(«Біржан-Сара айтысын» зерттеудегі көкейкесті мәселелер)

«Бiржан-Сара айтысының» ақиқатын анықтау ғасырға жуық уақытты ұттырған-ды. Олай дейтiнiмiз - қазақ әдебиетiнде бұл туындыға пiкiр бiлдiрмеген әдебиеттанушы кемде-кем десек, ұзақ-сонарға созылған пiкiрлер, ойлар, дәлелдеулер, шешiмдер тiзбектелгенмен, аталмыш айтыс әлi күнге ақырғы нүктесiне жетпедi. Алдымен дау екiге жарылды: бiрi - айтыс болған, екiншiсi - айтысты шығарушы Ә.Тәңiрбергенұлы. Келе-келе осы екi пiкiрден үшiншi бiр тұжырым туындады: Сара мен Бiржан кездесiп айтысқан, бiрақ айтыс сол қалпында сақталмай, кейiннен Әрiп ақын осы айтысты өзiнше жырлаған.

«Бiржан-Сара айтысының» жылдар бойы (әсiресе, тарихи деректердiң шиеленiскен соңғы жылдарда) зерттелу сүрлеуiн сүзген адамға көзге бадырайып байқалатын бiр нәрсенi айта кетуiмiз керек. Айтысқа байланысты екiге жарылған, бiр-бiрiн жоққа шығарар кереғар дәлел-деректер келтiрiп жүрген зерттеушiлердiң ғылыми пiкiрлерi ұдайы бiржақтылықтан құтыла алмай келедi. Мәселен, айтысты «болды» деп дәлелдеушi ғалымдар «Әрiп шығарды» деген дәлдi деректерге тоқталмай, айналсоқтап кетедi. Ал, Әрiптiң авторлығын қуаттайтындар Бiржан мен Сараның кездесiп, айтысқанын беретiн фактiлерге көзжұмбайлық танытады. Қысқасы, әркiм өзi айтқан пiкiрлерiн күйттеуден әрi аспайды. Аталмыш айтыстың әлi күнге нақты бiр тоқтамға келмей, бiрiн-бiрi жоққа шығарған дау-дамайдың өрши түсуiнiң негiзгi себебi де осында. Сондықтан да, ғасырға созылған әдеби даудың әдiлдiгiне жету үшiн, әркiм өз пiкiрiн қорғап, қолдағаннан гөрi, айтыс турасындағы дәлдi фактiлер мен тарихи деректердi жан-жақты салғастыра қарап, ортақ бiр тұжырымға келген жөн.

Аталмыш айтыстың тыныс-тылсымына үңiлсек, әлi көптеген жайлардың көлеңкелi жақтары көрiнiс берiп жатыр. Сондықтан да, «Бiржан - Сара айтысының» табиғатын тануда осындай көкейкестi мәселелердiң тамырын басып, оған Әрiп ақынның тiкелей қатыстылығын дәлелдеу мақсатында өз ойымызды ортаға салуды қажет iс деп санадық.

«Бiржан-Сара» туралы даудың ушығып, тарихи деректердiң өзi бiрiн-бiрi жоққа шығарып, қайшылыққа ұрынып жатқанын есте ұстай отырып, бiз бұл арада, анау атты, мынау айтты деген көнекөз қариялардан, Сараны, Бiржанды, Әрiптi көзi көрдi дегендерден жиналған нақты тарихи дәлелдерсiз естелiк, әңгiмелердi келтiруден бойымызды алшақ ұстадық. Сондай-ақ, айтыс жайында бүгiнгi күнге дейiн айтылып, ұдайы қарама-қарсылықтан құтыла алмай келе жатқан ғалымдарымыздың, зерттеушiлерiмiздiң, және жалпы әдебиет маңында жүргендердiң ой-пiкiрлерiне жығыла жүгiнбей, айтыс ақиқатын айтыстың өзiнен, сондай-ақ, «Бiржан-Сара айтысына» қатысты айтылған ақындардың мұраларынан, дәлiрек айтқанда өлең-жырларынан табуға тырыстық.

деген сөздерi оның өз өлеңдерiндегi:

немесе:

деген тарихи тармақтармен бiр-бiрiне қайшы келiп жатыр.

Ендi мына бiр өлең жолдарына үңiлейiк. Бiржан мен Сараның кездесуiне куәгер болған ақындардың бiрi:

деген өлең жолдары, сондай-ақ, Бiржанның Сарамен кездескендегi өлеңiнен ел аузында қалған:

Осы өлең жолдарындағы қайшылықтардан қашып, бiр туындының салмағын арттырып, екiншiсiне келгенде үстiрттiкке басып, көзжұмбайлық танытқанымыз - өлең мұрасына қиянат. Демек, келтірген тармақтардағы қайшылықтар Сара өмiрiнiң және айтыстың болған уақытының әлi ақырына жетiп анықтала қоймағандығын аңғартады. Әйтеуiр, әдеби дауды тоқтату үшiн бiр жағына қисая кету ғылым үшiн қажетсiз құбылыс.

Бiржанның Жетiсуда болғанына оның «Талай заман», «Жетiсу» өлеңдерi куә. Сондай-ақ, Бiржанның «Мұра» атты өлеңiндегi:

«Айтыс Әрiптiкi, Бiржан мен Сара айтыспаған» деген тарихи деректiң бiрi - «Әрiп пен Қуанышбайдың айтысы». Осы айтыстың мына бiр тұстарына назар салайық. Қуанышбай:

деген жолдардағы Баһрам мен оның сүйгенi Күләндам Әрiптiң «Қисса-и Баһрам» (Қазан,1908,1912) атты шығыстық сюжетке құрылған дастанының басты кейiпкерлерi. Сондай-ақ, екi өлеңдегi:

деген Әрiптегi жолдар, Ақанның «Тағырыпың» өлеңiнде:

деген өзгерiске түскен. Осы жолдардың iшкi сырына үңiлсек, бiрiншiден, Қорлы және Ғайын екi адамның аты. Зияда, Қорлы, Ғайын - Әрiптiң «Зияда-Шаһмұрат» дастанының (Қазан, 1890, 1892, 1896, 1912) басты кейiпкерлерi. Қиссадағы Бағдат патшасы Мұхтардың ұлы - Зияда, Мысыр патшасы Заданың қос сұлу қызы - Қорлы мен Ғайын, Зияда мен Қорлы бiр-бiрiн сүйiп қосылған ғашықтар. Жоғарыдағы тармақтар ортақ өлеңнiң негiзгi салмағын тағы да Әрiпке аударып отыр. Мақалада сондай-ақ, Әрiптiң осы хатына жазылған Сараның жауабы болып табылатын «Қарлығаш» өлеңiндегi:

деп өлеңдетiп жiбередi. Аспандағы жұлдызы - ақын Сара ... Алыстан келген бiреу ме деп үйден Әрiп шыға келсе, өлеңдетiп тұрған Сәуiрбектi көредi. Бұл iстiң Абай мен Көкбайдан келгенiн сезген Әрiп:   

деп, бәрiне бiр жауап қайырған екен» (Абай әзiлдерi. - Алматы: ғылым, 1995. 69-70-бет). Бұл сөз қағыстары Әрiп пен Сара арасындағы сүйiспеншiлiк сезiмнiң болғандығын қуаттайды және мұндай деректер жетерлік те.

Ендiгi жерде Ө.Ақыпбекұлының «Ақын Сараға соқтыға беремiз бе?» мақаласындағы мына бiр жайларға назар салуды жөн көрдiк. Автор: «Даулы мәселелердiң бiрi - айтысты хатқа түсiрген кiм деген сұрақ төңiрегiнде өрбiп, көбiне-көп Әрiп Тәңiрбергеновтiң есiмi аталып келдi... Осы өлең жолдарынан... айтысты қазанға жiберушi Әмiрхан екендiгi айқын көрiнiс бередi»,-дей келiп, «Айтыс» кiтабына енбей қалған қазiрде Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорында сақтаулы  төмендегi жолдарды келтiредi:

делiнген (ҚРҰҒА ӘӨИ қолжазбалар қоры. 766-бума) «Төребай мен Сара айтысында». Автордың айтуынша: «Бiржан салдың бас шәкiртi Әмiрхан Сүйiнұлы (1836-1901) өзi палуан, өзi ақын, әрi әншi екен... Солтүстiк Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Благовещничный кеңшарына қарасты Гүлтөбе деген жердi мекен еткен... ән-күй шығарған, айтыс ақыны болған, дастандар мен қиссалар жазған. Әмiрхан қазанға айтыс, қиссаларын «Жақып Бижiгiтұлы» деп өзiнiң өкiл баласының атынан жiберiп тұрған». Жоғарыдағы айтыс жолдарынан Әмiрхан Сүйiнұлының айтысты бiрiншi боп таратқанын байқаймыз. Дегенмен, осы шумақтар бiздi шытырманы көп жайларға жетелейдi. Олай дейтiнiмiз, осындағы сөз болып отырған ақиық Әмiрхан ақынның атын, не қалдырған мұрасының жұрнағын қазақ әдебиетi, дәлiрек айтсақ, ХIХ, ХХ ғасыр басындағы әдеби-зерттеулерден, не бiр қисса-дастандар, айтыс жинақтарынан, ән-күйге байланысты зерттеу еңбектерден, ел аузынан жиналған жинақтардан кездестiре алмадық. Егер Әмiрхан, Ө.Ақыпбекұлы айтқандай, сегiз қырлы, бiр сырлы, әншi, айтыскер, қиссашыл атақты ақын болса, өз ауылының ақыны туралы ғалым С.Мұқанов неге ештеңе айтпайды. С.Мұқанов «Қазақтың ХVIII-ХIХ ғасырдағы әдебиетiнiң тарихынан очерктер» деген еңбегiнде (Алматы: 1942) сол кезеңнiң белгiлi-белгiсiз ақындарына тоқталғанда да Ә.Сүйiнұлының атын, не бiр еңбегiн атамайды. Әмiрханның «Бiржан-Сара айтысын» хатқа түсiргенi жайын, айтысты ұзақ уақыт зерттеп, ғылыми тұжырымдар жасап жүрген ғалымның бiлмеуi мүмкiн емес. Әрине, Әмiрхан деген атағы ауыл арасынан аспаған ақынның болуы да мүмкiн. Ал, жоғарыдағы Әмiрхан өмiрiнен келтiрген өлең жолдары бiраз нәрсенiң сырын да аңғартады. Әмiрханның болысқа қызмет қылуы, Шәуешекте болып, әр-түрлi жала жабылуы сияқты құбылыстар Әрiптiң өмiр жолына дөп келедi. Бұны жай ғана кездейсоқтық дейiк.  Екiншiден, Әрiп өз қисса-дастандарын үнемi өз атынан емес, бүркенiш атпен Қазан қаласына жiберiп отырған. «Зияда-Шаһмұрат» қиссасын Әрiп Жақып Бижiгiтұлы деген бүркеншiк атпен жiбергені әдеби қауымға аян болар. Сонымен, «Төребай мен Сара айтысындағы» Әмiрхан мен Жақып жайын аңғартар тарихи тармақтардың өзi айналып кеп Әрiп ақынның «Бiржан-Сара айтысына» тiкелей қатыстылығына әкеледі.

Осы арада «Айтыс» кiтабына еңбей қалған қолжазбалар қорындағы Төребай мен Сара айтысының мына бiр шумақтарына түсiнiк iздеудi жөн көрдiк. Сөз кезегi келгенде Төребай  Сараға:

деп шүйлiгедi. Төребайдың айтқаның мойнына алған Сара:

Бұл арада Әрiптi қыстырудан аулақпыз. Төребайдың сөзiне сенсек, Сара Бiржанмен тiптi де айтыспаған, жырды, яғни айтысты Бiржан шығарған болып шығады. Қалай болғанмен де айтыстың әлi де даулы бола түсуiне осы жолдар да тiкелей қатысты болғандықтан шығар сiрә, қолжазбадағы осы шумақтар (осы мағынадағы Төребай аузынан айтылған тағы екi шумақ және Құнанбай ұрпақтары - Шәке, Ақылбай, Ыбырай, Шәкәрiм, Халиолла, Ысқақ, Оспан, Смағұл, Әбдiрахман, Мағауия, Тұрағұлдар  мақталатын жолдар) қара қарындашпен «керегi жоқ» делiнiп, белінен тартылып, сызылып тасталған да «Айтыс» жинағына енбей қалған. Құнанбай ұрпақтарының айтыс өлеңдерiнiң алынып тасталуы сол кезде әлi де жiбiмей тұрған идиология кесiрiнен десек, Бiржан мен Сара айтысына қатысты шумақтардың баспаға жiберiлмеуiн онсыз да шытырманы көп айтыстың дауын одан әрi ушықтырмауға жасалған әрекет деп түйдiк. Алайда, тарихи жолдарды бүркемеленгенмен ақиқат анықталмайды. Сондықтан, аталмыш тармақтар қаншалықты кереғарлық туғызғанымен айтыстың келер басылымдарында өз орнын алуы тиiс.

Осы арада «Төребай мен Сара» айтысындағы мына бір жолдарға назар салып көрейікші:

немесе,

немесе,

Осылайша тәптіштеп жыл санау, жас санау, яғни уақытты нақтылау сол кездегі айтыстардың қайсысына тән болып еді. Болған күннің өзінде Әсетпен қай жылы айтысқаны, Жүсіпбектің қашан келгені, екеуінің ежіктеп жас салыстыруы  сияқты айтысқа еш қатысы жоқ жолдар Сараның жасын өсіру үшін жолдан қосылған жасанды тармақтарға ұқсайды. Айта кетуіміз керек, «Төребай мен Сара» айтысын іздеп тауып, «қажеттісін» жариялап, керексізін алып тастап жүрген адам - Сегіз Сері дауының  көш басында тұрған Қаратай Биғожин...

«Айтыс Бiржан мен Сараның ғана шығармасы, оған Әрiптiң еш қатысы жоқ»,- деген пiкiрдiң бiржақтылығын тағы мына құбылыстар толығымен қуаттай алады.

деп, аруақ шақыра сөз бастайды. Осындағы Сара сиынған Дулат, Сабырбай, Түбек Әрiптiң аталары, қалғанына келсек, Кеншiмбай Матай руынан болғанымен, Жарма Матайларына жататын Елқонды тармағынан тарайды. Сұртай ақынның руы Қыржы, Зираты Ақсуат ауданының Сұлутал кеңшарында, Жылтыр - Бураның Қаратаз тармағынан, атақты Қоянды жәрмеңкесі өтетін Шар өңiрiнен шыққан. Жанұзақ - Тарбағатай өңiрiнiң ақыны. Бұл ақындар Әрiпке қарағанда Сараға алыстау өңiрден. Осы арада Сара аузынан айтылатын мына бiр жолдарға үңiлсек:

Ел аспас Серiкбайдың жарлығынан,

Осы арада Сарадан Әрiптiң тасы тағы салмақтылау. Осындағы Серiкбай, Найман Серiкбай қажы - Әрiп елiнiң биi. Әрiптiң «Серiкбай қажыға» деген арнау өлеңi де бар. Олай болса, Абайдың сынына кектенген Әрiп оны өз ауылының ауқаттысы - Серiкбаймен иықтастыруы әбден ықтимал. Сара тағы да:

деп Құнанбайлар Сiбiрге айдатқан Базаралыға жоқшы болады.

деп Бiржанды тақымдай түседi. Әрине, Базаралыны бас қылып Жiгiтектiң он жетi адамын Сiбiрге Құнанбай балаларының айдатқанын Сараға қарағанда Тобықты iшiнде жиен болып жүрген Әрiп әлдеқайда жақсы бiлген. Базаралы айдаудан қайтқан кезде қарсы алып, қасында болған да Әрiп. Бұл кездесу М.Әуезовтың эпопеясында тартымды суреттелген. Әрiптiң «Базаралыға» деп аталатын арнау өлеңi де осы кездесу оқиғасына орайлас туған.

Байқасаңыз, айтыс Тобықтыны айналып шықпай отыр. Айтыстың негiзгi сөз шеңберi де Құнанбай мен Абай маңында түйiсуде. Сара күллi Арғынның кемшiлiгiн аз ғана Тобықтыдан, оның iшiнде Құнанбай мен Абай басынан табады. Бұл құбылыс Сараның емес, тағы да, Әрiптiң жағдайына дөп келедi. Зайсаннан жiберiлген айтыс нұсқасының аяғында:

деп жоғарыдағы құбылыстарды бармақпен басқандай етiп көрсетiп бередi емес пе? Мiне, бұл жайлар «Бiржан-Сара айтысына» Әрiп ақынның тiкелей қатысын айғақтай алады.

Енді, айтыстың жалпы ішкі құрылымдық, сюжеттік желісіне келер болсақ, «Біржан-Сара» - оқиғалы сюжетке құрылған көркем туындыға келеді. Бүгінгі күнде айтыстың 1898,1899 жылдардағы екі нұсқасы және осы нұсқалардан көп өзгешелігі жоқ ел аузында айтылып жүрген нұсқалары бар. Бірақ, бәрінің оқиға желісі бар. Оқиға былай: Біржан алты жолдасымен (кей нұсқаларда он бір) ақын Сараны іздеп Жетісуға келгені баяндалады. Яғни, әдеби терминмен айтсақ, айтушының сөзі арқылы оқиғаның басталуы - тура экспозиция. Біржан тобы ауылға кіргенде, ауыл жігіттері оларды өлеңмен қарсы алады, арада аздаған қағысулар болады. Біржан Сараның шешесімен, одан Сараның сіңілісімен айтысып қап, олардың өзін зорға тоқтатады. Бұл арада, атағы жер жарған сал Біржанға қыз бен шешесін автор әдейі қарсы қойып, айтыстырып отыр. Бұлар Сараның образын сомдап, шыңдау үшін ойдан жасалған кейіпкерлер. Автордың айтары «сенің асқақтаған Біржан атың болса, Сара да осалың емес». Автор баяндауындағы:

деген жолдар шығармадағы сюжеттік байланыстың туғанынан хабардар етеді. Екі ақынды кездестірмес бұрын автор Тұрысбек қажыға мұның айтқызу арқылы Сараны, оның жәйін оқырманға таныстырып алады. Бұл да бір сюжеттік тартыс тудырудың нәзік тәсәлі. «Алтай-Қарпық» деп аттандаған Біржанға Сара бірден суырылып, атойламайды. Автор оқиғаны ширықтыра түседі. Бүкіл ел демін ішіне тартып, Тұрысбек, Есімбектер қыпылықтап қалады. Сосын Сараны қуаттандыру үшін қажы бата береді. Осының бәрі көркем шығармаға тән оқиғалар, ситуациялар емес пе?! «Кел, Сара амандасайық» деген Біржанға, Сара «Қисасұл әнбиені» алға тартып оңтайлы жауаппен қарсыласын омақастырғанынан оқиғаның дамып, нағыз ситуациялық шиеленістерге ұласқанын байқау қиын емес. Осындай композициялық сатыларда автор өз баяндауымен оқиғаны ары қарай өрбіте жалғап отырады:

Оқиға қимылы күшейіп, тартыс тақымы тарыла түскендей. Бірі - сал, екіншісі - әнші. Екуі де өз бастарының атақ-даңқын асыруда бірінен-бірі өтіп, түрленген теңеу мен астары мол асыл сөзге көмілді, ұтымды ұқсатулар мен бағалы баламалар тіпті қалмады. Енді екі ақын да өз елдерінің бетке ұстарларын асыра мақтауға көшті. Байқасаңыз, оқиға жүйелі бір тәртіппен дамып отырады. Біржан Арғынды адақтаса, Сара Найманды асырды. Әрине, оқиға бөгетсіз дами бермейді. Бұл сюжеттік дамудың ситуациядан шиеленіске көшкен түрі. Енді қаһармандар арасында қақтығыстар басталды. Біржан Құнанбай мен Абайды асыра мақтаса, Сара Құнанбайды Қазыбекке найзалатып, Абайды жерден алып, жерге салды. Демек, тартыс - өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше қарама-қарсылықтардың өнер туындысындағы жинақталуы, суреттелуі, яғни, оқиғаның барынша шиеленісе түскендігі аңғарылады. Біржан Құнанбайдың Найманға қылған ерлігімен тамсанады. Ақыр соңында Сара қыздың Жиенқұлдай нашарға қосылғанын айтып, сол жаманды көргісі кеп, құмарта, құтырынған Біржан Сараны сүріндіріп тынады. Міне, дарадан күрделіге қарай дамыған қым-қуат ширыққан шиеліністер шоғыры оқиғаның шарықтануына да жеткізді. Автордың сөзіне бақсақ:

Демек, келтірілген дәлелдеулер Әріптің Біржан мен Сара арасындағы болған айтысты елеулі өндеуден өткізіп толықтырып көркем туындыға тән оқиғалы дүние жасағандығын көрсете алады.

Енді екі айтыстың табиғатын таразылар болсақ, әкесінің төрт түлігі сай, дүниеге мұқтажсыз Сара айтыста қажы ағасына мұның шағып, бас бостандығын аңсаған жан болса, Ұрқия да Жұмақандай мырзаның қарындасы, еріксіз аз ауыл Ақымбетке ұзатылып, Аякөзде тезек арқалап, су тасыған күйге түседі.

деп ашынса, Ұрқия «Ақ ноқта басқа киіп қатын болдық»,- деп мойынсұнады. Екі айтыстың да негізі желісі Сыбан мен Тобықты елі төңірегінде өрбиді. Сара да, Ұрқия да Тобықтының бүлігін қарсыластарының бетіне басады.

Ал, қарсыластары - Тәуке мен Біржан Тобықтының тұлымын көтереді.

деп асқақтатады. Екі айтыстың сөз салымына көз салсақ,

десе, Ұрқия Тәукеге:

дегені сияқты сабақтастықтар екі айтыста да молынан кездеседі. Айтыстағы Сара да, Тәуке де өз қарсыластарынан ақындық қуатының кемдігінен немесе ұрымталда сөз таппағаннан жеңілген жоқ. Елінің айнасы болған ақынның ең осал тұсы да - сол елдің, өз елінің міні. Сараны Жиенқұлға қосақтаған да, Тәукеге шынжыр ноқта кигізіп, абақтыға жапқан да ел-жұрты, дәлірек айтқанда өз елінің игі-жақсылары.

деп ер Тәуке ақындық қуатын елінің жамандығына құрбандық етсе, Сара:

деп, ел жуандарының рақымсыздығынан Біржан алдында шырмалады. Екі айтыста да әлеуметтік ой-түйіндер осылайша бір араға түйсуде. Екуіндегі осыншалық ұқсастықтарды елемеу мүмкін емес.

«Біржан-Сара айтысына» Әріп қатыстырғысы келмейтін зерттеушілер тобының ұстанар дәлеледерінің ең салмақтысы - Әріп шығармалары мен айтыс табиғатыңдағы сөз қолдану, стиль алшақтықтары. Мәселен, Е.Ысмайловтың: «Біз әуелі Біржан мен Сара айтысының Әріп өлеңдерімен үндестігі, ақындық өнер жағынан қайталанып келетін тамырластығы бар ма деп қарастырдық, бірақ ондай үндестік байқалмайды»,- деп:                            

деген сияқты Әріптің бірнеше осы сипаттас өлеңдерінен үзінділер тере келіп: «Әріптің мұндай өлең, сөз өрнектерінен Біржан мен Сара айтысындағы ақындық өнер үлгісі байқалмайды. Әріп оқыған

Сөзді қысқа қайырғанда Біржан мен Сара кездескен. Жиенқұл дауына байланысты кездескен екі ақынды көруге көп жұрт жиналып, Біржан мен Сара солардың алдында өз өнерлерін көрсетіп өлең айтып, Ешкіөлмес бауырын әнге бөлейді. Бірақ екі ақын айтыспаған. Жиенқұл тақырыбындағы екі ақынның сөзін Әріп айтысқа арқау еткен. Дәлірек айтқанда көп өзгеріссіз енгізе отырып, әрі Тобықты мен Сыбан арасындағы ру тартысын негізгі тақырып етіп, бас-аяғы белгілі бір сюжетке құрылған айтыс жазады.

Төңкеріске дейін айтыс Қазан қаласында екі нұсқада бірнеше рет жарық көрді. Е.Мырзахметұлының үшінші нұсқа деп отырған Зайсан нұсқасы екінші нұсқа. Менің білуімше айтыстың екі-ақ нұсқасы бар.

Ең алғаш рет 1898 жылы айтыстың бірінші нұсқасы басылым көрді. Оны бастырған Ж.Шайхысламұлы. «Қисса-и Біржан сал менен Сара қыздың айтысқаны. Бастырған Шамсуддин Хұсайн ұғлының балалары. Қазан, Университет баспаханасы, 19 б.» Бұл нұсқа дүркін-дүркін 1900, 1901, 1907, 1913, 1914 жылдары басылып шықты. Екінші нұсқа алғашқы нұсқадан кейін іле-шала 1899 жылы төмендегідей атпен шықты. «Қисса-и Біржан сал менен ақын Сараның айтысқаны. Бастырған ағайынды Кәримовтар. Қазан, М.А.Чиркова балаларының баспаханасы, 1899. 24 б. Редакциясын басқарған Абу-Ғабдулуахид Шәкиржан Әл-Хамиди-т-Тәкәви». Бұл нұсқа Зайсан қаласынан жіберілген нұсқа делінеді.

Аталған екі нұсқаның негізгі оқиға желісінде үлкен өзгерістер жоқ. Екі ақынның айтысы кейбір шумақтардың бірінде болып екіншісінде болмай қалуы, сондай-ақ синонимдік өзгеріске түскен сөздердің айырмашылықтарын ескермегенде екі нұсқаның жалпы сұлбасы, сюжеттік желісі бір.

Негізгі өзгешелік айтыстың басталуы мен аяқталуы және айтушының сөздерінің қосылуы. Көлемі жағынан толығырақ екінші, яғни Зайсан нұсқасы болып табылады. Екі нұсқадағы елеулі деген өзгешеліктерге тоқталсақ:

Бірінші нұсқадағы: «Қызы екен Тастанбектік ақын Сара» деп басталып, «Құдайым қуат берсе енді сізге» деген аралықтағы шығарманың алғы сөзі (елу жол өлең) екінші нұсқада басқаша өрілген. Екінші нұсқадағы «Жарандар, құлағың сал, келді кеңес» деп басталып, «Қажыға мұңын айтқан сонда отырып» деген аралықтағы 172 жол өлең жолы айтыстың көркем шығармалық құрылымын анықтап оқиғалық желіспен берілген. Оқиға желісі былай: Біржан алты жолдасымен ақын Сараны іздеп Жетісуға келеді. Алдымен Сараның шешесімен, одан Сараның сіңілісімен айтысады. Арасында айтушының, яки автордың және Жүнісбектің сөзі бар.

Шығарманың соңында бірінші нұсқада «Жиылған жұрттың бұларға берген сыйы» (20 жол), «Сараның сонда жұртқа айтқаны» (16 жол), «Айтушының сөзі» (26 жол) сияқты екінші нұсқада кездесетін өлең жолдары жоқ. Есесіне, екінші нұсқада соңғы Біржанның айтқан сөздерінің кей тұстары (30 жол) сондай-ақ, Сараның Біржанмен қоштасу сөзі (20 жол) сәл өзгешелеу келеді. Алайда екі нұсқаның аяқталуындағы Біржан мен Сара сөздерінің мағынасы бір.

Бірінші нұсқада жоқ Біржанның «Ыбырайға тамам елің Найман жетпес» деп басталып, «Барыңды өз қолымнан таратайын» деген 60 жол өлең екінші нұсқада бар. Онда Ыбырайға (Абайға), Құнанбайға қатысты мадақ сөздер айтылған. Осындай өзгешеліктердің өзі екі нұсқаны бір-бірінен алшақтата алмайды. Демек, түбі бір шығарма бастырушылар тарапынан немесе бастыруға ұсынушы тарапынан өзгеріске түскен.

Ендігі жерде «Біржан мен Сара айтысқан ба, әлде оны Әріп ақын шығарған ба?» - деген екіұшты пікір жөнінде қысқаша тоқталып өтейік. Бұл жөнінде толығырақ «Әріп ақын» монографиясында (авт. Б.А.Ердембеков. -Алматы, 2001) айтылған.

Біржан сал жетісуға бірнеше рет келген. Соңғы бір сапарында әдейілеп Сарамен кездеседі.Бұл кездесу шамамен 1895-96 жылдар. Сараның Жиенқұлға айттырылған аянышты тағдыры Біржанды бей-жай қалдырмаған. Әдейі іздеп келген Біржан алдында Сараның Тұрысбек қажыға айтқан арызы, Біржанның Сараны қорғап сөйлеген сөзі Әріптің айтыс жазуына  негізгі арқау болған. Біржан мен Сараның айтқан өлеңдері көп өзгеріссіз айтысқа енген. Ел аузында сақталған өлеңдерді кезінде Сара Тастанбекқызы өмірін терең зерттеген. Т.Қалилахановтың арнайы мақаласында (қараңыз: «Ақын Сара туралы соны деректер. //Жұлдыз. 1958.№4,5»), І.Омаровтың еңбектерінде (қараңыз: Ақын Сараның әдебиетіміздегі үлесі. //Қазақ әдебиеті. 17 шілде, 1959., Әдеби толғамдар. Алматы, 1988) келтірілген. Айтысқа Біржан мен Сараның нақты қай сөздер қандай өзгерістермен енді деген сауалға жауап ретінде Т.Қалилаханов мақаласындағы ел аузынан сақталып жеткен өлең жолдарын айтыс мәтінімен салыстыру мақсатында толығырақ келтірейік:

«Тұрысбек ауылы Біржанды сый-құрмет көрсетіп қарсы алған. «Ешкіөлместің» бөктерінде көк майсаға шатыр тіктіріп Біржан салдың өлеңдері мен әндерін тыңдаған. Біржан өзінің келген жәйітін, Найманның ақын қызы Сараны көргісі келетінін білдіріп, оны шақырыңдар деп көп өлең айтқан. Біржанның сондағы өлеңдерін ұғып, бұл оқиғаны өздері де өлеңмен бейнелемекші болған жергілікті ақындар Біржанды былай суреттейді.

Біржанның өз айтқан өлеңдерінен мына сияқты өлеңдер ел аузында қалған.

Бұл өлеңдерін Біржан өзінің ақындық дарындылығымен таныстыру үшін айтқан. Негізгі мақсаты Сараның ақындығын байқап, оның арыз арманын жұрт алдында айтқызбақшы болып, Біржан Сараға былай деген:

Білетіндердің айтуына қарағанда, Сара Біржанның алдына келгенде, оны Тұрысбектің төрт қызы бірдей қошаметтеп, қасына ере келген. Сараның Біржан мен Тұрысбек қажы алдарында отырғандағы айтқан өлеңдері мынадай:

Сараның бұл сөздерін тыңдағаннан кейін, Біржан ақын іле-шала мына өлеңдерді айтқан:

Біржанның жақтап айтқан бұл өлеңдерінен қатты қуанған Сара мына өлеңдерді айтқан:

Біржаннан ұялғаннан Тұрысбек қажы Жиенқұлды келтіруге өзінің құла жорға атын жібереді. Екпінді және басы қатты құлажорға ат топқа жақындай бергенде елдің у-шу даусынан үркіп Жиенқұлға бой бермей алып қашып кетеді. Бір көзі соқыр, белі бүкір, ат басына ие бола алмаған дәрменсіз Жиенқұлды барлық жұрт көріп, ондай адамға Сараны қор қылмау керек деп шуылдасады. Жиенқұлды көре тұрып және халықтың Сараны жақтаған талабын ескеріп Біржан мынадай өлеңдер айтады:

Біржаннан ұялғаннан және халық дабырынан қаймыққаннан Тұрысбек қажы осы жиында амалсыздан - «Сара Жиенқұлдан азат» - деп жариялаған. Бірақ, бірнеше шариғат заңдарын еске түсіре отырып, Сараның ендігі жерде Қаптағайдағы әмеңгер жігіттерінің ішінен біреуге өзі қалап тиюге тиісті екенін айтқан. Бұл жиынның арты шынында да той болып тарқаған. Бұл уақиғаны жергілікті ақындардың бірі былай көрсеткен:

Жарты ғасырдан астам уақыттан бергі бүкіл қазақ халқына әйгілі Біржан-сал мен ақын-Сараның кездесуі осылай болған. Бұл тамаша кездесуді тарихта қалдыру үшін Әріп ақын Біржан мен Сараны әдейілеп айтысқан ақындар деп көрсеткен" (Ақын Сара туралы соны деректер. Жұлдыз. 1958 №4) . Міне, айтыстағы Біржан мен Сараның сөздері шамамен осылар.

Айтыспен салыстырып қараған адамға жоғарыдағы өлең жолдары Әріп шығарған айтыстың негізгі сұлбасы, Біржан мен Сараның айтқан кей өлең шумақтары еш өзгеріссіз айтысқа енген, автор өзгертуді жөн деп таппаған. Сондықтан да, көркем шығарма ретінде жазылған бұл айтыста Біржан мен Сараның да үлкен үлесі бар екенін ерекше айта кетуіміз керек.

Айтыстың толық нұсқасы деп танылып жүрген 1899 жылғы Зайсан нұсқасын негізге алсақ, Әріп Біржан мен Сараның кездесуін, ондағы өлең-сөздерін арқау ете отырып айтысты белгілі бір сюжеттік желіске құрылған көркем шығарма етіп жазған. Біржанның Ешкіөлмеске келуі, Сараның шешесімен, сіңілісімен айтысуы, Найман мен Арғын дәлірек айтқанда Әріпке жақын тақырып Сыбан-Тобықты арасындағы тартысты Сараның бас бостандығы сияқты тақырыпқа ұштастырып әкеп, әдемі сюжеттік желіс құрауы Әріптің толық авторлық құқығын айқындайды. «Біржан - Сара айтысының» Әріп Тәңірбергенұлы қолынан туған көркем туынды екендігін қуаттайтын негізгі деген мәселелер атап көрсетсек төмендегідей:

- «Біржан - Сара айтысын» Әріп жазған деген пікірлер төңкеріске дейін және одан кейінгі 30-жылдардың аяғына дейін талассыз түрде айтылып келді. Ж.Жабаев (ҚРҒА ОҒКҚ, 402-папка, 1-дәптер), І.Жансүгіров (Құнанбайұлы А. Толық жинақ. Қызылорда, 1933), Әрхам Ысқақов (Екпінді, 1940. 12 желтоқсан), М.Әуезов (Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасында), С.Машақов, Қ.Мұхаметханұлы (Абайдың ақын шәкірттері. Алматы, 1995), Т.Қасенұлы (Социалистік Қазақстан. 1936. 11 қыркүйек), Тұрағұл Құнанбаев (Әкем Абай туралы. Алматы, 1993), Ж.Белослюдов (О киргизской поэзии//Сибирский студент. 1915. №3,4) т.б. Ал, «Біржан - Сара айтысы болған, ол ауыз әдебиетінің үлгісі» - деген пікір 30-жылдардың аяғынан бастау алды. Көшбасшысы С.Мұқановтың Айтыс және ақын (Әдебиет майданы. 1939. №1) мақаласы.

- Айтыстың көркем шығармаға тән белгілерін атасақ, біріншіден айтыс бас-аяғы жинақы оқиғасы бар белгілі сюжетке құрылған, екіншіден, жері шалғай екі өңір ақындарының сөз саптауы, өлең құрулары, бүгінгі тілмен айтқанда стилі бір. Осындай көркемдігі мінсіз айтыс құру үшін үлкен айтыс ақыны болуы шарт. Ал Біржан, ең алдымен, айтыс ақыны емес, Сараның да бізге жеткен айтыстары мұндай көркемдік биіктен көрінбейді.

- Айтыста өзін Арғынмын деген Біржан Арғын емес, Керей руынан. Сара да айтыста аталғандай Қаптағай руынан емес. Сара Матайдағы Кенже деген елдің Тастемір деген аз ғана руынан шыққан. Өз руының атынан сөйлемеу айтысқа, жалпы ақындар табиғатына жат нәрсе. Қалай десек те, Біржанды - Арғын, Сараны - Қаптағай етіп отырған Әріп.

- Айтыс Арғын мен Найман, оның ішінде Матай ақындарының арасында болды деген күнде де, екі ақынның ру жағын сөз еткенде Тобықты мен Сыбанға ауып кетуі тағы да Әріптің көркем туындының тартысына ыңғайлаған әдісі.

- Айтыстағы Абай мен Құнанбайға қатысты сөздер тағы да Әріпке қатысты. Әріптің «Зияда-Шаһмұрат» қиссасының Абай тарапынан сыналуы, Әріп соны кек көріп (бұл арада өнер адамдарының арасындағы шәкірттің ұстазға деген арты жоқ ашуы деп ұққан жөн) айтысқа Абайды жамандаған сөздер қосады. Бұл туралы Тұрағұл Абайұлының естелігінде де айтылған. Қуанышбай ақынмен айтысында да Әріп бұл құбылысты мойнына ала жауап қайырған.

«Біржан - Сара айтысындағы» адамдарға және кейбір оқиғаларға түсінік бере кетсек, Сара Матай руынан болғанмен, Матайдан Маман, Тұрысбек, Есімбектер ғана аталады. Онда да автор баяндауында. Матай елінің атақты бай, ел басқарған адамдары Маманов Тұрысбек Қаптағай оның ішінде Қыдыралыдан тарайды. Тұрысбек көп жылдар Қапал уезі Арасан болысын басқарған. Қажыға барған, 1904 жылы дүниеден өткен. Тәнекенің Есімбегі Көлдей-Жұмай аталатын болыстың болысы. Сараның:

Тәнеке осы Есімбек байдың әкесі.

Сараның қалған аузына алып сиынары Қаракерей-Сыбанның қаракөктері. Мәселен:

Осында Сара сиынған ақындарға тоқталсақ, Кеншімбай Күшікұлы Матай руынан, оның ішінде Жарма Матайларына жататын Елқонды тармағынан. Кеншімбай 1846 жылы Тана мырзаға еріп барып Жетісуда Арғынның ақыны Орынбай Кертағыұлымен айтысып, бүкіл Найманның бағын асырды. Айтыста Сараның:

Он тоғыз жасар Кеншімбайға көз тиіп, жанарынан айырылады. Үш жылдан соң қайтыс болған. Қ.Алтынбайұлының айтуынша Кеншімбай шамамен 1827-1849 жылдары өмір сүрген. Зираты Жарма ауданына қарасты Аюлы тауының етегінде.

Дулат, Сабырбай, Түбек - Сыбанның әйгілі ақындары. Сабырбай мен Түбек Байғарадан тарайтын әйгілі он жеті ақынға кіреді. Сабырбай жасында әйгілі Жанақты сүріндірген.

Жылтыр ақын Бақайұлы - Жарма өңірінің ақыны. Найманның Бурасынан тарайды, оның ішінде Қаратаз. Жылтыр ақын Көкпекті округінің аға сұлтаны Әлімхан Тлеубердиннің сарай ақыны болған. Зираты Шар өңірінде Бес қарауыл төбесінде. Шамамен 1880 жылдары дүниеден өткен.

Жанұзақ Шынанұлы Байжігіттің Жұмық тармағынан, Тарбағатай өңірінің ақыны.

Сұртай Нұрашұлы Қыржы руының ақыны. Зираты Ақсуаттың Сұлутал елді мекенінде.

Сараның аузымен айтылатын:

өлең жолдарындағы адамдар кімдер? Ең алдымен, бұл адамдар орыс отаршылдығына қарсы наразылық білдірген халық қамқоршылары болған. Тана мырза Тілемісұлы Найманның Қаракерей - Мұрын тармағынан. Шамамен 1803-1868 жылдары өмір сүрген. Мұрағат құжаттарына сүйенсек, Назар-Мұрын болысының билеушісі, би болған. Мұрын жерінде үш бірдей мешіт, алғаш рет мектеп салдырған адам. Тана туралы деректер орыс зерттеушілері А.Янушкеевич, Г.Потанин, В.Маевский еңбектерінде кездеседі. Құнанбайдың әкесі Өскенбайдың асын басқарған үш адамның бірі осы Тана мырза.

Шерубай - Мұрынның Тоқабай тармағынан шыққан Құл баласы. Ұлы атасы Кегенбай би болған. Келгенбайдан кейін Мұрын елінде сөз ұстаған аузы дуалы би осы Шерубай. Орыстың өктемдігіне қарсы шыққан Мұрын батыры Қожагелдінің құнын жоқтан Петерборға барған ел жақсыларының ішінде Шерубай да болған.

Ер Тәукебай Жәкенұлы Әжіғұл ішінде Жауардан тарайды. Жоғарыда аты аталған Қожагелді батырмен ел тәуелсіздігі үшін патша үкіметіне қарсы шыққан ерлердің бірі. Н.Я.Коншиннің келтірген деректері бойынша 1844 жылдары Кенжемұрын елінің болысы болған. Қарашекпенділердің қоныстануына барынша кедергі жасап баққан Тәукебайды қастастары үзеңгісіне у жағып өлтіреді. Зираты Жарма ауданы, Әулие шоқы тауының етегінде.

Қисық Тезекұлы Найман елінің көрнекті тұлғасы. Руы - Мұрын. «Қарадан шыққан хан» деп дәріптелетін Қисық 1844-1850 жылдары Көкпекті округі бойынша аға сұлтан болған. Азан шақырып қойған аты - Салмақ. Орыстан шен-шекпен алған Қисық Тезекұлы бірбеткей, турашыл, ұрыны тыюға келгенде қатыгез адам болған.

Айтыста Сара аузымен:

Айтыста Әріп Сара аузымен мыналарды атайды:

Бұлар да Сыбанның игі жақсылары. Әріп «Санабай қажы» деген жоқтау өлеңінде:

Байтоқа - Сыбан, Салпы руының биі. Әріптің «Байтоқаның қызына» деген арнау өлеңі бар.

Кеңесбай би - атақты Ақтайлақ бидің баласы. Д.Бабатайұлының «Кеңесбайға» деген өлеңі бар. Кеңесбай да сөз ұстаған шешен, ел басқарған адам болған.

Сараның аузымен Қабанбай және оның ұрпақтары аталады. Қабанбайдың екі әйелінен жеті ұл. Әлі шала туған кенжесі. Әліден Жақаш, одан Әділбек. «Он жеті мың жылқы бар Жақаш  байда» деп Әсет ақын өлеңге қосқан Жақаш аса бай, елге беделді адам болған. Әділбек батыр болған. Қ.Халидтің «Тауарих хамса» кітабында Әділбек пен дүнген батыры Бор екеуінің Қытайларға қарсы ұлт-азаттық қозғалысын бастағаны айтылған. Әділбектен тарайтын Сүлеймен болыс ел басқарған ірі тұлға. Сүлеймен әкесі Әділбектің ұлы ас бергенде ат жарысында қырық атқа дейін бәйге тігілген. Осы үрдіс Сүлеймен асында да қайталанған.

Айтыстағы:

Сараның аузынан айтылатын:

Сыбан ішіндегі Барақ төренің төлеңгіті Қазыбек батыр ел арасындағы бір барымтада Құнанбайды найзамен ат үстінен түсіріп кеткен. Бұл туралы М.Әуезов Мұсылманқұл Жиреншин дегеннің әңгімесін келтіреді: «Аз уақыт өтті, бір күні жылқыға жау тиді, бағанағы сөз қаперімде жоқ, белдеудегі Салпаңқұлаққа міне шаптым, - депті Құнанбай, - келсем жау жылқыны айдап жіберіп, жол тосып, жасанып тұрған екен. Салпаңқұлақ (Ағаныс биден қалап  алған аты) бой берместен келіп жауға кіріп кетіпті. Өзім білмей қалдым, қабырғамнан біреу найзамен салып кетіпті. Жығылып қалыппын, сүйтсем Барақ төренің төлеңгіті Қарақалпақ Қазбек деген батыр екен». Құнанбайға қатысты мұрағат құжаттарында айғақталғандай осы барымтаның дауы ұзаққа созылған. Біржанның Сараға жауабындағы:

сөздер екі ру арасында осы тартыстың тарихынан көп сыр береді.

жолдардың сырына үңілсек, Құнанбай Сыбанның жерін қарпып қалу үшін Тобықтының Сыбан жақ шекарасына ішкерілете Қанай сияқты батырын, Түсіп, Боқанбай сияқты басты адамдарын әдейі қоныстандырады. Осы оқиғаға байланысты Б.Исабаев төмендегідей әңгіме айтады: «... Жаз өтіп, ел күзеуге құлар кезде Барақ жылдағы әдетімен Саға бөктеріне қонуға келе жатыпты. Көш түйесін жетектеген Барақ бәйбішесі екен. Төре қолына құсын қондырған көш алдында екен. Қанай бір тар жерде тосып тұрып Бараққа көшін бұруды, жер өзінікі екенін айтса, төре көз салмапты да. Қанай Барақты қара балтаның сыртымен ұрғанда төренің аты соққыға шыдай алмай кері қайырылған екен. Барақ сол бетте қайырылмай көш басын бұрғызып көш ізімен кейін қайтқан екен. Барақтың бәйбішесі: - Құдайым-ай, Төренің Барағына бәйбіше болғанша, Есімнің Қанайына тоқал болмаған екенмін. Көшімнің бас бұрылды-ау! - деп ах ұрыпты». (Ұлылар мекені. Новосибирск, 2001. 371-372 беттер). Құнанбай мен Барақ арасындағы оқиғалар жайында М.Әуезов, М.Бейсенбаев, Б.Исабаев, Б.Сапаралы, Ф.Жұртбай еңбектерінде кеңінен сөз болған.

Сараның «Қайсы Арғын жетеді Аманкөшеріме» дегендегі Аманкөшер деген кісі есімі кей нұсқаларда бөлек жазылып жүр. Анығында Аманкөшер өрдегі Найманда аса бай адам болған. Ақтайлақ бидің баласы Түгелбай, одан Сыбанның ардақтысы Өзбехан болса, сол Өзбеханның әйелі атақты Мәнжан бибі - Аманкөшердің қызы. Әріптің Мәнжан өлгенде айтқан жоқтауы бар.

Сара аузымен айтылатын:

Тойғұлы - Сыбанның Жанкөбек тармағынан. Елінде беделді адам болған. Ол дүние салғанда бүкіл Орта жүзге сауын айтылған. Арғыннан келген кісілер аттың бәйгесіне тігуге тоғыз жетім қыз әкелген екен, Әріп соны айтып отыр.

Ал енді, Біржанды Арғын атынан айтыстырып отырғанмен Әріп сонау Біржан елі Көкше, Кереку маңының Есіл мен Нұра бойын жайлаған Арғынның Қаракесек, Шоң т.б. тармақтарының игі жақсыларын емес, өзіне жақын Қаракерей, оның ішінде Сыбан - Мұрынмен ауылы аралас бергі өңірдің Арғындарын атайды.

Жанайдар Орынбайұлы Сүйіндік ішінде Төртуыл деген рудан. Кенесарының қол басшыларының бірі болған Жанайдар кейіннен Қарқаралы өңірінде болыс болып, өмірінің соңында қажыға барған адам.

Біржанның аузына алынған адамдардың бірі Итқұсты (кей нұсқада Итқосты деп қате берілген Б.Е.) шын аты Айтжан, руы Қыдырәлі, өз елінде болыс болған. 90-ға жеткен жасында Мекеге барып сонда қайтыс болады.

Осындағы аты аталғандардың бәрі дерлік бергі өңірдің игі жақсылары. Шыныбай қажы Тарақты руынан. Қарқаралы дуанында белгілі билердің бірі болса, Жамантай, Құсбектер Құнанбаймен аға сұлтандыққа таласқан адамдар. Алшынбай би Құнанбайдың құдасы. «Абай жолынан» белгілі Қарқаралы елінде атақты адам болған. Біржан атайтын әйгілі Тәттімбет күйші де осы өңірдің адамы.

Айтыстағы негізгі тақырыптардың бірі - Абай. Айтыста Әріп айтыста  Сара аузымен Абайды жамандап, Біржан аузымен ақтап алады. Бұл туралы М.Әуезов, Тұрағұл Абайұлы бастап зерттеуші ғалымдар айтып та, жазып та келеді. М.Әуезов Абайдың өмірбаянының алғашқы нұсқасында (1927-1933) Абайдың шәкірттеріне арнаған өлең-сынына тоқтала келіп: «Осы сөздер ақындардың барлығына да ауыр тиген шығар. Бірақ іштерінде, әсіресе Әріп қатты намыс қылып кектеніп, Абайдан есесін қайырмақ болып, «Біржан - Сара» айтысын шығарған. Сонда Сара айтты қылып Абайдағы кегін шынымен-ақ алғандай болады. Біржан - Сара Әріпке әншейін ойдан шығарған геройлар есепті ғана керек. Сондықтан Біржанның Арғын емес, Керей екендігін де ескермеген...» - деген әлі социалистік идеологияның қысымына ұшырап, өзгеріске түсе қоймаған алғашқы айтқан пікірі айтыстағы Абайға қатысты сөздерге анықтама болып тұр. Бұл мәселе Әріптің Қуанышбаймен айтысында да сөз болады. Жоғарыда айтылғандай Әріп тек Абайды жамандады десек ол біржақты болар еді. Өмірде ұстаз тұтып, көп өнеге алған ақынды Әріп Біржан аузымен асқақтатып, ақтап алып отырды. Бұл айтыстың, яғни шығарманың шынайы тартысқа құрылып, шебер шарықтауларға жетуіне септігін тигізген.

жауап  қайтарады. Қалай десек те айтыста сөз болған оқиғалардың қай-қайсысы да тарихтан алшақ кетпейді. Әріп Тобықты мен Сыбан-Мұрын арасындағы сол кездегі рулық қақтығыстарды екі ақын арасындағы сөз қағысына, яғни, айтыстың табиғатына шебер пайдаланған.