- جاقىندا الماتىدا ء"XXى عاسىرداعى فيلوسوفيا جولى: الەمدىك فيلوسوفيا تاريحىنداعى قازاقستان فيلوسوفياسى" دەگەن تاقىرىپتا جيىن وتكەنى بەلگىلى. شىن مانىندە، ءبىز عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحى بار قازاق فيلوسوفياسىن قانشالىقتى ىلگەرىلەتتىك، ونى قازىر ءوز مۇددەمىزگە ساي دامىتىپ جاتىرمىز با؟
- اۋماقتى دا استارلى سۇراق ەكەن. ىرىكتەپ جاۋاپ بەرەيىن. اڭگىمە ارقاۋى - قازاق فيلوسوفياسى نەمەسە قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى ماسەلەسى. ونى حح عاسىردا قازاق فيلوسوفياسىن تاريحي تۇرعىدان ءۇش كەزەڭگە - وسى عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنا دەيىنگى، كەڭەس وداعى كەزىندەگى جانە تاۋەلسىز قازاقستانداعى دەپ، ال قوزعاۋشى كۇشى تۇرعىسىنان - حالىقتىق جانە كاسىبي دەڭگەيدەگى سيپاتتارعا جىكتەۋ دايەكتى بولار. قازاقتىڭ كاسىبي فيلوسوفياسى - حح عاسىر ەكىنشى جارتىسىندا قالىپتاستى. وعان ءتان ەرەكشەلىكتەر - رەسپۋبليكامىزدا الەمدىك فيلوسوفيانىڭ پرينتسيپتەرى مەن زاڭدىلىقتارىن مەڭگەرگەن مىقتى كاسىبي فيلوسوفيانىڭ نەگىزى قالاندى; قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، ماسكەۋ جانە باسقا وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىن بىتىرگەن كاسىبي مامان فيلوسوفتار ءبىلىمنىڭ دە، شىعارماشىلىق ىزدەنىستىڭ دە كاسىبيلىك دەڭگەيىن كوتەردى; فيلوسوفيانىڭ تەوريالىق جانە ادىسنامالىق پروبلەمالارىن كەڭىنەن زەرتتەيتىن اكادەميالىق عىلىمي ينستيتۋت جۇمىس ىستەدى. رەسپۋبليكالىق فيلوسوفتار قاۋىمداستىعى اۋقىمى الۋان پروبلەمالاردى قاراستىردى. ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسى تولىمدى جانە تياناقتى بولدى، وداقتىق دەڭگەيدە تانىلدى.
"قازاق فيلوسوفياسىن قانشالىقتى دامىتا الدىق", - دەيسىز. ءيا، قازاق فيلوسوفياسىن مويىندايتىندار ساناتى بىرتىندەپ ارتىپ كەلەدى. "قازاق - دانا حالىق، ءوسىمتال دا ۇعىمتال ۇرپاق" دەگەن ءۋاجدى ەشكىم دە تەرىستەي المايدى. نەگە؟ قازاقتىڭ دانالىعى - ونىڭ اۋىزشا شىعارماشىلىعىنان، ادەبيەتىنەن، اقىن-جىراۋلىق داستۇرىنەن الدىمەن جانە كەڭ تانىلعان. حالىقتىڭ اۋىزشا شىعارماشىلىعى وزىنە ءتان ۇلتتىق سيپات پەن ۇلتتىق باعىتتاردى تۇسىنۋگە جانە تۇسىندىرۋگە جۇمىلا كىرىسىپ، ءبىر-بىرىنە كومەك بەرۋدى بىرلىك پەن ءوسىپ-ءونۋدىڭ كەپىلدىگى ەكەندىگىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى، ءىس-ارەكەتتە ادامدىق باستاۋدى قولدادى. جاناشىرلار اقيقاتتى العا تارتىپ ايتىستى، ال وتىرىك-وسەكتى بەتىنە اشىق باسىپ اشكەرەلەدى. ۇلتجاندىلار مۇنداي قۇندىلىقتارعا ءتانتى بولدى، ولاردى ءاردايىم قۇرمەت تۇتتى.
- قازاق فيلوسوفياسى تۋرالى كەرەعار كوزقاراستار بار ما؟
- قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى كونە، بىراق فيلوسوفيالىق نىشانى تەك ءحىح عاسىردان بەرتىن كەلە ءوز ارناسىن تابا باستادى دەۋشىلەر دە بارشىلىق. ويلار شاشىراندى بولسا دا، ۇلتتىق يدەيا تۋرالى مۇنداي كەلتە قايىرۋشىلىق، ىشتەي سىرەسۋشىلىك ءالى دە تۇگەل تارقاعان جوق. ونىڭ ءبىر باستاۋى "فيلوسوفيا دەگەنىمىز نە، ول قانداي ەۆوليۋتسيالىق جولدان وتۋدە؟" دەگەن ءداستۇرلى سۇراق تۇيىعىنا تىرەلەدى. باتىستىڭ فيلوسوفيالىق نورمالارى، ستاندارتتارى عانا نەگىزگە الىنسا، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تابيعاتى تۋرالى تۇيىقتار سەيىلمەيدى، قايتا الىپقاشتى بۇرالقى پىكىرلەر قوسىلا بەرمەك.
باتىستىق وركەنيەت زاڭدىلىعى مەن قازاق دالاسىنداعى مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى بىرجاقتى ۇيلەسە بەرمەيتىنىن تەرەڭ زەرتتەمەي، ۇقپاي جاتىرمىز. بۇل - ءبىر. سونداي-اق قازاق فيلوسوفياسىنىڭ وزىندىك تاريحي جانە يدەيالىق باستاۋلارى، الەۋمەتتىك-مادەني باعدارى بار ەكەنىن سەزىنسەك تە، وسى ۇستانىمدى ۇعىمدىق دەڭگەيدە دايەكتەي، تۇجىرنامالىق تۇرعىدان جۇيەلەي الماۋدامىز. ءوز حالقىمىزدىڭ تاعدىرى مەن تاريحىنا دەگەن تانىمدىق شيكىلىك وسىندا.
قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ۇلگىلەرى باتىس فيلوسوفياسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىنە سايكەس كەلمەيتىنى كۇدىك تۋدىرمايدى. بىراق قازىرگى كەڭ-بايتاق قازاق جەرىندە قونىستانعان ءتۇرلى رۋ-تايپالاردىڭ، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ توپتارى توعىسقانىن تاريحشىلار ءتىزىپ جاتادى. ال سول كەڭىستىكتەگى مادەنيەتتىڭ تۇرلەرى ۋاقىت وتە ۇلگى ەتەرلىك قانداي ءىز قالدىردى، قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋىنا قانشالىقتى ىقپال ەتتى دەگەن پروبلەما ءوز ارناسى مەن جيەگىن تاپپاي كەلەدى.
ايتپاعىمىز، قازاقتىڭ وتكەنىن كوپتەگەن مادەني فاكتورلار تىكەلەي دە تۇراقتى تۇپتەدى جانە جاناما دا قوسىمشا ىقپال ەتتى. وسى تاريحي شىندىقتىڭ ناقتى كورىنىستەرى مەن كوركەمدىك شىعارماشىلىقتىڭ اراسىنداعى ساباقتاستىقتى ايقىنداپ بەرە الماۋدامىز. باستى ماسەلە - حالقىمىز بۇرىن نەنى ىزدەدى، نەمەن قاناعاتتاندى؟ سىڭار دا جاناما پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر عوي. تەك فيلوسوفيالىق-ادىستەمەلى تۇجىرىم جەتىسپەۋدە. سودان قازاق دەگەنىمىز كىم، ول قاشان وزىندىك تۇرمىستىق تىرشىلىككە جانە ەتنيكالىق مادەنيەتكە يە بولدى دەگەن ماسەلە تياناقتى توقتامسىز، ناقتى شەشىمسىز قالۋدا. شەشىمسىز قالۋدا دەگەندە سالالىق بىلىمدەگى قۇندى ۇسىنىستاردى جوققا شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. گۋمانيتارلىق-الەۋمەتتىك ءبىلىم سالاسىنداعى تىڭ يدەيالار مەن جاڭالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن توعىسپاي، تارىداي شاشىلىپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتۋدەمىن.
- مىسالى...
- قازاقتىڭ ءومىر سۇرگەن قازىرگى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە مادەنيەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە رۋحاني جانە قالالىق مادەنيەتتىڭ 5-7 مىڭدىق تاريحى بار دەگەن ادەبيەتشىلەردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ جانە ت.ب. مامانداردىڭ عىلىمي مالىمەتتەرى توم-توم بولىپ جيناقتالۋدا. ال وسى "وركەنيەتتىڭ ۇزاق تاريحي كەزەڭىڭدە كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى جانە ورنىقتى (قالالىق) مادەنيەتتىڭ اراقاتىناسى قانداي بولدى، مادەنيەتتىڭ وسى ءۇش كەزەڭىنىڭ، تۇرلەرىنىڭ رۋ-تايپالىق قاتىناسقا، ءداستۇر-سالتقا ىقپالى قانداي بولدى؟" دەگەن ساۋالعا تۇششىمدى عىلىمي جاۋاپتاردى كەزىكتىرە بەرمەيمىز.
راس، وتكەنىمىز باي. وسى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە قانشاما رۋ-تايپالار قاتار ءومىر ءسۇردى، ولاردىڭ وكىلدەرى، ولاي بولسا سالت-داستۇرلەرى ارالاستى. اراقاتىناستى سيپاتتاۋ كەزىگەدى. قارىم-قاتىناستا رۋحاني بايلىقتى ماراپاتتاۋ ءاردايىم جوعارى بولعانىن ەسكەرسەك، ونى قالاي تۇسىندىرەمىز؟ رۋحاني بايلىقتىڭ قۋاتى - ساباقتاستىقتا، ياعني ۇقساستىقتا جانە وزىمەن-ءوزى ۇيلەستىكتە بولۋ. توپتاسىپ، ارالاسىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ وسى تيپتەس الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق استارى كەڭىنەن اشىلىپ، ارقاۋى ورتاق باعىتتا شيراتىلعان جوق. ال جەكە تىڭ ىزدەنىستەردى دەر كەزىندە ءبىلىپ جاتقان جوقپىز. وتكەنىمىزگە دەگەن كەشەندى ىزدەنىستەر قاناعاتتاندىرا بەرمەيدى. ونسىز مادەني مۇرانى ساقتاۋ، باپتاۋ، قولعا الۋ شارالارى جەمىستى بولادى دەگەنگە كۇماندانۋ باسىم. ويتكەنى باستاۋ - باياۋ دا ءالسىز، ىزدەنىستەردىڭ جاڭا مادەني ماعىناسى اشىلماۋدا.
وسىدان قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى تۋرالى كوزقاراستار ءوز توقتامىن تاپقان جوق دەمەكپىز. "مادەني مۇرا" مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا "قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى" 20 توم بولىپ جارىق كوردى. باسقا سالادا دا وسىنداي قوماقتى شىعارماشىلىق ىستەر تياناقتالىندى. بۇلار ۇلكەن ۇجىمدىق شىعارماشىلىق جۇمىس ەكەنى داۋسىز. بىراق بۇل ەڭبەكتەرگە تۇجىرىمدامالى تالداۋ جاسالىنباي، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ باستاۋى، ەۆوليۋتسيالىق قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن جەتىلۋ باعىتتارى وزىندىك كاسىبي باعاسىن العان جوق. قالىڭ وقىرمان دا، ءار سالانىڭ ماماندارى دا تىندىرىلعان ءىستىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن تياناقتى قابىلداي قويعان جوق. مۇنداي جالپى اقاۋلىق ءبىلىمنىڭ باسقا دا - تاريح، ادەبيەت، ەتنوپەداگوگيكا، ونەرتانۋ سالالارىندا ورىن الىپ جاتقانى ايان. ءتۇيىن بىرەۋ، ورتاق: جاڭا مالىمەتتەردى ۇعىمدىق، ادىستەمەلى جانە تۇجىرىمدامالىق تۇرعىدان باعالاۋ، سارالاۋ جۇمىستارى نازاردان تىس قالۋدا، رۋحاني-عىلىمي جەتىستىكتەرگە ءمان بەرمەۋدەمىز.
ءتۇرلى مادەنيەت پەن ءبىلىم سالاسىندا جيناقتالىنعان الۋان مالىمەتتەردى قابىلداساق تا، ولاردى ءوز تاريحىمىزبەن جانە مادەنيەتىمىزبەن ۇيلەستىرۋگە لايىقتى ارنايى دايىندىق كەرەك. ماماندارىمىز كونەنىڭ كوزى مەن بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ قاجەتىن بىردەي الىپ كەتۋى شارت. ول ءۇشىن مامانداردىڭ ينتەللەكتۋالدى جانە ادىستەمەلى مادەنيەتىن بىردەي قالىپتاستىرۋ كەرەك ەكەندىگى داۋسىز. ازىرگە بۇل باعىتتا تىندىرعان ىستەردەن گورى، ۇزىلمەگەن ءۇمىت باسىم. سىزىپ ايتار تاعى ءبىر جاي بار. ول ءتول تامىرىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمنىڭ، ازاماتتىق قۇلشىنىستىڭ جەتىسپەۋى.
عىلىم مەن ونەردى قاتار قويساق، ەگەمەندى ەلىمىز ءححى ع. ينتەللەكتۋالدى مادەنيەت پەن پاتريوتتىق قۇلشىنىسقا مۇقتاجدىعى ارتقانىن بايقايمىز. ءتول مۇرامىزعا دەگەن جاناشىرلىق كاسىبي دايىندىق پەن ازاماتتىق قۇلشىنىس توعىسىندا جاندانباي، جاڭا باعدارعا ءارى ساپالىق دەڭگەيگە جەتەلەيتىن ينتەللەكتۋالدى ورتانىڭ كەمتارلىعىن سەزىنە بەرەمىز. كەڭقولتىق كوزقاراس، كاسىبي ىزدەنىس، ازاماتتىق تالپىنىس قاتار وربىگەندە عانا وزگەرگەن زامان مەن ۇرپاق قاجەتىن وتەرلىك ءوتىمدى تىرلىك تياناقتالىنباعان.
تاۋەلسىزدىك العالى ءتول تاريحىمىزعا تەرەڭدەپ كەلەمىز، مادەني مۇرانىڭ اۋقىمى كەڭەيۋدە. دەي تۇرساق تا قازاق فيلوسوفياسى قاي زاماننان باستالادى، حالىقتىق مادەني مۇرانىڭ فيلوسوفيالىق ارقاۋىن قالاي شيراتۋعا بولادى دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە بىرىزدىلىك بايقالمايدى.
- ارينە، فيلوسوفيا ۇعىمى تەرەڭدە جاتقانى انىق. اسىرەسە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونى ساقتاۋعا بارىنشا تىرىسقانىمىزبەن، بابالارىمىزدان قالعان بار بايلىقتى ۋىسىمىزدان شىعارا باستاعان سەكىلدىمىز. مۇنىڭ ءوزى قازاق فيلوسوفياسىنا تونگەن قاۋىپ ەمەس پە؟
- بايقاساڭىز، اقپاراتتا فيلوسوفيالىق كوزقاراس جانە ۇعىمدىق تۇسىنىك دەگەن تىركەستەر ءجيى ايتىلۋدا. تانىمدىق تەرەڭدىك وسى ەكى دەڭگەيدە بىلىنەدى. نەنى ەسكەرگەن ءجون؟ ونىڭ ءمان-ماعىناسىن، ا) تاريحي تۇرعىدان، تانىمدىق-ادىستەمەلىك دەڭگەيمەن جانە الەۋمەتتىك باعدارىمەن سالىستىرا قاراستىرعان ابزال، ءا) ءومىردىڭ زاڭدىلىعى، قۇندىلىعى جانە الەۋمەتتىك باعدارى اشىلعان، انىقتالعان سايىن تۇتاس قابىلدايمىز. وسى ءۇش قۇرىلىمدىق باعىت پەن باستى ولشەمدى دەڭگەيلەردى قاتار ەسكەرمەي، ءومىر مەن وركەنيەت ورەسىن دۇرىس ۇقپاي قالامىز. تاريحي تۇرعىدان الساق، بۇرىنعى قوعامدىق، تاپتىق، پارتيالىق جۇيەدەن جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني ارناعا اۋىسۋ، الماسۋ قارقىنى قيلى-قيلى وتۋدە. وتپەلى كەزەڭنىڭ ىشكى رۋحاني ورلەۋى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن وتەتىنىن، سودان سانادا ساپالىق ولشەمدەر باياۋ قالىپتاسىپ، بويدى بىرتىندەپ باۋراپ الاتىنى بار. بۇل - ادام بولمىسىنداعى ىشكى زاڭدىلىق.
فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتىڭ تۋرالىعى مەن قارقىنى ادىستەمەلى ارەكەتتەن قۋات الماق. وسى ىلگەرىلەمەلى ءۇردىس قازىرگى الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق بىلىمدەر سالاسىندا ءوز قولداۋىن دا، شەشۋىن دە تابا الماۋدا دەرلىك. عىلىمدا، ادەبيەتتە، ونەردە داستۇرلىك پەن جاڭاشىل كوزقاراستار قايشىلىقتارى ءار قىرى مەن سىرىنان كورىنىس الۋدا. ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق مادەنيەت اياسىندا داستۇرلىك پەن جاڭاشىلدىق اراقاتىناسىنىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسى كورىنىس الۋدا. جاڭا قۇندىلىقتاردى ىزدەۋ، ىرىكتەۋ يدەيالارى كوتەرىلۋدە. بۇل - حالىق مادەنيەتىن جاڭعىرتپاق تالپىنىستار. تالپىنىس باستالدى، تابىس كوڭىلدى تويدىرا بەرمەيدى. وسىندايدا "وتكەننەن نەنى ۇيرەنەمىز؟" دەگەن سۇراق ويعا ورالادى. اقىن-جىراۋلار حالىقتىڭ مۇرالىق ورنەكتەرىن قۇنتتادى، ولاردى شىعارماشىل ءداستۇر رەتىندە جەتىلدىردى. ولاردىڭ ونەرىندە: ا) كوركەم ءسوزدىڭ، كوركەم ويدىڭ نىشانى ايقىن، ءا) تۇلعالى كەيىپكەردىڭ مۇددەلى قيمىل-ارەكەتتەرى پايىمدالىندى، ب) شىعارماشىلىق دارىن مەن ءداستۇر ۇستانىمى ساباقتالدى، ۆ) كونە زاماننىڭ جانە اۋىزشا شىعارماشىلىقتىڭ ءار سالاسىندا ۇنقاتۋ ءداستۇرى اۋقىمدالىندى. ءيا، حالىقتىق سانا-سەزىم مەن تۇلعالىق تانۋدىڭ تۋىندىسى رۋحاني مۇرانىڭ ىرگەسىن قالىپتاستىردى، ىزدەنىستى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرمەلەۋگە ۇيىتقى بولدى.
فيلوسوفيانىڭ ءححى عاسىرداعى الەمدىك جەتىستىكتەرىن ەسكەرۋ، ونى ۇلتتىق دەڭگەيدە باعالاۋ - كۇردەلى شارۋا. بۇگىنگى زاماندا تەحنولوگيالىق وركەنيەت پەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ وركەندەۋى بىردە ۇيلەسىپ، بىردە ءار ساقتا سىرەسۋدە. تەحنولوگيالىق وركەنيەت - جاڭالىققا، ال رۋحاني بولمىس داستۇرلىلىككە بەيىم. حح ع. تانىم مەن قۇندىلىقتار اراسىنداعى بايىرعى شيەلەنىستەر الەمدىك جانە ۇلتتىق دەڭگەيدە قايتادان ءارى ولاردىڭ باعدارى ارقالاي قوزدى. ازىرگە ولار ورتاق ارناعا توعىسۋدان گورى، كوكجيەكتەن شالپىپ شىعۋدا. سودان وركەنيەتتىڭ الەمدىك باعدارى مەن ۇلتتىق قارقىنى قوعامدىق سانادا، سونىڭ ىشىندە فيلوسوفيادا ءار قىرىنان قابىلدانۋدا; الەمدىك (باتىستىق جانە شىعىس) جانە ۇلتتىق فيلوسوفيا وزىندىك سيپات الۋدا، وزىندىك سيپات كەيدە ءبىر-بىرىنەن ءتىپتى الشاقتاۋدا. ۇلتتىق سانا-سەزىم دەڭگەيىندەگى تانىمدىق الشاقتىقتى دۇرىس قابىلداپ، تۋرا باعىتتى تۇتاس ۇستانىم ەتە ءبىلۋ دە - جاڭالىق.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- سۇراعىمدى انىقتاي تۇسەيىن. بۇگىنگى قازاق فيلوسوفياسىنىڭ بىلگىر ماماندارى نە جاڭالىق اكەلىپ جاتىر، ۇلتتى وياتار قۇندىلىقتار بار ما؟
- ەسكەرەتىن دە، ەسەپتەسەتىن جايلار. جالپى، قازاقستاندىق فيلوسوفتار بار، قازاق فيلوسوفياسىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى مامان-عالىمدار بار. قازاق فيلوسوفياسىمەن ارنايى شۇعىلداناتىن ماماندار بىزدە ارنايى دايىندالمايدى. ۇلتجاندى فيلوسوفتار ءوز ىنتا-ىرقىمەن قازاق حالقىنىڭ بولمىسى مەن سانا-سەزىمىن، سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قاراستىرادى. بۇل باستاما ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى قارقىنداپ كەلەدى.
جوعارىدا ەسكە سالىنعان 20 تومدىق شىعارمالارمەن قاتار، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ سوزدىگى جاسالىندى" قازاق فيلوسوفياسىنىنڭ وقۋ قۇرالدارى جارىق كورۋدە. قازاق ويشىلدارى مەن اقىن-جىراۋلاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارى ارنايى زەرتتەلىنۋدە. مۇنداي قول جەتكەن قوماقتى تابىستار بارشىلىق. ايتسە دە كىتاپتاردىڭ تارالىمى ازداۋ، ونىڭ ۇستىنە بۇل ەڭبەكتەردى ناسيحاتتاۋ نەمەسە كاسىپتىك دەڭگەيدە ساراپتاۋ جۇمىستارى كوڭىلدەگىدەي ەمەس. ولاردىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەتىن نەمەسە كەم-كەتىگىن كورسەتەتىن سىني تالداۋلار جوقتىڭ قاسى. سودان قالىڭ كوپشىلىك فيلوسوفتاردىڭ قازىرگى تاڭدا تىندىرىپ جاتقان ەڭبەكتەرىن وزدەرىنشە تۇسىنەرلىك مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. مۇنداي اعارتۋشىلىق جۇمىس كەز كەلگەن ماماننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن بولمىسىن ارنايى كاسىبي جانە كەشەندى تۇرعىدان، تەوريالىق جانە تۇجىرىمدامالى باعداردا زەرتتەۋ كەرەك. بۇل باعىتتا ءبىلىمنىڭ ءار سالاسىندا، قالىڭ جۇرت اراسىندا ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەر الۋان. بايىرعى بىرجاقتى، سالالىق شەڭبەردەگى تالپىنىستار ازىرگە زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە يكەمسىز بولۋدا.
قازاق دۇنيەتانىمى - كوپۆەكتوردا وربىگەن، كوپفاكتوردان قۇرالعان رۋحاني جەتىستىك. بۇل توقتامدا قابىلداۋشىلىق بار، بىراق ۇعىمدىق دەڭگەيدە ءتۇسىنۋ نەمەسە ءتۇسىندىرۋ، تۇجىرىمدىق تۇرعىدان ۇعىندىرۋ جانە ۇيلەستىرۋ مىندەتى كەنجە قالۋدا. ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ - قازاق فيلوسوفياسىن بىردە ۇلتتىق تاريحتىڭ نەمەسە ۇلتتىق سانانىڭ ۇلگىسى رەتىندە قاراۋشىلىق ايقىن، تىپتەن باسىم. سودان قازاق حالقى ويىنىڭ دامۋىن قاراستىرعاندا، ونىڭ اعارتۋشىلىق ءرولى تاريحي-تانىمدىق تۇرعىدان شيراتىلماي، ال الەۋمەتتىك ءمان-جايىن جالپى، جالاڭ سيپاتتاۋشىلىق ءارى كەلتە قايىرۋشىلىق ءاردايىم اڭعارىلادى. بۇرىنعى سىڭارجاقتىلىقتى سىناۋدان وتكىزۋ، قازاقي يدەيانىڭ تانىمدىق ماڭىزىن اشىپ بەرۋ دە - فيلوسوفيالىق جاڭالىق. ويدى ساباقتالىق.
1. قازاق دۇنيەتانىمى قالىپتاسۋىنىڭ ءۇش بىردەي ولشەمىن - تاريحي كەزەڭدەرىن، الەۋمەتتىك تەگىن، مادەني ورتاسىن قاتار تالداۋ، ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداس كورىنىستەرىن، سالدارىن ەسكەرۋ كوڭىلدەن شىقپايدى. ەڭ باستىسى، ازىرگى ىزدەنىستەر جاڭا داۋىردەگى قوعامدىق سۇرانىسقا، تانىمدىق قاجەتتىلىككە سايكەس كەلە بەرمەيدى. بۇرىنعى مادەني مۇرالارىمىزعا دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىك پەن ۇعىم تاياز بولعاندىقتان حالىقتىڭ دانالىعى تۋرالى ۇعىم سكەپتيكتەردىڭ ساناسىنا تەرەڭ قونبايدى، ونىڭ تانىمدىق قۇندىلىعى، ومىرلىك ءمانى، تاريحي ماڭىزى ناقتى جانە تۇتاس اشىلماي، جارتىلاي، ەكىۇشتى كۇيدە قالۋدا.
2. قازاق فيلوسوفياسى قازاقتىڭ نە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى جوعارعى ساتىسى، نە تۇلعالىق كورىنىسكە تىكەلەي قاتىستى كەزەڭدەر دەۋشىلىك ءبىر-بىرىنەن بولەك، قاتار قولدانىس تابۋدا. مۇنداي قوس تۇسىنىكتە الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جەتىستىكتەرگە تاۋەلدى ەرەكشەلىكتەر عانا بەتكە ۇستالىنادى. وسىدان ەكى بىردەي شەكتەۋشىلىك ورنىقتى: تۇلعالىق باستاۋ قازاق فيلوسوفياسىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن قامتي بەرمەيدى. سودان ونىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءتۇرلى تاريحي-تانىمدىق ارنالارى زامانىنا وراي، كوركەمدىك داستۇرىنە بەيىمدەلە تولىعىراق تالقىلانبادى.
3. قازاق فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزگى يدەيالارى جانە باستى ماقساتتارى قانداي رۋحاني باستاۋدان جانە الەۋمەتتىك كۇشتەردەن دەمەۋ تاپتى دەگەن ساۋال ناقتى، قوماقتى، ارنايى اتالىنباي جانە تالدانباي، ولاردى جاناما تۇردە قاراستىرۋ ءجيى بەلەڭ الۋدا. وعان ءبىر سەبەپ - حالىقتىڭ كونە داۋىردەن بەرگى تاريحى مەن رۋحاني دۇنيەسىنە، ياعني پروتوساقتار مەن پروتوقازاقتار تايپاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاسىلىنە، ولاردىڭ ءتىلى مەن دىلىنە كوركەمدىك-فيلوسوفيالىق كوزقاراستار، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قۇرىلىمدىق جانە گەرمەنەۆتيكالىق تالداۋلار تۇتاس، تارتىمدى، تۇراقتى قولدانىس تاپپادى.
4. قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ يدەيالىق باستاۋى، الەۋمەتتىك باعدارى و باستان شىعىس وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنەن ءنار الىپ، ونىمەن تۇپتەس ەكەنى اۋىزەكى ايتىلۋمەن شەكتەلىپ جاتتى. سودان حالقىمىزدىڭ رۋحاني جەتىلۋى، ونىڭ تاريحي-مادەني ساباقتاستىعى تياناقتى، جان-جاقتى انىقتالىنباي قالدى. شىعىستا مادەنيەتتىڭ باتىستان بۇرىن جانە ايقىن پايدا بولعانىن ايتىپ جاتساق تا، ونىڭ تاريحي جانە ومىرلىك ءمان-جايىن تولىعىراق اشۋعا لايىقتى كاسىبي نازار اۋدارىلمادى. كەيدە وعان جەتەلى قۇلشىنىس پەن دايىندىق تا جەتە بەرمەدى.
5. قازاق فيلوسوفياسىنىڭ قۇرىلىمى مەن قىزمەتىنە كەڭەس وداعى كەزىڭدە پارتيالىق جانە ۇلتتىق يدەولوگياعا قاجەتتى الۋان ساياسي تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. وعان سەبەپ - قازاق فيلوسوفياسىنىڭ پروبلەماسى تۋرالى الىپقاشتى وي-پىكىرلەر ايتىلسا دا، ونىڭ وبەكتىسى مەن ءپانى ناقتى تاريحي-مادەني جاعدايعا وراي انىقتالىنبادى قازاق فيلوسوفياسىنىڭ وبەكتىسىن بىرەۋلەر قازاق حالقىنىڭ و باستاعى تاريحىمەن تەڭەستىردى، بازبىرەۋلەر قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقان حاندىق كەزەڭىمەن شەكتەدى. قاي كوزقاراس قيسىنعا كەلەدى؟ الدىمەن "ەل-جۇرت", "رۋ-تايپا", "حالىق", "وتان", "ۇلت" ىسپەتتى ۇعىمداردىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ءمانىسىن انىقتاۋىمىز شارت. ازىرگى كۇيىمىز قانداي؟ تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، پەداگوگتار، فيلوسوفتار جانە ت.ب. قازاق بولمىسىنىڭ باستى ۇعىمدارىنا ورتاق ولشەمدەر تابا الماي، اركىم ءوز دەگەنىنە سىلتەمە جاساپ، ءوز سالاسىنىڭ اۋقىمىنان شىعا الماۋدا.
6. رەسپۋبليكامىزداعى فيلوسوفتاردىڭ دا، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق ءبىلىم سالاسىنداعى عالىمداردىڭ اراسىندا دا تاريحي-فيلوسوفيالىق دايىندىقتىڭ كەنجە قالعاندىعىنان، حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتەنۋ-مادەني تاجىريبەسىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماڭىزىن تولىق جانە دۇرىس قابىلدانباۋشىلىق ءالى دە ءىشىنارا كەزىگەدى. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى ونىڭ الەۋمەتتىك تاريحى مەن رۋحاني كەلبەتتەنۋىنىڭ قيلى-قيلى تۇرلەنۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ جۇرسەك تە، وسى تۇسىنىكتى تەرەڭدەتەتىن جانە جۇيەلەيتىن قوس باستامانى - تاريحي-فيلوسوفيالىق تانىمنىڭ مەتودولوگياسى مەن حالىقتىڭ الەۋمەتتەنۋىنىڭ قۇرىلىمىن ساۋاتتى قولدانۋ جەتىسپەي جاتقانىن جاسىرا المايمىز. وسى كەمشىلىكتەردى يگەرۋ - فيلوسوفيالىق جاڭالىقتىڭ ساناتىنا جاتادى.
- ءبىز جاڭا داۋىرگە بەت الدىق. جاڭا قازاق ۇلتى قالىپتاسىپ كەلەدى. بولاشاعىمىز قالاي بولارىن بولجاي الاسىز با؟
- جاڭا قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاڭا سانا جانە قوعامدىق بەلسەندىلىك كەرەك. ول تۋرالى پرەزيدەنتىمىز ۇسىنعان "قازاقستان - 2030", "قازاقستان دامۋىنىڭ 2020 ستراتەگيالىق باعدارى" قۇجاتتارىندا انىقتالىنعان. مەملەكەتتىك ساياسات وسى باعىتتا كەشەندى دە قارقىندى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. حالقىمىزدىڭ وسكەلەڭ رۋحاني-مادەني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋعا - "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى ارنالدى. باعدار - قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن زەردەلەۋدىڭ باستاۋى جانە ەلىمىزدىڭ رۋحاني تۇلەۋىنىڭ جالعاسى. ونىڭ باستى ماقساتى - پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "ۇلتتىڭ بەت-بەينەسى، رۋحاني بولمىسى، جانى، اقىل-ويى، پاراساتى" بولاتىن مادەنيەتتى اشىپ بەرۋ، ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىن، ونىڭ تاريحىن ۇلىقتاعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ۇلەسىن تانىتاتىن مادەني مۇرانى ساقتاۋدى، قازاقستاندىقتاردىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنىڭ وركەنيەت كوشىنەن كەيىن قالماۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ دامۋ باعىتى قانداي دەگەن سۇراق وزدىگىنەن تۋىندايدى. بۇگىنگى قازاق فيلوسوفياسىنا كورەگەندىك جەتىسپەيدى. جالپى، ۇلتتىق الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق بىلىمدەر سالاسى دا بۇل ورەگە جەتە العان جوق دەگەن ويدى قايتالاۋعا ءماجبۇرمىن. بىراق بۇل دەڭگەيدى باعالايتىن ولشەمنىڭ جيناقتالىنباعانىن ەسكەرۋ دە ءجون. دەسەك تە، قازىرگى كەزدە قانداي ۇرپاقتى تاربيەلەۋ كەرەك، ونى ادامگەرشىلىكتىڭ قانداي كۇش-قۋاتى ارقىلى وياتۋعا بولادى دەگەن ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى ارتۋدا. جاسىراتىنى جوق، قازاق فيلوسوفياسى ازىرگە مادەنيەتىمىزدىڭ وتكەن شاعىنا باسا كوڭىل اۋدارىپ، ءومىردىڭ بۇگىنگى وتكىر ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ەركىن ارالاسا الماي جاتىر. شاماسى، ەس جيناپ جاتقان كەز بولار. ازىرگى ىزدەنىستەر، نەگىزىندە جاھاندانۋ كەزىندەگى جالپىلاما سيپاتتامالاردى، ونىڭ باستى ۇعىمدارى مەن قۇندىلىقتارىنىڭ تانىمدىق ماڭىزىن اشىپ بەرۋگە شوعىرلانۋدا. ەندىگى ۇلتتىق ۇستانىم - حالقىمىزدىڭ رۋحاني قىزمەتى مەن ينتەللەكتۋالدى مادەنيەتىن پايدالانۋعا كۇش سالۋ، وسى باعىتتاعى كاسىبي بىلگىرلىكتى جەتىلدىرۋگە ۇيىتقى بولۋ.
ەندىگى ىرگەلى مىندەت - مادەني مۇرانى دامىتۋ، ادامدىق قۇندىلىقتى قۋاتتاۋ. وسىعان وراي، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ الدىندا، ا) ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ سۋبەكتىسى مەن وبەكتىسى ايقىندايتىن تاريحي-تانىمدىق قىزمەتتىڭ جەلىسىن قامتۋ، ب) ونىڭ قوزعاۋشى كۇشى، قۇندىلىقتارى جانە قولدانۋ ۇستانىمىن تەڭەستىرۋ مىندەتتەرى قوماقتانۋدا. ماقسات - قازاق حالقى فيلوسوفياسىن قابىلدايتىن جانە قولدايتىن الەۋمەتتىك كۇشتىڭ بەينەسى مەن بولمىسىن ايقىنداۋ. قازاق حالقى فيلوسوفياسىنان، ياعني اۋىز ادەبيەتىنەن، اقىن-جىراۋلىق جانە بي-شەشەندىك داستۇرلەردەن ۇيرەنەرىمىز نە؟ وندا ا) سەزىمتالدىق پەن پايىمداۋدىڭ، ءتىل مەن ويدىڭ ۇيلەسۋى، ۇلگىسى، ءۇردىسى ايقىن; ءا) جەكە تۇلعانىڭ قابىلەت-قاسيەتى ۇشتاس، ۇيلەس كەلەدى; ب) حالىقتىڭ ويىن-ساۋىعى مەن ءداستۇرى تامىرلاس. سودان اعارتۋشىلىق سارىن باسىم، ال اعارتۋشىلىقتا كوركەمدىك سەزىمتالدىق پەن شابىتتى تولعانىس ەركىن ويلاۋمەن تولاستايدى. تانىمنىڭ وسى ۇشتىك بەلگىسى اعارتۋشىلىق يدەياسىنا سەرپىلىس ەنگىزدى.
- قازىر بىزدە ۇران دا كوپ، باستاما دا كوپ، ءتىپتى كەيبىر ۇرانداۋلار ادامدى اللەرگيا ەتەتىن كەزدەرى بار. وسىعان قاراعاندا، ءبىز جالپىحالىقتىق ماسەلەنى كوپ ويلايمىز دا، ۇلتتىق مۇددەگە، يدەولوگياعا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالاتىن سەكىلدىمىز. ەندى ۇلى ۇلتتار قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
- ۇران مەن ۇسىنىس، جالپى، قىبىر-جىبىر مەن قۇلشىنىس بۇرىن-سوڭدى بىردەي قۇبىلىس بولماعان. ۇران مەن قىبىر-جىبىر - اۋرەشىلىكتىڭ نىشانى. بۇگىندە قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى، شۇكىر، اڭگىمە كاسىبي دەڭگەيدە ءجيى قوزعالۋدا. وكىنىشكە قاراي، ءار سالانىڭ وكىلى ء"وز جاعاسىندا" داۋىستايدى. ونى بىرەۋلەر ەستىمەيدى، باسقاسى ۇقپايدى، باسىم كوپشىلىگى ىقىلاس تانىتا بەرمەيدى. وي، ءسوز، تۇسىنىك پەن ءىس-ارەكەت ۇيلەسپەۋدە. ناقتى ۇسىنىس - كوزقاراستاعى ساپالىق دەڭگەي، قۇلشىنىس - تۇرمىس-تىرشىلىكتەگى ساندىق-ساپالىق جەتىستىكتەرگە كەپىلدىك ەكەنىن دايەكتى كورسەتۋ. قازاقتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا جاناشىرلار عانا، ولاردى ەندىگى ۇلتجاندىلار دەپ تە ءجۇرمىز عوي، پايدالى باستامالارىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كوڭىلدەن شىعۋدا. ولار ازىرگە از ءارى ءبىرىن-ءبىرى ءونىمدى ارەكەتپەن قولداي بەرمەيدى. مۇنداي سىڭارجاقتىق داعدىعا اينالىپ، تامىر جايۋى - ءوزىمىزدى قولداپ، تۇساۋمەن بىردەي.
ەسەپتەسەتىن جاي - وركەنيەتتىڭ وتكەندەگى ورىستەرى بىردەي بولمادى، ادامزاتتىڭ مادەنيەتى تۋرالى بۇرىنعى فيلوسوفيالىق، ءدىني جانە عىلىمي كوزقاراستار ءبىر-بىرىنە قايشى كەلىپ، ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسپەي جاتتى. اقپارات جۇيەسىنىڭ ءوز السىزدىگى بىلىنە باستادى. باق-تا وركەنيەت پەن دۇنيەتانىمدىق قاقتىعىستاردى ءبىر شەتىنەن قىرناپ، ولاردىڭ مالىمەتتەرىندە ورتاق ماسەلەنىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىن ءبىر-بىرىنەن بولە-جارا قاراۋشىلىق، ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋشىلىق داعدىلارى جالعاسىن تابۋدا. بۇرىن تاپتىق، يدەولوگيالىق كۇرەستەر بۇل ماسەلەنى وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە وراي ۇرلەدى. سانا-سەزىمدە سىرەسكەن بۇل قاتپارلاردان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى تولىق ايىققان جوقپىز. بۇگىندە ءوزارا توعىسىپ جاتقان جاھاندىق جانە ۇلتتىق ۇردىستەردىڭ ديالەكتيكاسىن شىم-شىمداپ ۇعا الماي جاتقان جايىمىز ايقىن. ەندى وسى تاريحي جانە قوعامدىق بەتبۇرىستارعا جاھاندىق سيپاتتاما مەن ۇلتتىق كوزقاراستاردى قاتار ءوربىتۋ - ءححى عاسىرداعى وركەنيەتتىڭ تالابى جانە ۇلتتىق ينتەللەكتۋالدى مادەنيەتتىڭ بەتالىسى بولۋى شارت. وسىنداي قيلى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ءتۇبىرى، تاعدىرى جانە تانىمدىق ماڭىزى تۋرالى ماسەلەلەردى قاتار، قاباتتاي قاراستىرۋ دا، ماماندار باس قوسىپ، جاڭا عاسىردىڭ ورتاق ءتۇيىنىن تابۋ دا قاجەتتىلىك. سول ءۇشىن قازاقتىڭ تۇتاس ساناسىن، ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋ شارت.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
جاقان مولدابەكوۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

سۇحباتتاسقان
جولداسبەك دۋاناباي

«ايقىن» گازەتى