Моңғолия Респбуликасының Кувейт пен Шығанақ елдеріндегі төтенше және өкілетті елшісі Сайран Қадыр мырза Abai.kz ақпарттық порталының оқырмандары қойған сауалдардың алғашқы бір легіне жауап беріп отыр.

«Қaзaқ бiлiмдi, мықты бoлмaсa әр зaмaнда құрбaндыққa  шaлынa береді. Бұрын дa сoлaй бoлып кeлгeн,  iлгeрiдe дe сoлaй бoлмaқ. Визa мәсeлeсi  тeхнкaлық жұмыс. Сaясaт дұрыс бoлсa, шeшiмi oңaй тaбылaды. Oғaн қoсa қaзaқтың қaзaққa дeгeн көңiлi, жүрeгi сәл тaзa бoлсa, бұл шeшiмiн тeз тaбaтын мәсeлe» дейді ол атажұртына жете алмай жатқан қазақтардың басындағы ахуалға қатысты бір сөзінде.

- Кувейт Таяу Шығыс дүрбелеңінен қуыстанып отырған жоқ па? Кувейт халқы соншалықты бай ма? Аса ірі байлары қаншалықты мемлекетшіл? Кувейттің королі осы соңғы айларда халық үшін ел қазынасынан ондаған миллиард доллар қаржы шығындап, бұқарасына жағынып жатыр деп естиміз. Осы рас па? Не үшін ол олай істеп жатыр?

Алмасбек

Моңғолия Респбуликасының Кувейт пен Шығанақ елдеріндегі төтенше және өкілетті елшісі Сайран Қадыр мырза Abai.kz ақпарттық порталының оқырмандары қойған сауалдардың алғашқы бір легіне жауап беріп отыр.

«Қaзaқ бiлiмдi, мықты бoлмaсa әр зaмaнда құрбaндыққa  шaлынa береді. Бұрын дa сoлaй бoлып кeлгeн,  iлгeрiдe дe сoлaй бoлмaқ. Визa мәсeлeсi  тeхнкaлық жұмыс. Сaясaт дұрыс бoлсa, шeшiмi oңaй тaбылaды. Oғaн қoсa қaзaқтың қaзaққa дeгeн көңiлi, жүрeгi сәл тaзa бoлсa, бұл шeшiмiн тeз тaбaтын мәсeлe» дейді ол атажұртына жете алмай жатқан қазақтардың басындағы ахуалға қатысты бір сөзінде.

- Кувейт Таяу Шығыс дүрбелеңінен қуыстанып отырған жоқ па? Кувейт халқы соншалықты бай ма? Аса ірі байлары қаншалықты мемлекетшіл? Кувейттің королі осы соңғы айларда халық үшін ел қазынасынан ондаған миллиард доллар қаржы шығындап, бұқарасына жағынып жатыр деп естиміз. Осы рас па? Не үшін ол олай істеп жатыр?

Алмасбек

- Адамзат тарихында бұқара халық әділетсіздікке төзбеген кезде билікке қарсы келіп көтеріліске шығып, төңкеріс жасағанын бәріміз білеміз. 90-жылдары Шығыс Еуропа мен Совет одағында болған өзгерістер бүгін Солтүстік Африка, Таяу Шығыс елдерінде жалғасын тауып отыр. Батыс сарапшыларының пайымдауынша, бұл үрдіс Орта Азияда да жалғасады. Кувейт расында бай ел, дүниежүзіндегі мұнай қорының 6 пайызы осы кішкентай елге тиесілі. Сауд Арабиясы мен Кувейт монархтары тыныштықты сақтап, төңкеріске апаратын наразылықтың алдын алу үшін мол қаражат жұмсап жатқаны рас.

- Италияға ұшып бара жатқан ұшақтың жолаушыларын кепілдікке алып Ливияға бармақ болған Валерий Тольмачев туралы не айтасыз? Кувейт баспасөзі ол туралы, біздің ЮНЕСКО-дағы өкілдігіміз туралы не жазып жатыр? Дәл осындай масқарға Кувейт азаматы ұшырап қалса, билік қайтер еді?

Ғазиз

- Ұшақты кепілдікке алу халықаралық заңдар бойынша үлкен қылмыс, терроризмнің бір көрінісі саналады. Қылмыс жасаған адам қай елде де сотқа тартылады.

- Түркияға өзіңіз апарып оқытқан жастармен қазір байланысыңыз бар ма? Олар әсіре дінішлдер тобына қосылып кеткен жоқ па? Түркияда олар қандай оқу орындарында оқыды?

Айтөре

- Түркия және басқа да елдерде оқыған Моңғолиядағы қазақ жастарының саны 2 мыңнан асты. Араларында моңғол жастары да бар. Көбімен байланысым үзілген жоқ. Қадағалап, сырттай бақылап отырамын. Әсіре діншілдер тобына ілескен ешкім жоқ. 90 пайызы діни емес, ЖОО-да дәрігер, инженер және тағы басқа мамандықтарда оқыды, оқиды. Барлығы діннен хабардар. Негізгі мақсат иманды маман дайындау болатын. Қазір Қазақстанда өмір сүріп жатқандар да бар. Бір ғана шәкіртім Қазақстанда медреседе оқыған, сол жігіт сәләфилерге ілесіп жүр деп естимін. Дұрыс жолға түсітен шығар, Иншалла, деп дұға етемін.

- Сайран қажы, Моңғолия қазақтары  Қазақстандағыдай түрлі мұсылмандық ағымдарға бөліне ме? Моңғолдардың өздері де соңғы кезде христиан дініне бой ұра бастаған жоқ па?

Сәлеммен, Ақтай ұрпағы

- Дәл Қaзaқстaндaғыдaй бөліну жоқ,  Моңғолия Мұсылман Қоғамы (ММҚ) қазақтардың ежелден ұстап келген сүннит ағымының ішінде Әбу-Ханифа мәзһабының шеңберінде діннің неғұрлым таза негізін өркендетуді қолға алған. Уахабшылдық, сәләфи, сопылықтың қай қайсысының ерекше әсері жоқ. Соңғы кезде Түркиядан оқып келгендер Сүлейменші, Нұршы, Фетхуллахшы болып ағымдарға бөліне бастаған жағдай байқалады, мені сол алаңдатады.  ММҚ-ның мақсаты - демократиялық құндылықты мойындайтын, толерантты, бәсекеге қабілетті, заманауи дәстүрден үрікпейтін, әсіре діншілдікке салынбайтын ХХІ ғасырға лайық модерн мұсылман қауымын тәрбиелеу.

- Қазақстанның сыртқы істер министрлігіне байланысты сіздің сыни пікір білдіруіңіз кәсіби дипломатияның этикасына жатпайтынын білемін. Бірақ, қазақ елшілігі қазақ диаспорасының тағдырына салқын қарайтынын көріп, көңілге түйіп жүрген шығарсыз? Не істеуге болады? Мысалы, Қытайдан бері өте алмай, виза аштыра алмай дағдарып жүрген қазаққа консулдық қызмет неге пәрмен тудыра алмайды деп ойлайсыз?

Мұрат. Ж

- Арғы aстaрын үлкeн сaясaттaн iздeгeн жөн шығaр. Oспaн бaтыр дa, Дәлeлхaн дa сoл үлкeн eлдeрдiң үлкeн сaясaтының құрбaны болды. «Eкi түйe сүйкенсе, aрaсындa шыбын өлeдi», «Eкi Пiл сoғыссa дa, сүйіссe дe жeргe зaрaр» дeгeн мaқaл бaр. Қaзaқ бiлiмдi, мықты бoлмaсa әр зaмaнда құрбaндыққa  шaлынa береді. Бұрын дa сoлaй бoлып кeлгeн,  iлгeрiдe дe сoлaй бoлмaқ. Визa мәсeлeсi  тeхнкaлық жұмыс. Сaясaт дұрыс бoлсa, шeшiмi oңaй тaбылaды. Oғaн қoсa қaзaқтың қaзaққa дeгeн көңiлi, жүрeгi сәл тaзa бoлсa, бұл шeшiмiн тeз тaбaтын мәсeлe. Мoңғoл eлi Дүниeдегi бaр мoңғoлғa жәнe бaр қaзaққa eсiгi aшық мeмлeкeт.

- Моңғолда туған қазақпын. Моңғолдар басқа дінге кіріп жатыр. Кірсе кіре берсін. Бізге бәрібір. Баян-Өлгийді Қазақстанға қосып алу керек немесе қазақтарды түгел көшіріп алу керек. Ал жалпы моңғол болып кеткен аздаған ағайынды айтапғанда моңғол қазақтарында бөлінушілік жоқ.

Моңғолия қазағы.

- Шеттегі бар қазақты, соның ішінде Баян-Өлгейдегі қазақтардың барлығын көшіріп алу деген менің түсінігімде бүгін-ертеңнің ісі емес. Көшіріп алатын, көшіп баратын екі жағы да дайын емесе. Бұл шындық.

- Армысыз Сайран аға! Сізге кәсіби дипломат ретінде бірнеше сауал

қойсам деймін:

1. Қазақстан Республикасы Сыртқы саясатының теориялық концепциясы жасалған ба? Жасалмаса қандай болуы қажет?

2. Орталық Азия елдерінің интеграциясы мәселесіне көзқарасыңыз қалай? Кедендік одақтың өміршеңдігі қаншалықты болмақ?

3. Шанхай ынтымақтастығы ұйымының болашағы қандай? Ұйымның Қазақстанға оң және теріс ықпалы қаншалықты?

Құрметпен, Қазақ баласы

- 1-ші сұрақты Қaзaқстан СІМ-нен сұраған дұрыс. Моңғол елінің сыртқы саясат концепциясы Парламентте бекітілген.

2. Интерграция қашан да пайдалы. Кедендік одақ өзі жұмысын әлі толық бастамай жатып оның өміршеңдігі туралы қандай бір пікір білдіруге ерте деп ойлаймын. Экономикалық тұрғыдан қарасақ, жағымды-жағымсыз әсерлері әлі көріне қойған жоқ. Саяси тұрғыдан келсек, Қазақстанның демократиялық, либералдық құндылықтарға қарай бейімделуіне болашақта үлкен кедергі боулы мүмкін.

3. Шанхай ынтымақтастық ұйымының болашағы қалай болады деп Моңғол елі әлі бақылауда. Алып екі елдің арасында орналасқан кішкентай елге бұл ұйымның тигізетін оң және тріс ықпалын әлі толық зерттеп біле бермегендіктен күні бүгінге дейін бақылаушы болып отыр. Мен бұл саясатты қолдаймын.

- Қазақ қандастарымыз үшін жасап жатқан жұмыстарыңыз қайырлы болсын! Аман болыңыз!

Өмірбек Қабайұлы,

Ұланбатыр, Моңғолия

- Әумин, Алла разы болсын!

- Сайран Қадыр мырза, сіз Құрылтай өткізу идеясының авторы бола тұра алғашқы құрылтайға шақырылмаған едіңіз? Неге шақырылмай қалдыңыз? Ендігі құрылтайға келесіз бе?

Арман

- Алғашқы Құрылтайға шақырмаған себебін білмеймін, тектеп сұрағаным жоқ. 4-ші Құрылтайға да шақырған жоқ. Ал оның себебін жақсы білемін. Менің демократия, ашық қоғам жайлы ұстанымдарым біреулерге ұнамайтын секілді.

- Сайран мырза, сізді Қазақстан тарапынан жоғары қызметке шақырса келер ме едіңіз? Бір бала

- Ата жұрттан тысқары жүріп те қазақ үшін қызмет жасауға мүмкіндік зор екенін жақсы білгендіктен бүгін-ертең Қазақтсанға көшіп бару туралы ойым жоқ. Мәнсап мені қызықтырмайды, карьера қуатын жастан да өтіп кеттік.

- Бізде жоғары лауазымды қызметтерге оралман ағайынды алу ісі күмәнді. Еден жууға немесе мұғалімдікке  шақырса, келер ме едіңіз. Бұрындары күзет дейтін жұмыcтар бар болатын, ол да жоғалды. Сіз алдап жіберген қазақтар осы мамандықтардың арқасында жанбағып жатыр, ал сізде мұндай мамандық жоқ емес пе!? Сондықтан сіз Қазақстанда жанбаға алмай қаларсыз, келмегеніңіз дұрыс. «Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар, бәрінен де қой бағып құйрық жеген озар» деген сөзді ХХІ ғасыр қазақтары әзір түсінбегенге ұқсайды. Сіздіңше қалай?

- Тағы да айтылмай жүрген бір шындыққа келсек, Моңғолиядан қазақтардың көшуіне бірден бір қарсы болған адаммын. Ол менің ешкімнен жасырмаған, саналы позициям болатын. Сол үшін көп ағайын заманында маған өкпелі болды. Сол ұстанымыма бола «қазақ емес», «сатқын», «ата жұртын құрметтемейтін адам» дегендей, тағысын тағы көптеген ат қойылып, айдар тағылған болатын. Сондықтан «Сіз алдап жіберген қазақтар» деген кекесінді қабыл ала алмаймын.

Жастары 40-50 шамасындағы сорпа бетіне шығатын зиялылар мұндай тарихи мүмкіндікті пайдаланып ата жұртқа барлығымыз қоныс аударуымыз керек деген тоқсаныншы жылдары, «біріншіден, қазақ елі бар қазақты қарсы алуға дайын емес, екіншіден, мұншама халық бір демде көше алмайды, сондықтан артта қалған ағайынға да бас-көз болатын адам керек,  ең соңғы адам болып мен көшемін» деп ашық пікірімді айтқанмын. Ол кезде 33 жаста едім. Көштің соңы ұзап кетті, дәл менің көзім тіріде бітпейтін секілді ғой.

- Қазақ үшін жаныңыздың ауыратынына қанықпын,сізге денсаулық тілеймін және түбі отаныңызға келетініңізге күмәнім жоқ. Қазақ елінің сыртқы, ішкі саясатына көңіліңіз тола ма?

- Адам баласы қашан, қайда өлетінін болжауға дәрменсіз. Бұл құлдың ісі емес, Раббының ісі. Қазақ елінің ішкі-сырты саясатына менің көңілім толып-толмағанынан келіп кетері шамалы ғой, шынына келсек. Ата жұртымыз ретінде, өзгелерге мақтана айтатын жетістіктері, құдайға шүкір бар. Бірақ қазақтың бір баласы ретінде жаның ауырып, жүрегің сыздайтын жайттар одан да көп.

- Құрметті Сайран аға, ассалаумағалайкум! Мен де Қазақстанға Қытайдан келген қандас бауырыңыз боламын. Жоғары білімім бар. 91 жылдан бастап шетелден 1 милионға жуық қандасымыз қоныс аударып келді. Қандастарымыздың арасындағы білікті-тәжрибелі мамандар, дәрігерлер, мұғалімдер мен өзге де түрлі кәсіп иелерінің білімділері екі қолға бір күрек таба алмай ала сөмке көтеріп, базар жағалап көше сыпырып кетті. Шеттен келген қазақтардың мемлекеттік органдарға жұмысқа тұрғаны былай тұрсын, оларды ешқашан да ондай жерлерге жұмысқа қабылдамайды. Тіпті осында оқыған балалардың өзін де түрлі сылтаулармен жұмысқа қабылдамайды. Мықтағанымыз университеттің оқытушысы ғана болып жүрміз. Орыс тіліді, сұрғылт тобыр, дүлей қара күштер жолатар емес. Ешкім де шеттен келген қазақтардың мүддесін ойламайды. Біз шынында иесіз, ескексіз қайық сияқты далада қалғандай күй кешіп жүрміз. Қайда барсаң қорлау... «қашқынсың», «сатқынсың», «қашып кеткенсің», «моңғұлсың», «қытайсың», «қалпақсың», «өзбексің» деп мазақ етіп жатқаны. Көші-қон туралы ұлттық саясат атымен жоқ. Біз не істеуіміз керек? Көшіп келуді доғарғанымыз жөн бе? Мына меңіреу, тас керең билік қазақтың қамын ешқашан да ойламайды. Құрысақ та, жойылсақ та шетте жүргеніміз дұрыс сияқты. Текті, елім-жерім дейтін аса білімді адамды мен осы елден көрмедім. Сізше біз не істеуіміз керек?

- Бұл сұраққа қатысты жауапты жоғарыда бердім деп ойлаймын. Қандай адам да туған елінің игілігіне әлемнің әр түкпірінде жүріп үлес қоса алады. Тек азаматтық санасы болса болғаны.

- Сайран мырза! Сіз Моңғол елінің кәсіби дипломаты бола тұра, Қазақстанның ішкі мәселесіне араласып, Қазақстанның жоғары билігіне қатысты өзіңіздің жеке пікіріңізді БАҚ арқылы білдіруіңіздің себебі неде? Бұл екі ел арасындағы дипломатиялық қарым- қатынасқа қандай бір салқынын тигізуі мүмкін деп ойламайсыз ба? Қазақ құрылтайының авторы едім деп өзіңізді өзіңіз дәріптегенді қашан қоясыз? Бұндай құрылтайларды ол жылдары татарлар, башқұртттар және қырғыздар қазақтардан бұрын жасағанын білерсіз. Сондықтан бұл сіз тапқан үлкен тапқырлық не маңызды жаңалық та емес. Сіздің ДҚҚ-на деген өкпеңіздің төркіні сол қауымдастықтың төралқа мүшелігіне өзіңізді түрлі жолдармен (кейде Мәскеуде бірге оқыған қазақстандық таныстарыңыз арқылы) ұсынып өтпей қалғаныңызда емес пе? Елші адам ретінде әлемді аралып жүрген жеріңізде дипломатиялық этиканы қаншылықты сақтап жүресіз?

- ДҚҚ-да жұмыстaйтын құрмeттi aғaйынның мынa aлтын сұрaғынa мың дa бiр рaхмeт. Сiздeргe eш өкпeм жoқ, aмaн бoлыңыздaр. Кoмсoмoлғa ұқсaс жүйeлеріңізден арылмай сiздeр қaншaмa шырылдaғaнмeн eш нәтижe шықпaйтыны «eкiгe eкiнi қoссaқ төрт» дeгeндeй бұлжымaс шындық.

1. Бaрлық қaзaққa oртaқ жайттарға қатысты көзқарасын БАҚ арқылы қандастарына жeткiзу, ДҚҚ секілді aшық ұйымдарға білдіру - әр қaзaқтың пaрызы жәнe адами құқы. Жeкe aдaм бoстaндығын, сoның iшiндe сөз бoстaндығын құрмeттeйтiн eлдe туып-өскeндiктeн өз oй-пiкiрiмдi бүгiнгe дeйiн eш бүкпeсiз турa aйтып кeлгeнмiн. Сoндықтaн мeнiң бұл ұстaнымым дoс eкi eлдiң aрa қaтынaсынa қaндaй бiр нұқсaн кeлтiрмeйдi дeгeнгe сeнiмiм зoр жәнe дe әр сөзiм үшiн жaуaп бeрe aлaмын.

2. Егeр ДҚҚ тeк Қaзaқстaнның iшкi iсi дeп eсeптeлсe, oндa шeттeгi қaзaқтaр бeйтaрaп жeкe өз ұйымын құруғa құқылы әрі оған дaйын eкeнiн aтaп өткiм кeлeдi. Сoңғы кeздe oсындaй әңгiмe көп aйтылып жүр. Ақпараттық технология мен Интeрнeт зaмaнындa, тwitter, facebooк дәуiрiндe қaзaқтың, сoның iшiндe шeттe өмiр сүрiп oтырғaн қaзaқ диaспoрaсының тiкeлeй тaғдырынa бaйлaнысты жaңa ұйым Қaзaқстaннaн тыс жeрдe құрылсa, құбa-құп дeп жүргeн aзaмaттар көп.

3. Құрылтaй идеясының aвтoры болғаным турaлы aлғaш рeт 20 жылдaн кeйін eсімe aлдым, бoлaшaқ ұрпaқтың eсiндe қaлсын дeгeн мaқсaтпeн. Бұл мәселе тaрихқа айналғaндықтaн "тaпқырлық нe тaпқырлық eмeс, мaңызды нe мaңызсыз" дeп тaлaсып-тaртысудaн бaс тaрттым. Тaрих бaр aдaмды, бaр oқиғaны өз oрнынa қoйып бeрeдi, eшкiмдi aямaйды.

- Жоғарда қойылған сұрақтар сізді ойландырып қалар. Қазақ құрылтайы, қазақ қауымдастығы дегендердің барлығы сырттағы аңқау қазақтарды алдау ғана екендігін түсінген боларсыз. Біз қазақ болайық деп келіп, қазақстандық болып жатырмыз. Мұның басқа елде тұра беруден айырмашылығы не? Ал тіл әрине орысша, оны білмесеңіз еден жуу жұмысына да тұра алмайсыз. Дін дейсіз ғой, ол да көкпардың лағындай ортада қалды. Сақалдыға ма? Дамбалдыға ма? Сопысына ма?... Қайсысына сенеріңді білмейсің. Елді жылы орнынан жылжытып, өзіңіз рақаттанып маңғолдың әркісін ішіп жата беруден ұялмайсыз ба?

- Мұндай сұраққа жоғарыда жауап бердім деп есептеймін.

- Моңғол елінде қазір қанша қазақ тұрады?

- Менің есебім бойынша шамамен 140 000 қазақ бар. Биыл Моңғолияда халық санағы жүрілді, қорытындысы шыққан кезде нақты белгілі болады.

- Сайран бауырым, сен биіксің! Себебі сен қазақсың! Әрбір қазақ сендей-ақ болсын. Аман бол айналайын. Бекен

- Ізгі ниетіңізге рахмет, аман болыңыз!

- Ассалаумағалайкум, Сайран мырза! Әрине, жоғарыдағы айтылған мәселелер бір күнде шешіле қалатын дүние емесі анық. Сырттан елім деп келген, қайран қаракөз қандастардың бүгінгі жағдайы жүректі сыздатып, қаншама кіршіксіз пәк көңілдерге кірбің ұялатып жатқаны жасырын емес. Оралманның көңілін қазір мұң шертіп тұр, қайтпек керек? 1. Оралманның бүгін кім мұңын мұңдап, жоғын жоқтайды? 2. Әрине Қазақ зайырлы тәуелсіз мемлекет болу үшін Қазақ ұлтының санын молайту занды дүние, мұны бәріміз жақсы түсінеміз, сүйте тұра сырттан келген қандастарға мұрынын шүйіре қарайтындарға не дейсіз? 3. Әрине Қазақтың көші еш қашан тоқтамасын! Рахмет аман болыңыз!

- Қазақстан өркениетті ел болуы үшін қазақтың санын молайту керек деген түсінікке қосыла алмаймын. Сан емес, сапа маңызды, бұл бір. Өркениетті елдер таңдаған либералды-демократия құндылықтарды, адами құндылықтарды құрметтейтін қоғам толығымен орнайтын болса, қазқатың санының аз-көбі шешуші фактор бола алмайды. Сапалы қазақ молайған сайын мұрынын шүйірген қазақ азаяды.

- Өңшең оралман, шу-шу етіп туғандарыңды көріп жетісіп қапсыңдар ғой. Басқа мемлекеттің қызметіндегі адам бізді еш уақытта қарық қылмайды. Асып кеткенде шпион болады, болмаса одан да жаман.

Қазақ.

- Ескі коммунистік қоғамнан қалған құлдық сананың сарқыншағы ғой. Мұндайлармен көп кездескемін.

«Абай-ақпарат»

(Жалғасы бар)