-тайпалардың, түрлі халықтардың топтары тоғысқанын тарихшылар тізіп жатады. Ал сол кеңістіктегі мәдениеттің түрлері уақыт өте үлгі етерлік қандай із қалдырды, қазақтың қазақ болып қалыптасуына қаншалықты ықпал етті деген проблема өз арнасы мен жиегін таппай келеді.
Айтпағымыз, қазақтың өткенін көптеген мәдени факторлар тікелей де тұрақты түптеді және жанама да қосымша ықпал етті. Осы тарихи шындықтың нақты көріністері мен көркемдік шығармашылықтың арасындағы сабақтастықты айқындап бере алмаудамыз. Басты мәселе - халқымыз бұрын нені іздеді, немен қанағаттанды? Сыңар да жанама пікірлер айтылып жүр ғой. Тек философиялық-әдістемелі тұжырым жетіспеуде. Содан қазақ дегеніміз кім, ол қашан өзіндік тұрмыстық тіршілікке және этникалық мәдениетке ие болды деген мәселе тиянақты тоқтамсыз, нақты шешімсіз қалуда. Шешімсіз қалуда дегенде салалық білімдегі құнды ұсыныстарды жоққа шығарып отырған жоқпыз. Гуманитарлық-әлеуметтік білім саласындағы тың идеялар мен жаңалықтардың бір-бірімен тоғыспай, тарыдай шашылып жатқанын тілге тиек етудемін.
- Мысалы...
- Қазақтың өмір сүрген қазіргі еуразиялық кеңістікте мәдениеттің, соның ішінде рухани және қалалық мәдениеттің 5-7 мыңдық тарихы бар деген әдебиетшілердің, археологтардың және т.б. мамандардың ғылыми мәліметтері том-том болып жинақталуда. Ал осы "өркениеттің ұзақ тарихи кезеңіңде көшпелі, жартылай отырықшы және орнықты (қалалық) мәдениеттің арақатынасы қандай болды, мәдениеттің осы үш кезеңінің, түрлерінің ру-тайпалық қатынасқа, дәстүр-салтқа ықпалы қандай болды?" деген сауалға тұщымды ғылыми жауаптарды кезіктіре бермейміз.
Рас, өткеніміз бай. Осы еуразиялық кеңістікте қаншама ру-тайпалар қатар өмір сүрді, олардың өкілдері, олай болса салт-дәстүрлері араласты. Арақатынасты сипаттау кезігеді. Қарым-қатынаста рухани байлықты марапаттау әрдайым жоғары болғанын ескерсек, оны қалай түсіндіреміз? Рухани байлықтың қуаты - сабақтастықта, яғни ұқсастықта және өзімен-өзі үйлестікте болу. Топтасып, араласып өмір сүрудің осы типтес әлеуметтік-гуманитарлық астары кеңінен ашылып, арқауы ортақ бағытта ширатылған жоқ. Ал жеке тың ізденістерді дер кезінде біліп жатқан жоқпыз. Өткенімізге деген кешенді ізденістер қанағаттандыра бермейді. Онсыз мәдени мұраны сақтау, баптау, қолға алу шаралары жемісті болады дегенге күмәндану басым. Өйткені бастау - баяу да әлсіз, ізденістердің жаңа мәдени мағынасы ашылмауда.
Осыдан қазақ философиясының тарихы туралы көзқарастар өз тоқтамын тапқан жоқ демекпіз. "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарлама аясында "Қазақ халқының философиялық мұрасы" 20 том болып жарық көрді. Басқа салада да осындай қомақты шығармашылық істер тиянақталынды. Бұлар үлкен ұжымдық шығармашылық жұмыс екені даусыз. Бірақ бұл еңбектерге тұжырымдамалы талдау жасалынбай, қазақ философиясының бастауы, эволюциялық қалыптасу кезеңдері мен жетілу бағыттары өзіндік кәсіби бағасын алған жоқ. Қалың оқырман да, әр саланың мамандары да тындырылған істің рухани құндылығын тиянақты қабылдай қойған жоқ. Мұндай жалпы ақаулық білімнің басқа да - тарих, әдебиет, этнопедагогика, өнертану салаларында орын алып жатқаны аян. Түйін біреу, ортақ: жаңа мәліметтерді ұғымдық, әдістемелі және тұжырымдамалық тұрғыдан бағалау, саралау жұмыстары назардан тыс қалуда, рухани-ғылыми жетістіктерге мән бермеудеміз.
Түрлі мәдениет пен білім саласында жинақталынған алуан мәліметтерді қабылдасақ та, оларды өз тарихымызбен және мәдениетімізбен үйлестіруге лайықты арнайы дайындық керек. Мамандарымыз көненің көзі мен бүгінгі тәуелсіз елдің қажетін бірдей алып кетуі шарт. Ол үшін мамандардың интеллектуалды және әдістемелі мәдениетін бірдей қалыптастыру керек екендігі даусыз. Әзірге бұл бағытта тындырған істерден гөрі, үзілмеген үміт басым. Сызып айтар тағы бір жай бар. Ол төл тамырымыз бен мәдениетімізге деген патриоттық сезімнің, азаматтық құлшыныстың жетіспеуі.
Ғылым мен өнерді қатар қойсақ, егеменді еліміз ХХІ ғ. интеллектуалды мәдениет пен патриоттық құлшынысқа мұқтаждығы артқанын байқаймыз. Төл мұрамызға деген жанашырлық кәсіби дайындық пен азаматтық құлшыныс тоғысында жанданбай, жаңа бағдарға әрі сапалық деңгейге жетелейтін интеллектуалды ортаның кемтарлығын сезіне береміз. Кеңқолтық көзқарас, кәсіби ізденіс, азаматтық талпыныс қатар өрбігенде ғана өзгерген заман мен ұрпақ қажетін өтерлік өтімді тірлік тиянақталынбаған.
Тәуелсіздік алғалы төл тарихымызға тереңдеп келеміз, мәдени мұраның ауқымы кеңеюде. Дей тұрсақ та қазақ философиясы қай заманнан басталады, халықтық мәдени мұраның философиялық арқауын қалай ширатуға болады деген сауалдар төңірегінде бірізділік байқалмайды.
- Әрине, философия ұғымы тереңде жатқаны анық. Әсіресе, ұлттық құндылықтарға терең мән беріп, оны сақтауға барынша тырысқанымызбен, бабаларымыздан қалған бар байлықты уысымыздан шығара бастаған секілдіміз. Мұның өзі қазақ философиясына төнген қауіп емес пе?
- Байқасаңыз, ақпаратта философиялық көзқарас және ұғымдық түсінік деген тіркестер жиі айтылуда. Танымдық тереңдік осы екі деңгейде білінеді. Нені ескерген жөн? Оның мән-мағынасын, а) тарихи тұрғыдан, танымдық-әдістемелік деңгеймен және әлеуметтік бағдарымен салыстыра қарастырған абзал, ә) өмірдің заңдылығы, құндылығы және әлеуметтік бағдары ашылған, анықталған сайын тұтас қабылдаймыз. Осы үш құрылымдық бағыт пен басты өлшемді деңгейлерді қатар ескермей, өмір мен өркениет өресін дұрыс ұқпай қаламыз. Тарихи тұрғыдан алсақ, бұрынғы қоғамдық, таптық, партиялық жүйеден жаңа саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени арнаға ауысу, алмасу қарқыны қилы-қилы өтуде. Өтпелі кезеңнің ішкі рухани өрлеуі эволюциялық жолмен өтетінін, содан санада сапалық өлшемдер баяу қалыптасып, бойды біртіндеп баурап алатыны бар. Бұл - адам болмысындағы ішкі заңдылық.
Философиялық түсініктің туралығы мен қарқыны әдістемелі әрекеттен қуат алмақ. Осы ілгерілемелі үрдіс қазіргі әлеуметтік-гуманитарлық білімдер саласында өз қолдауын да, шешуін де таба алмауда дерлік. Ғылымда, әдебиетте, өнерде дәстүрлік пен жаңашыл көзқарастар қайшылықтары әр қыры мен сырынан көрініс алуда. Оның үстіне ұлттық мәдениет аясында дәстүрлік пен жаңашылдық арақатынасының өзіндік мән-мағынасы көрініс алуда. Жаңа құндылықтарды іздеу, іріктеу идеялары көтерілуде. Бұл - халық мәдениетін жаңғыртпақ талпыныстар. Талпыныс басталды, табыс көңілді тойдыра бермейді. Осындайда "өткеннен нені үйренеміз?" деген сұрақ ойға оралады. Ақын-жыраулар халықтың мұралық өрнектерін құнттады, оларды шығармашыл дәстүр ретінде жетілдірді. Олардың өнерінде: а) көркем сөздің, көркем ойдың нышаны айқын, ә) тұлғалы кейіпкердің мүдделі қимыл-әрекеттері пайымдалынды, б) шығармашылық дарын мен дәстүр ұстанымы сабақталды, в) көне заманның және ауызша шығармашылықтың әр саласында үнқату дәстүрі ауқымдалынды. Иә, халықтық сана-сезім мен тұлғалық танудың туындысы рухани мұраның іргесін қалыптастырды, ізденісті жаңа деңгейге көтермелеуге ұйытқы болды.
Философияның ХХІ ғасырдағы әлемдік жетістіктерін ескеру, оны ұлттық деңгейде бағалау - күрделі шаруа. Бүгінгі заманда технологиялық өркениет пен ұлттық мәдениеттің өркендеуі бірде үйлесіп, бірде әр сақта сіресуде. Технологиялық өркениет - жаңалыққа, ал рухани болмыс дәстүрлілікке бейім. ХХ ғ. таным мен құндылықтар арасындағы байырғы шиеленістер әлемдік және ұлттық деңгейде қайтадан әрі олардың бағдары әрқалай қозды. Әзірге олар ортақ арнаға тоғысудан гөрі, көкжиектен шалпып шығуда. Содан өркениеттің әлемдік бағдары мен ұлттық қарқыны қоғамдық санада, соның ішінде философияда әр қырынан қабылдануда; әлемдік (батыстық және шығыс) және ұлттық философия өзіндік сипат алуда, өзіндік сипат кейде бір-бірінен тіпті алшақтауда. Ұлттық сана-сезім деңгейіндегі танымдық алшақтықты дұрыс қабылдап, тура бағытты тұтас ұстаным ете білу де - жаңалық.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Сұрағымды анықтай түсейін. Бүгінгі қазақ философиясының білгір мамандары не жаңалық әкеліп жатыр, ұлтты оятар құндылықтар бар ма?
- Ескеретін де, есептесетін жайлар. Жалпы, қазақстандық философтар бар, қазақ философиясымен шұғылданатын арнайы маман-ғалымдар бар. Қазақ философиясымен арнайы шұғылданатын мамандар бізде арнайы дайындалмайды. Ұлтжанды философтар өз ынта-ырқымен қазақ халқының болмысы мен сана-сезімін, салт-дәстүрі мен мәдениетін қарастырады. Бұл бастама еліміз тәуелсіздік алғалы қарқындап келеді.
Жоғарыда еске салынған 20 томдық шығармалармен қатар, философия және саясаттану сөздігі жасалынды" қазақ философиясынынң оқу құралдары жарық көруде. Қазақ ойшылдары мен ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарастары арнайы зерттелінуде. Мұндай қол жеткен қомақты табыстар баршылық. Әйтсе де кітаптардың таралымы аздау, оның үстіне бұл еңбектерді насихаттау немесе кәсіптік деңгейде сараптау жұмыстары көңілдегідей емес. Олардың маңызын түсіндіретін немесе кем-кетігін көрсететін сыни талдаулар жоқтың қасы. Содан қалың көпшілік философтардың қазіргі таңда тындырып жатқан еңбектерін өздерінше түсінерлік мүмкіндігі шектеулі. Мұндай ағартушылық жұмыс кез келген маманның қолынан келе бермейді. Ол үшін қазақтың дүниетанымы мен болмысын арнайы кәсіби және кешенді тұрғыдан, теориялық және тұжырымдамалы бағдарда зерттеу керек. Бұл бағытта білімнің әр саласында, қалың жұрт арасында айтылып жатқан пікірлер алуан. Байырғы біржақты, салалық шеңбердегі талпыныстар әзірге зерттеушілердің басын біріктіруге икемсіз болуда.
Қазақ дүниетанымы - көпвекторда өрбіген, көпфактордан құралған рухани жетістік. Бұл тоқтамда қабылдаушылық бар, бірақ ұғымдық деңгейде түсіну немесе түсіндіру, тұжырымдық тұрғыдан ұғындыру және үйлестіру міндеті кенже қалуда. Олай деуімізге себеп - қазақ философиясын бірде ұлттық тарихтың немесе ұлттық сананың үлгісі ретінде қараушылық айқын, тіптен басым. Содан қазақ халқы ойының дамуын қарастырғанда, оның ағартушылық рөлі тарихи-танымдық тұрғыдан ширатылмай, ал әлеуметтік мән-жайын жалпы, жалаң сипаттаушылық әрі келте қайырушылық әрдайым аңғарылады. Бұрынғы сыңаржақтылықты сынаудан өткізу, қазақи идеяның танымдық маңызын ашып беру де - философиялық жаңалық. Ойды сабақталық.
1. Қазақ дүниетанымы қалыптасуының үш бірдей өлшемін - тарихи кезеңдерін, әлеуметтік тегін, мәдени ортасын қатар талдау, олардың өзара ықпалдас көріністерін, салдарын ескеру көңілден шықпайды. Ең бастысы, әзіргі ізденістер жаңа дәуірдегі қоғамдық сұранысқа, танымдық қажеттілікке сәйкес келе бермейді. Бұрынғы мәдени мұраларымызға дүниетанымдық түсінік пен ұғым таяз болғандықтан халықтың даналығы туралы ұғым скептиктердің санасына терең қонбайды, оның танымдық құндылығы, өмірлік мәні, тарихи маңызы нақты және тұтас ашылмай, жартылай, екіұшты күйде қалуда.
2. Қазақ философиясы қазақтың не ұлттық деңгейдегі жоғарғы сатысы, не тұлғалық көрініске тікелей қатысты кезеңдер деушілік бір-бірінен бөлек, қатар қолданыс табуда. Мұндай қос түсінікте әлеуметтік-психологиялық жетістіктерге тәуелді ерекшеліктер ғана бетке ұсталынады. Осыдан екі бірдей шектеушілік орнықты: тұлғалық бастау қазақ философиясының барлық кезеңдерін қамти бермейді. Содан оның қалыптасуының түрлі тарихи-танымдық арналары заманына орай, көркемдік дәстүріне бейімделе толығырақ талқыланбады.
3. Қазақ философиясының негізгі идеялары және басты мақсаттары қандай рухани бастаудан және әлеуметтік күштерден демеу тапты деген сауал нақты, қомақты, арнайы аталынбай және талданбай, оларды жанама түрде қарастыру жиі белең алуда. Оған бір себеп - халықтың көне дәуірден бергі тарихы мен рухани дүниесіне, яғни протосақтар мен протоқазақтар тайпасының өмір сүру тәсіліне, олардың тілі мен діліне көркемдік-философиялық көзқарастар, әлеуметтік-психологиялық құрылымдық және герменевтикалық талдаулар тұтас, тартымды, тұрақты қолданыс таппады.
4. Қазақ дүниетанымының идеялық бастауы, әлеуметтік бағдары о бастан шығыс өркениеті мен мәдениетінен нәр алып, онымен түптес екені ауызекі айтылумен шектеліп жатты. Содан халқымыздың рухани жетілуі, оның тарихи-мәдени сабақтастығы тиянақты, жан-жақты анықталынбай қалды. Шығыста мәдениеттің Батыстан бұрын және айқын пайда болғанын айтып жатсақ та, оның тарихи және өмірлік мән-жайын толығырақ ашуға лайықты кәсіби назар аударылмады. Кейде оған жетелі құлшыныс пен дайындық та жете бермеді.
5. Қазақ философиясының құрылымы мен қызметіне Кеңес Одағы кезіңде партиялық және ұлттық идеологияға қажетті алуан саяси түзетулер енгізілді. Оған себеп - қазақ философиясының проблемасы туралы алыпқашты ой-пікірлер айтылса да, оның объектісі мен пәні нақты тарихи-мәдени жағдайға орай анықталынбады Қазақ философиясының объектісін біреулер қазақ халқының о бастағы тарихымен теңестірді, базбіреулер қазақтың ұлт болып қалыптасқан хандық кезеңімен шектеді. Қай көзқарас қисынға келеді? Алдымен "ел-жұрт", "ру-тайпа", "халық", "Отан", "ұлт" іспетті ұғымдардың әлеуметтік-мәдени мәнісін анықтауымыз шарт. Әзіргі күйіміз қандай? Тарихшылар, әдебиетшілер, педагогтар, философтар және т.б. қазақ болмысының басты ұғымдарына өртақ өлшемдер таба алмай, әркім өз дегеніне сілтеме жасап, өз саласының ауқымынан шыға алмауда.
6. Республикамыздағы философтардың да, әлеуметтік-гуманитарлық білім саласындағы ғалымдардың арасында да тарихи-философиялық дайындықтың кенже қалғандығынан, халқымыздың әлеуметтену-мәдени тәжірибесінің теориялық және практикалық маңызын толық және дұрыс қабылданбаушылық әлі де ішінара кезігеді. Қазақ халқының философиясы оның әлеуметтік тарихы мен рухани келбеттенуінің қилы-қилы түрленуінің нәтижесі деп жүрсек те, осы түсінікті тереңдететін және жүйелейтін қос бастаманы - тарихи-философиялық танымның методологиясы мен халықтың әлеуметтенуінің құрылымын сауатты қолдану жетіспей жатқанын жасыра алмаймыз. Осы кемшіліктерді игеру - философиялық жаңалықтың санатына жатады.
- Біз жаңа дәуірге бет алдық. Жаңа қазақ ұлты қалыптасып келеді. Болашағымыз қалай боларын болжай аласыз ба?
- Жаңа қазақ ұлтының қалыптасуына жаңа сана және қоғамдық белсенділік керек. Ол туралы Президентіміз ұсынған "Қазақстан - 2030", "Қазақстан дамуының 2020 стратегиялық бағдары" құжаттарында анықталынған. Мемлекеттік саясат осы бағытта кешенді де қарқынды іс-шараларды жүзеге асыруда. Халқымыздың өскелең рухани-мәдени сұранысын қанағаттандыруға - "Мәдени мұра" бағдарламасы арналды. Бағдар - қазақтың салт-дәстүрін зерделеудің бастауы және еліміздің рухани түлеуінің жалғасы. Оның басты мақсаты - Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзімен айтқанда, "ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты" болатын мәдениетті ашып беру, ұлтымыздың мәдениетін, оның тарихын ұлықтаған ұлы тұлғалардың үлесін танытатын мәдени мұраны сақтауды, қазақстандықтардың рухани кемелденуінің өркениет көшінен кейін қалмауын қамтамасыз ету.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақ философиясының даму бағыты қандай деген сұрақ өздігінен туындайды. Бүгінгі қазақ философиясына көрегендік жетіспейді. Жалпы, ұлттық әлеуметтік-гуманитарлық білімдер саласы да бұл өреге жете алған жоқ деген ойды қайталауға мәжбүрмін. Бірақ бұл деңгейді бағалайтын өлшемнің жинақталынбағанын ескеру де жөн. Десек те, қазіргі кезде қандай ұрпақты тәрбиелеу керек, оны адамгершіліктің қандай күш-қуаты арқылы оятуға болады деген мәселенің әлеуметтік маңызы артуда. Жасыратыны жоқ, қазақ философиясы әзірге мәдениетіміздің өткен шағына баса көңіл аударып, өмірдің бүгінгі өткір мәселесін талқылауға еркін араласа алмай жатыр. Шамасы, ес жинап жатқан кез болар. Әзіргі ізденістер, негізінде жаһандану кезіндегі жалпылама сипаттамаларды, оның басты ұғымдары мен құндылықтарының танымдық маңызын ашып беруге шоғырлануда. Ендігі ұлттық ұстаным - халқымыздың рухани қызметі мен интеллектуалды мәдениетін пайдалануға күш салу, осы бағыттағы кәсіби білгірлікті жетілдіруге ұйытқы болу.
Ендігі іргелі міндет - мәдени мұраны дамыту, адамдық құндылықты қуаттау. Осыған орай, қазақ философиясының алдында, а) ұлттық мәдениеттің субъектісі мен объектісі айқындайтын тарихи-танымдық қызметтің желісін қамту, б) оның қозғаушы күші, құндылықтары және қолдану ұстанымын теңестіру міндеттері қомақтануда. Мақсат - қазақ халқы философиясын қабылдайтын және қолдайтын әлеуметтік күштің бейнесі мен болмысын айқындау. Қазақ халқы философиясынан, яғни ауыз әдебиетінен, ақын-жыраулық және би-шешендік дәстүрлерден үйренеріміз не? Онда а) сезімталдық пен пайымдаудың, тіл мен ойдың үйлесуі, үлгісі, үрдісі айқын; ә) жеке тұлғаның қабілет-қасиеті ұштас, үйлес келеді; б) халықтың ойын-сауығы мен дәстүрі тамырлас. Содан ағартушылық сарын басым, ал ағартушылықта көркемдік сезімталдық пен шабытты толғаныс еркін ойлаумен толастайды. Танымның осы үштік белгісі ағартушылық идеясына серпіліс енгізді.
- Қазір бізде ұран да көп, бастама да көп, тіпті кейбір ұрандаулар адамды аллергия ететін кездері бар. Осыған қарағанда, біз жалпыхалықтық мәселені көп ойлаймыз да, ұлттық мүддеге, идеологияға келгенде кібіртіктеп қалатын секілдіміз. Енді ұлы ұлттар қатарына қосылу үшін не істеуіміз керек?
- Ұран мен ұсыныс, жалпы, қыбыр-жыбыр мен құлшыныс бұрын-соңды бірдей құбылыс болмаған. Ұран мен қыбыр-жыбыр - әурешіліктің нышаны. Бүгінде қазақтың тілі, әдебиеті, тарихы мен мәдениеті туралы, шүкір, әңгіме кәсіби деңгейде жиі қозғалуда. Өкінішке қарай, әр саланың өкілі "өз жағасында" дауыстайды. Оны біреулер естімейді, басқасы ұқпайды, басым көпшілігі ықылас таныта бермейді. Ой, сөз, түсінік пен іс-әрекет үйлеспеуде. Нақты ұсыныс - көзқарастағы сапалық деңгей, құлшыныс - тұрмыс-тіршіліктегі сандық-сапалық жетістіктерге кепілдік екенін дәйекті көрсету. Қазақтың бүгіні мен болашағына жанашырлар ғана, оларды ендігі ұлтжандылар деп те жүрміз ғой, пайдалы бастамаларымен көзге түсіп, көңілден шығуда. Олар әзірге аз әрі бірін-бірі өнімді әрекетпен қолдай бермейді. Мұндай сыңаржақтық дағдыға айналып, тамыр жаюы - өзімізді қолдап, тұсаумен бірдей.
Есептесетін жай - өркениеттің өткендегі өрістері бірдей болмады, адамзаттың мәдениеті туралы бұрынғы философиялық, діни және ғылыми көзқарастар бір-біріне қайшы келіп, бір-бірімен үйлеспей жатты. Ақпарат жүйесінің өз әлсіздігі біліне бастады. БАҚ-та өркениет пен дүниетанымдық қақтығыстарды бір шетінен қырнап, олардың мәліметтерінде ортақ мәселенің түрлі көріністерін бір-бірінен бөле-жара қараушылық, бір-біріне қарсы қоюшылық дағдылары жалғасын табуда. Бұрын таптық, идеологиялық күрестер бұл мәселені өздерінің мүддесіне орай үрледі. Сана-сезімде сірескен бұл қатпарлардан тәуелсіздік алғаннан бері толық айыққан жоқпыз. Бүгінде өзара тоғысып жатқан жаһандық және ұлттық үрдістердің диалектикасын шым-шымдап ұға алмай жатқан жайымыз айқын. Енді осы тарихи және қоғамдық бетбұрыстарға жаһандық сипаттама мен ұлттық көзқарастарды қатар өрбіту - ХХІ ғасырдағы өркениеттің талабы және ұлттық интеллектуалды мәдениеттің беталысы болуы шарт. Осындай қилы жағдайларды ескере отырып, қазақ философиясының түбірі, тағдыры және танымдық маңызы туралы мәселелерді қатар, қабаттай қарастыру да, мамандар бас қосып, жаңа ғасырдың ортақ түйінін табу да қажеттілік. Сол үшін қазақтың тұтас санасын, ұлттық идеясын қалыптастыру шарт.
- Әңгімеңізге рақмет!
Жақан Молдабеков, философия ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры

Сұхбаттасқан
Жолдасбек ДУАНАБАЙ

«Айқын» газеті