Сырдария өзенінің бассейнінде ежелгі қаласы Фараб орналасқан еді, ол кейінірек Отырар деп атала бастады. Отырар туралы бар мәліметтер қытай көне деректерінде және Птолемей ежелгі грек тарихшысының еңбектерінде бар. IX-X ғғ. Отырар - ірі шаһар, маңызды шекаралық және тораптық-тармақ алып баратын керуен жолдарының әлемдік сауда үшін көшпенділер даласы мен отырықшы халықтарды байланыстыратын орталық болған екен. Кеңінен тарихтан белгілі факт: моңғол шапқыншылығы уақытында бұл қала 1218 ж. "Отырар апаты" деген катастрофаға тап болған. Мұнда ақпан айында 1405 ж. Ұлы Темір билеушісі қайтыс болды.

870 жылы Фараб/Отырарда ұлы философ, ғалым-энциклопедист, Екінші ұстаз "немесе" арабша "Муаллим ассана" (Аристотельден кейін) – Әбу насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби-ат-Турки дүниеге келген. Ол ақ сүйек түркі әскери қызметкердің отбасында өмірге келген, бұл атаудан келіп термин "тархан" деген сөз шықты. Әл-Фараби Бағдат, Алеппо, Дамаск шаһарларда өмір сүріп, ғылыммен шұғылданған. Оның негізгі шығармалары "Даналықтың геммалары", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары", «Жіктеу туралы ғылымдар", "Музыка туралы үлкен кітабы".

Әл-Фараби  әлемді білуге ұмтылған. Әл-Фараби түркі тілін және кейбір басқа да тілдерін жақсы меңгерген, жалпы ол 70 тіл білген. Әл-Фараби ең бірінші логика ғылымды жақсы меңгерген. Оның нағыз ғылыми ізденістер мен зерттеулер шарықтау шегі  - бұл "Ғылымдарды классификациялау туралы" еңбегін жазуы. Онда әл-Фараби қатаң тәртіппен ғылымдарға сипаттама, олардың түрлерін мен топтарын анықтап, қандай мақсатта керектігін айтқан.

Әл-Фараби өмір бойы өз білімдерін кеңейтуге тырысқан еді, сол заманда ол әлемдегі ең беделді және ең құрметті ғалым деп саналған. Бірақ кейбір оның әріптестері әл-Фарабидің ғылыми күштелігін мен мықтылығын көре алмай жүрді, соған байланысты Бағдадты тастап кетуге мәжбүр болған. Ол Дамаскіде соңына дейін өз өмірін өткізді(950 ж. қайтыс болды). Қайтыс болған кезде Дамаск қаласының Кіші қақпа деген жерде жерленген. Әл-Фарабидің ғылыми еңбектерінің жалпы саны - 130.

Әл-Фараби тіл білімнің ірі теоретигі, лингвист,  каллиграфия, риторика, философия туралы көп ғылыми жұмыстар жазған. Оның "Музыка туралы үлкен кітабы" көптомдық еңбегі көптеген тілдеріне аударылып, қазіргі дейін пайдаланады. Әл-Фараби қарастырған ғылыми жаратылыстану-философиялық ойлары сол саладағы ғылыми ізденістердің негізгі іргетасы саналады. Бұл идеяны «Философияны қажетті жағдайларда игеру» деген еңбекте ол анық баяндады.

Қазақстанда және әлемді Әл-Фараби мен оның еңбектерімен А. Ж. Машанов таныстырған еді. Машанов Ақжан Жақсыбекулы (1906-1997) – қазақ кеңес ғалым-геолог, геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор, жазушы, Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Ол өз терең білімін геология, математика, геометрия, механика және тау-кен ісіндегі саласында қолданып, тау-кен ісіндегі жаңа ғылыми бағыты – геомеханикаға мүмкіндік берді. Машанов Қазақстан геомеханика мектебінің негізін қалаушы болып табылады.

Ғалым Ақбастау-Қосмұрын, Лениногор, Зырян, Торғай, Жезқазған және Қаратау кен орындарын ашуға үлкен еңбек сіңірген. А. Ж. Машанов – қазақ ғылыми фантастика жанрының негізін қалаушы, бірнеше қазақ тіліндегі романдардың, тау-кен ісі, геология және металлургия қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздіктердің авторы. Араб тілінен жақсы біліп, Ақжан Жақсыбекұлы  Әбу-Насыр әл-Фараби атын Қазақстан және бүкіл әлемге танытып, оны ғалым ретінде бірінші ашқан. Машанов өзі әл-Фарабидің еңбектері оқып, арабшадан қазақ тіліне аударған еді, ол әл-Фарабиді - қазақ, оның туған жері - Отырар екенін, көне заманда оның Орта Азия мен Қазақстанның ірі орталығы болғанын және ежелден мәдениет жоғары орталық саналғанын дәлелдеді.

Әл-Фараби мұраларын терең зерттеу арқасында, араб ғалымдары Машановқа "Әл-Машани" атын қойған. 1972 жылы әл-Фараби 1 100 жыл тойын өткізуге  А. Ж. Машанов бастамасымен Алматыда халықаралық ғылыми конференция өз жұмысын өткізді. 2001 жылы, академик қайтыс болғаннан кейін, оны әл-Фараби атындағы сыйлықпен марапаттады және  № 1 куәлігін тапсырды. / http://el.kz/kz/news/archive/content-25768

Біздің кинематографистері әл-Фараби мен әл-Машани туралы көркем фильмдер шығарса деген ойымыз бар. Осы екі көрнекті ғалым ежелгі және қазіргі заман Қазақстанның, қазақ ұлтының рухани жаңғыру процесіне үлкен үлес қосқанын ұрпақ санасына осылай сіңіре аламыз.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық Университетінің «Рухани жаңғыру» ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі

Abai.kz