حايروللا عابجالەل. قازاق تاريحى – الەمدەگى ورنى بولەك، ەڭ باي، ەڭ تەرەڭ تاريح
- «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرىپ، بارلىق قازاق رۋلارىنىڭ عىلىمي تاريحىن، شەجىرەسىن جازىپ جاتىرسىز. قىرىققا تاياۋ كىتاپ شىقتى. شەجىرە اتاۋلىنىڭ دەرەكتەرىنە كوپشىلىك كەيدە كەلىسپەي جاتادى. بۇعان نە دەيسىز؟
- «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرىپ، بارلىق قازاق رۋلارىنىڭ عىلىمي تاريحىن، شەجىرەسىن جازىپ جاتىرسىز. قىرىققا تاياۋ كىتاپ شىقتى. شەجىرە اتاۋلىنىڭ دەرەكتەرىنە كوپشىلىك كەيدە كەلىسپەي جاتادى. بۇعان نە دەيسىز؟
- «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماقساتى بىرەۋدىڭ شەجىرەسىن نەمەسە اتاسىن جازۋ ەمەس، ماقسات - قازاقتىڭ عىلىمي تاريحىن زەرتتەپ جازۋ. سەبەبى قازاق حالقى رۋ-تايپالىق داۋىردەن قازىرگى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىن وسكەن حالىق. ءبىر مەملەكەتتىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامىن جازۋ كەرەك. «ونىڭ تامىرى نە؟» دەگەن سۇراق شىعادى. ونىڭ تامىرى - رۋلىق جۇيەدە. 43 اتادان تارايتىن رۋلار: 25 اتا كىشى ءجۇز، 6 اتا ورتا ءجۇز، 12 اتا ۇلى ءجۇز. ءبىز سونىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەپ جاتىرمىز. مىسالى، ءاربىر رۋدىڭ شىعۋ تەگى، ونىڭ كوشۋ جولدارى، شىڭعىس حان كەزىندەگى جاعدايى، قازاق حاندىعى كەزىندەگى جاعداياتتار، ولاردىڭ ءوسىپ، ۇيىسىپ، مەملەكەت بولعانداعى ىقپالى، ساياسي ورنى. ولاردان شىققان باتىرلاردى، بيلەردى، اۋليەلەردى، ۇلكەن شايقاستاردى، اتالىق جولىن تالداۋ، زەرتتەۋ. وسىنىڭ نەگىزىندە جازىپ شىققان سوڭ، قازاق حالقىنىڭ شىنايى تاريحىن جازۋدى قولعا العالى وتىرمىز. ءبىز مۇنى زەرتتەي وتىرىپ، تۇركى الەمىنىڭ تاريحىنا كىرىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقايمىز. بارلىعىنىڭ دا ءتۇبى ءبىر حالىقتار ەكەنىن ءبىلىپ وتىرمىز. جەكە-جەكە رۋلار بولا تۇرا، ولاردىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر جەردەن شىققان. ال ساناسى تومەن، تار كەڭىستىكتە ويلايتىن ادامداردىڭ ءبىز تالقىعا سالىپ وتىرعان ۇلكەن كەڭىستىك ىشىنەن ءوز اتالارىن ءبولىپ الىپ، ءسوز ايتۋى - سوراقىلىق. تاريح - ادامنىڭ جادىسى، رۋحى، ءتىلى. حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرەمىن دەسەڭىز، ونىڭ تاريحىن، ءتىلىن ۇيرەتۋىمىز كەرەك. ءبىز كىمبىز، بۇرىن كىم بولدىق، ەجەلگى داۋىردەگى قازاق كىم بولدى، بولاشاقتاعى ورنىمىز قانداي بولماق؟ وسى ورايدا ءبىز ۇلكەن زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بۇگىندە ءبىز بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. ال تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى بارلىعىمىزدى دا الاڭداتۋى كەرەك. بولاشاق دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز، شوبەرەلەرىمىز. ولارعا ءبىز قانداي مەملەكەت قالدىرامىز؟ قانداي قوعامدىق ورتا قالدىرامىز؟ ءىرىپ-ءشىرىپ جاتقان قوعامدى قارىز ەتىپ قالدىرىپ كەتەمىز بە، الدە ولاردىڭ ىرزىعىن الدىن الا جەپ كەتەمىز بە، مىنە، ماسەلە - وسىندا. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن نىعايتۋ ءۇشىن ۇرپاق تاربيەسىن العاشقى ورىندارعا قويۋىمىز كەرەك. ولاردا وتانسۇيگىشتىك سەزىم بوي كوتەرۋى ءلازىم. وتانسۇيگىشتىك، ەڭ الدىمەن، تاريحتى قۇرمەتتەۋدەن باستالادى. ۇلتىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تاريحىن ءسىڭىرىپ وسكەن بالالار وتانىن ەشقاشان ساتىپ، تاستاپ كەتپەيدى. قازىرگى شەنەۋنىكتەرگە ۇقساپ، دۇنيەنىڭ قۇلىنا اينالمايدى. قازىر شەنەۋنىكتىڭ ءبىرازى وتانسىز. تاريحىنا، اتا تىلىنە، سالت-داستۇرىنە تۇكىرىپ قارايدى. ال مەن تاريحىمىزدى بار قاراجاتىم مەن ىنتامدى سالىپ، بولاشاق ۇرپاقتى دايىنداۋ نەگىزىندە عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىرمىن. قازاق حالقىنىڭ كوپتەگەن رۋ-تايپاسىن زەرتتەپ جازدىم. قازىر 26 كىتاپ وزىنشە شىقسا، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن 12 كىتاپ جارىق كوردى. سونىمەن قاتار 12 كىتابىمىز تاعى دا شىعۋعا دايىن تۇر. قازىردە قوجالار، سۋناقتار، تولەڭگىتتەر مەن قىپشاق، قوڭىراتتار، كەرەيلەر جان-جاقتى زەرتتەلىپ، جيناقتالىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا البان، سۋاندارعا جانە تاعى باسقا تايپالارعا ماتەريال جيناقتالماق. وسى ەڭبەكتى جازىپ شىقاننان سوڭ نەگىزگى ماقساتىم - بىرنەشە توم ەتىپ قازاقتىڭ ەڭ مىقتى، ادال تاريحشىلارىن سويلەتىپ، قازاق حالقى قانداي حالىق ەكەنىن، سوناۋ ەجەلگى داۋىردەن باستاپ تۇركى الەمىنەن تاراعان ۇلكەن وركەنيەتكە يە بولعان مايا تايپالارى، امەريكاداعى ابوريگەندەردىڭ تۇركى تايپالارىنان تاراعانىن، ولاردىڭ جالعاسى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جازىپ شىعارۋ. جانە ونى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، مىڭداعان دانامەن شىعارىپ، قازاق ەلىنىڭ تاريحىن بۇكىل الەمگە پاش ەتكىم كەلەدى. «ەلدى رۋ-رۋعا ءبولىپ جاتىرسىڭ» دەيتىندەر بار. بۇل - عىلىم. ال عىلىمدا ەشقانداي ۇيات تا، قورقىنىش تا بولمايدى. ماسەلەن، ايەلدەر گينەكولوگكە بارادى. ال بۇكىل الەم گينەكولوگيا ءىلىمىن زەرتتەدى عوي. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى». رۋشىلدىق، اعايىنداستىق، قاۋىمداستىق، بىرلىك، تەكتىلىك، بۇل - اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەكجات اراسىنداعى ماسەلە. «ۋ ىشسەڭ - رۋىڭمەن، تامىرىنا قاراي بۇتاعى، تەگىنە قاراي ۇرپاعى»، «تەگىن بىلگەننەن قورىقپا، تەكسىزگە اينالعاننان قورىق» دەيدى حالىق. ال ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە مۇنىڭ ءبارى دە قۇربان بولۋعا ءتيىس. ۇلتتىق مۇددە بارلىعىنان جوعارى. ۇلتتىق مۇددە دەگەندى تۇسىنبەيتىن، حالقىنىڭ قامىن ويلامايتىن اكىمقارالار مەن بيلىكتە وتىرعاندار ءوزىنىڭ جاقىنىن تارتىپ، جاقسى مامانداردى قۋدا. كەزىندەگى يمپەريالىق ساياسات ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى.
- ال قازاق تاريحىندا ءالى دە بولسا ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان دۇنيە بارشىلىق. ءبىز تاريح جازۋدا نەنى ورتاق وبەكتيۆتى مەجە دەپ الۋىمىز قاجەت؟
- ءبىز عالىمداردى مىناداي نارسەگە كوڭىل اۋدارمادى دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى بىزدە تاريح عىلىمى دامىماعان دەپ ايتۋعا بولادى. قازاقستاندا تاريح عىلىمى جوقتىڭ قاسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول تەك وتىرىك ديسسەرتاتسيا قورعاۋمەن شەكتەلىپ جاتىر. بىرەن-ساران ادامدار شىنايى تاريحپەن اينالىسىپ جاتىر، ال كوبى ونى كوزبوياۋشىلىققا اينالدىرعان. تاريحتىڭ ءبىر اقساپ تۇرعانىنىڭ سەبەبى - بىزدە تاريحشى ماماندار تەك مۇعالىمدىكپەن عانا اينالىسادى. كوپتەگەن تاريحشى الاش قوزعالىسى مەن اشارشىلىق كەزەڭىن زەرتتەۋدەن ارى اسا الماي ءجۇر. سونىڭ ءوزى ءالى دە كوپتەگەن زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، بۇكىل قازاقستان عالىمدارى جينالىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ وتىز جاسىنا دەيىنگى جازىپ كەتكەن ەڭبەگىن تولىق زەرتتەپ بەرە الماي وتىر. بۇل نە دەگەن عىلىم دەڭگەيى؟ اشارشىلىق كەزەڭىنىڭ ءوزىن زەرتتەي كەلە، وعان تاريحي باعاسىن ءالى كۇنگە بەرە الماي كەلەمىز. ونى قويىڭىزشى، كوز الدىمىزدا بولعان 1986-نىڭ بەتپەردەسى اشىلماي كەلە جاتىر عوي! ونىڭ ءوزىن اركىم ارقالاي بۇرمالاپ، ارقالاي جازىپ جاتىر. كوزىمىزدىڭ الدىندا وتكەن تاريحتى جازا الماۋ دەگەن نە سۇمدىق؟!
- سوندا عالىمدار ناقتى قانداي قاتەلىكتەرگە بوي الدىرىپ وتىر؟
- بۇگىندە بەس ينستيتۋت جۇمىس جاسايدى. ارحەولوگيا ينستيتۋتى، شىعىستانۋ ينستيتۋتى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى تاريحپەن اينالىسىپ وتىرعان ينستيتۋت، نومادتار، ياعني كوشپەندىلەر تاريحي ينستيتۋتى. بىراق، بۇلار ىستەپ جاتقان جۇمىستان ءبىزدىڭ جۇمىس وزگەشە سيپاتتا. ال قازاقتىڭ رۋ-تايپاسى ءالى دۇرىس زەرتتەلمەگەن. وزگەلەردىڭ نەمەن اينالىسىپ، نە جازىپ جاتقاندارىن بىلمەيمىن. سەبەبى تاريح عىلىمي، جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە تۇراتىن تاريحتى ءبىز جازىپ جاتىرمىز دەسە بولادى. ءاربىر وقۋشى، ءاربىر ستۋدەنت، ءاربىر قويشى، ءاربىر ينجەنەر وقىپ، رۋحى كوتەرىلىپ، ءلاززات الاتىن تاريح بولۋى كەرەك. «بابالارىم مىناداي ەكەن عوي» دەپ، رۋحتارىن، وتانشىلدىق قاسيەتىن كوتەرەتىن تاريح جازۋ كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى تاريحشىلارىمىزدىڭ السىزدىگىنەن جازۋشىلار جانە باسقا سالا ماماندارى جازىپ جاتىر. مىسالى، ءىلياس ەسەنبەرلين، قويشىعارا سالعاراۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، سول سياقتى مەن دە باسقا ماماندىقتان كەلىپ وتىرمىن. ال ونداي تاقىرىپقا بارىپ جاتقان كاسىبي تاريحشىلار جوق. تاريحشىمىز دەپ كوكىرەگىن ۇرىپ كەلگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ تاريحتى جازا الماي، عىلىم جازۋدىڭ ورنىنا ءبارى ۇرلانىپ بىرەۋدىڭ دوكتورلىق ەڭبەكتەرىن جازىپ، وسى جەردە وتىرىپ كولدەنەڭ تابىس تاۋىپ، سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتارىمدى ۇرلاپ، تالان-تاراجعا سالىپ، تاراپ كەتتى. وسىنداي تاربيەسى جوق، مادەنيەتى تومەن تاريحشىلاردان قانداي حالىقتىق تۋىندىلار شىعۋى مۇمكىن؟ ال شىن مانىنە كەلگەندە، قازاق تاريحىنىڭ الەمدەگى ورنى بولەك، ەڭ باي، ەڭ تەرەڭ تاريح ەكەنى بەلگىلى، بىراق وسىنى ايتىپ، حالىققا جەتكىزىپ وتىرعان تاريحشىلاردى كورگەن جوقپىن. سەبەبى قازاق حالقى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ قاراشاڭىراعى بولىپ وتىر. بۇكىل مادەنيەت كوشپەندىلەردەن شىققان دەپ باتىس عالىمدارى مويىنداپ وتىر. بۇكىل تۇركىتىلدەس باۋىرلار ءبىزدى اتاجۇرت دەيدى. ال ءوزىمىز سونى سەزىنبەيمىز. قولدا باردىڭ قادىرى بولماي وتىر. ۇلكەن عالىم، سەناتور ءادىل احمەتوۆتىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، مايا تايپالارى سوناۋ كەزدە بىزدەن كەتكەن. ولاردىڭ قولدانعان سوزدەرىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ تىلمەن سايكەستىگى الدەقاشان دالەلدەنىپ قويعان، سول سياقتى قازبا تاريحي مۇرادا نەمىستىڭ سۆاستيكاسى، بەس جۇلدىزىنىڭ التاي وڭىرىنەن تابىلۋى ءدىننىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ بىزدەن باستاۋ العاندىعىن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن سەگىز مىڭ جىل بۇرىنعى «التىن ادامنىڭ» تابىلىپ جاتقانى مادەنيەتىمىزدىڭ وتە جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى.
- ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا گەنوتسيد دەپ تابىلۋى ءتيىس اقتاڭداقتار كوپ. بىراق تاريحشىلار مۇنداي باستامالاردى كوتەرۋگە كەلگەندە ەنجار. نەلىكتەن؟
- ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ جاسىقتىعى، بىزدە شىعىپ جاتقان ارحايم قازبا قالاسىن ورىستار يەمدەنىپ وتىر. تۋرا سولاي، ءبىزدىڭ ايماقتا تابىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق مۇرالاردى وزگەلەر بىردە پارسىنىكى دەيدى، بىردە باسقانىكى دەيدى. ءبىزدىڭ تاريحشىلار وسىعان جۇمعان اۋىزدارىن اشپايدى. اياعىنا دەيىن تولىق زەرتتەلگەن ەشقانداي كەزەڭ جوق. بىرەن-ساران تاريحشىلار ءوز كۇشىمەن ءوز قارجىسىنا زەرتتەپ، جازىپ جاتىر. ال تاريح ماماندارى ءالى ءۇنسىز كەلەدى. نەگىزىنەن، تاريحقا بەت بۇرىپ جاتقان باسقا مامانداردىڭ ادامدارى. بۇل نە دەگەن تەندەنتسيا! بولات ناسەنوۆ دەگەن اعامىزعا اللا تاعالا كۇش-قۋات بەرسىن، بۇرىندا رەسپۋبليكالىق سالىق ينسپەكتسياسىن باسقارعان، كەيىن زەينەتكە شىققاننان سوڭ ءوز قاراجاتىنا بارلىق رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىنان دەرەك جيناپ، 12 توم كىتاپ شىعاردى! تاپ-تازا دەرەك كوزدەرى. ەندى جانە 15 توم كىتاپتى شىعارعالى جاتىر. قازاقستاندىق بارلىق عالىمداردىڭ جاساماعان ەڭبەگىن ءبىر ءوزى جاساپ وتىر دەپ ايتا الامىن. مەن دە ءوزىمنىڭ ماڭداي تەرىممەن كەلگەن اقشامدى سالىپ، قازاق تاريحىنا جۇمساپ وتىرمىن. بىرەۋلەر تۇسىنەر، بىرەۋلەر تۇسىنبەس، ۇلتتىق مۇددەگە دەگەن كوزقاراسىم وسىنداي. سەبەبى ۇلتتىڭ رۋحى - ونىڭ ءتىلى مەن تاريحىندا. قازاق حالقى - الەمدە تەڭدەسى جوق حالىق. باياعىدا ورىستار قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ءادىل بي سوت جۇيەسىن زەرتتەگەن كەزدە «بۇل نەگە نەگىزدەلگەن؟» دەپ سۇراعان. سوندا اتا-بابامىز ارعا نەگىزدەلگەنىن ايتقان. ار دەگەن نە؟ ورىسشا اۋدارماسى بولماعان سوڭ، ونى «ۆىسشي مورال» دەگەن. قازاقتا «مالىم - جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى» دەگەن ءسوز بار. قازىر «ارىڭ بار ما؟» دەگەن ءسوزدى ايتاتىن ادام جوق دەسە دە بولادى. ەگەر ار دەپ ايتىلسا، ار جاعىندا ونىڭ جانى ساۋداعا ءتۇسۋى مۇمكىن. قازىر ۇيات پەن نامىسقا عانا بارا الامىز. مۇنى دا ۇرپاقتىڭ ازعىنداۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. تاريحتان وتانسۇيگىشتىك قاسيەت پايدا بولادى، سوندىقتان وتانىمىزدىڭ ءوزىنىڭ فيلوسوفياسى، ساياساتى، ەكونوميكاسى وسىدان كەلىپ شىعادى. سول سياقتى ءبىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان ءدىنىمىزدىڭ دە وزىندىك فيلوسوفياسى بولۋى ءتيىس. ءدىن دەگەنىمىز - ول ادامنىڭ جۇرەگiندەگi جاراتۋشىعا دەگەن سەنىم. ال ونىڭ ارعى جاعىندا قۇلشىلىقتىڭ فورمالارى، جاسالاتىن امالدارى بار: بەس ۋاقىت ناماز، مەشىتكە بارۋ، ورازا ۇستاۋ، زەكەت بەرۋ. ەگەر يسلام ءدىنى ەڭ سوڭعى ءدىن بولسا، ەڭ سوڭعى پايعامبار، ەڭ سوڭعى قاسيەتتى كىتاپ قۇران كارىم بولسا، بارلىق بايلىق يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ تابانىنىڭ استىندا بولسا، نەگە مۇسىلمان مەملەكەتتەرى ەڭ ارتتا قالعان مەملەكەتتەر قاتارىندا بولىپ وتىر؟ ءتىپتى حالقى جالاڭاياق كوشەدە ءجۇر. بۇل قۇدايدان قورىقپاعاندىقتان بولىپ جاتقان جوق پا؟ قاراپ وتىرساڭ، بۇكىل الەم ءدىندى پايدا تابۋ ءۇشىن ۇستانىپ، حالىقتى ەكسپلۋاتاتسيالاپ، ساياسات كوزiنە اينالدىرىپ وتىرعاندىعىنا كوزiمiز جەتتi. دiن ارقىلى قازىر ارابتار ءوزىنىڭ يدەولوگياسىن جۇرگiزiپ وتىر دەسە بولادى. حالىقتى كەرەك كەزiندە پايدالانىپ وتىرعانى بەلگiلi. ەگەر مەن نامازحان بولسام، قۇلشىلىق جاساپ جۇرسەم، بىراق مەنىڭ قۇلشىلىعىمنان ەلiم iرiپ-ءشىرىپ، بۇزىلىپ جاتسا، بولاشاعىنا نۇقسان كەلىپ جاتسا، مۇنداي دiننiڭ ەشكىمگە دە كەرەگى جوق! بiز ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشiن ءدiننىڭ دۇرىس فيلوسوفياسىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. جاقىندا ساياسات جانە ونەر ينستيتۋتىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى جينالعان دوڭگەلەك ۇستەلدە يسلام ءدىنىن تومەنگى تاپتىڭ ءدىنى دەپ قورىتىندى شىعارعان. نەگە ولاي؟ جوق، يسلام ءدىنى - بۇكىل ادامزاتقا تۇسكەن ەڭ سوڭعى جوعارى ءدىن. ال بىزدەگى كورىنىس مۇلدە باسقاشا بولىپ وتىر.
قازىر قازاقستاندا 2800 مەشiت بار ەكەن. ال سول مەشiتكە كiمدەر بارادى؟ ستۋدەنتتەر، قاراپايىم جۇمىسشىلار، زەينەتكەرلەر تاعى باسقا قاراپايىم حالىق بارادى. شەنەۋنىكتەر مۇسىلمان بولا تۇرا، ءبىر ءمينيستردى، ونىڭ ورىنباسارلارىن، سەناتورلاردى، دەپۋتاتتاردى، پروكۋرورلاردى، وبلىس، اۋدان، اۋىل اكىمدەرىن، كىشىگىرىم باستىقسىماقتاردىڭ بىرەۋىنىڭ جۇما نامازىنان قالماي قاتىسىپ جۇرگەنىن كوردىڭىز بە؟ جوق! سوندا ولار قۇدايدان قورىقپاي ما؟ قازىرگى كەزدە ارمانداپ، اڭساپ قول جەتكىزگەن ءدىنىمىزدىڭ احۋالى قانداي؟ كورىنىسىن وزدەرىڭ كورىپ، كۋا بولىپ وتىرسىڭدار. مىسالى، الماتى، استانا، اقتاۋ، اقتوبەدەگى، شۇبارشي، كەڭقياق اۋداندارىنداعى سياقتى وقيعالار بەلەڭ الا باستادى. سول جەردە تەرروريستەردى «قىردىق، جويدىق» دەپ ءماز بولدىق.ويلانىپ قاراساق، كىمدى جويدىق؟ قارا قازاقتىڭ توعىز بالاسىن جويدىق. سول جەردە ءبىر انانىڭ ەكى بىردەي بالاسى وپات بولدى. ولاردى كىم تەرىس جولعا تۇسۋگە ماجبۇرلەپ وتىر، وعان كىم كىنالى؟ ارينە، سول جەردىڭ اكىمى، پوليتسيا بولىمشەلەرى، قازاقستان ءدىني باسقارماسى كىنالى. سەبەبى سول جەردە مەشىتى بار، يمامى بار. ولار جۇمىس ىستەمەگەن، ولار ءبىر كۇندە تەرروريست بولىپ شىققان جوق. قازىرگى كەزدە دىننەن شوشيتىن، قورقاتىن حالگە جەتتىك. اسىرەسە اتا-انالار بالالارىن قاي دىنگە، قاي اعىمعا كىرىپ كەتەدى دەپ زارەلەرى قالماي جۇرگەندەرىن كورىپ وتىرمىز. «ءدىن - مەملەكەتتەن بولەك» دەگەن ساياسات ۇستانىپ وتىرمىز، وسى ەكى جاقتاعى حالقىمىز بىرەۋ عوي. ەلباسىنىڭ حيدجاپ تۋرالى ايتقانى، حالقىمىزدى بايسالدى دىنگە شاقىرۋىمىز كەرەك. قازىر ءدىنىمىزدى دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن، جاستارىمىز شوقشا ساقال قويىپ، قىزدارىمىز ارابشا تۇمشالانىپ، ورانىپ-بۇركەنىپ، وتباسىندا اتا-انالارىمەن ءتىل تابىسا الماي، ءبۇلىنىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. شاريعاتتا «جۇماق - انانىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەگەن، دەمەك، ايەل ادامنىڭ قوعامداعى ورنى وتە جوعارى. ايەل ادام - بىرەۋدىڭ قىزى، بىرەۋدىڭ سۇيگەن جارى، بىرەۋدىڭ قارىنداسى، اپاسى، ول - ۇلكەن انا. ال يسلامداعىلار ايەل ادامدى جەكەمەنشىككە اينالدىرىپ، وعان زات رەتىندە قارايدى، تۇمشالاپ وراپ، تەك كوزىن عانا كورسەتىپ، قولىندا بالاسى، سومكەسى، جازدىڭ ىستىق كۇندەرى بورشا-بورشا تەرلەتىپ، ىزىنەن ەرتىپ جۇرەدى. ول نەگە قوعامدا ەمىن-ەركىن پىكىرىن ايتىپ، جۇرتپەن بىردەي وتىرماسقا، جۇرمەسكە؟
قازاقستاندا راديودان ايتقانداي، جۇزگە، مىڭعا جۋىق باسقا ۇلت وكىلدەرى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتىعىنا قول جەتكىزىپ جاتىر. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كىمدەر؟ قىتاي، سۋدان، الجير، پاكىستان، اۋعاننان كەلىپ، اق كويلەك كيىپ، ءدىن تاراتىپ جۇرگەندەر. بۇلاردان ۇلكەن مادەنيەت، وركەنيەت ۇيرەنە المايمىز، كەرىسىنشە، دامۋشى ەلدىڭ ەتەگىنەن تارتادى.
- سوڭعى كەزدەردە ەلىمىزدە جاپپاي مەشىت سالۋ بەلەڭ الىپ كەتتى...
- مەشىت اللا تاعالانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن سالىنادى. ادامدى قۇلشىلىق جاساپ، يماندىلىققا، مادەنيەتتىلىككە كوتەرىپ، سابىرلىلىققا شاقىراتىن جەر عوي. مەشىت سالۋدىڭ ەرەجەلەرى بار. مەشىت سالۋ ءۇشىن اللا تاعالانىڭ جولىندا ءجۇرۋىڭ كەرەك. ەڭ ماڭىزدىسى، مەشىتتى ماڭداي تەرىڭمەن تاپقان قاراجاتقا سالۋ كەرەك. ال قازىر ەكىنىڭ ءبىرى جارىسىپ سالىپ جاتىر. اكىمنىڭ دە، شەنەۋنىكتەردىڭ دە سالىپ جاتقان مەشىتتەرى قاپتاعان پاراعا تۇرعىزىلىپ جاتقاندىعى كۇيىندىرەدى. مەشىتتىڭ قالاي پايدالانىلىپ جاتقاندىعى دا - ۇلكەن پروبلەما. مەن ەكى مەشىت سالعان اداممىن. ءدىني باسقارماعا بارىپ، مەشىتتى اسىپ-تاسقاننان سالعان جوقپىن، حالقىمنىڭ يماندىلىعىن كوتەرىپ، جاستاردىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسۋى ءۇشىن سالدىم، سوندىقتان ساۋاتتى يمام بەرىڭدەر، ايلىعىن ءوزىم تولەپ وتىرايىن دەگەنگە دەيىن باردىم. ساناسى تومەن جازۋشىسىماقتار مەنى «ەكى مەشىت سالدىردىم» دەپ ماقتانىپ وتىر دەپتى. مەنىڭ مۇنداي وپاسىزداردىڭ دەڭگەيىنە تۇسكىم كەلمەي، جازعاندارىن ەلەمەدىم. ءبىرتالاي قارجىعا سالىنعان قاراۋسىز مەشىتتىڭ توبەسىنەن سۋ اعىپ، ءبۇلىنىپ جاتىر دەپ ەستىدىم.
- تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلى ىشىندە ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ كەسكىن-كەلبەتى ءجيى وزگەردى. ءتول تەڭگەمىزدىڭ العاشقى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇگىنگى تەڭگەنىڭ سۋرەتىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- تۇگى دە ۇنامايدى. يدەولوگياسى دا، كومپوزيتسياسى دا ۇياتتى. ىشكى قورعانىستارى دا ناشار. حالىقتى «كەرەمەت ونەرلەرىمەن» الداپ سوقتى. العاشقى تەڭگەگە مەن جان-ءتانىمدى سالىپ، ءوز قاراجاتىمدى سالىپ شىعارعان ەدىم. الەمدە ول ءبىرىنشى وندىقتىڭ ىشىندەگى ساپالى ۆاليۋتا بولاتىن. سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدەگى مىقتى يدەولوگيا قۇرالى بولا ءبىلدى. ءال-ءفارابيدىڭ، ابىلاي حاننىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىرىپ، تانىتقانبىز. ال ەندى بىرنەشە قازاقتىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق تەڭگەمىز جوق بولدى. ولار ەلباسىن دا الداپ، ۇلتتىق تەڭگەمىزدى بارىنشا قورلاعان ەدى. سول كەزدە مەنەن سەرىك جانبولات «ايقىن» گازەتىنە تەڭگە تۋرالى سۇحبات العان بولاتىن. جاڭا تەڭگەنىڭ شىعۋىنا حالىق جانە 52 دەپۋتات قارسى بولعان. باياعى اقىندار ايتقان ەدى: «قازاقتىڭ قازانى بار، قاقپاعى جوق، كورىنگەن كوك يت جالاپ كەتىپ جاتىر» دەپ. قازاندى حالقىمىز ىرىس-بەرەكەگە تەڭەپ، ءيتتى وعان جاقىنداتپايتىن. ال قازىر ءبىزدىڭ قاسيەتتى قازانىمىزدى يتتەر ماۋقى باسىلماستان جالاپ، جەپ، ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە كەتىپ جاتقانداي...
- ساياساتپەن اينالىسۋ ويىڭىزدا بار ما؟ مىسالى، الدا پارلامەنت سايلاۋى بار دەگەندەي...
- قازىرگى ساياساتقا ەنىپ، ىشىندە قۋىرشاق ءرولىن سومداعاننان تىنىش جۇرگەن دۇرىس. مەنىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسىم سول دەپۋتاتتاردىڭ جاساعانىنان اسىپ ءتۇسىپ جاتسا، حالقىما دەگەن پايدام ءتيىپ جاتسا، پارلامەنتكە نە ءۇشىن بارامىن؟ ياعني ول جەرگە بارماي-اق، ەلگە پايدام ءتيىپ جاتسا بولعانى ەمەس پە؟
- ءسىز ىرىمشىل، تابيعاتتىڭ تىلسىمدارىنان ۇرەيلەنەتىن ادام سياقتىسىز. جۋىردا عانا حالقىمىزدىڭ ءتۇرلى تابيعي اپاتتاردان امان بولۋىن تىلەپ، اپات بولعان مەدەۋ شاتقالىندا تاساتتىق بەردىڭىز.
- ۇرەيلەنۋ ەمەس، تابيعاتتى ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى، بۇعان ءبىر دالەل، قاسيەتتى قۇران كارىمدە ادامداردىڭ نيەتى بۇزىلىپ جاتقان كەزدە اللا تاعالا اپات جىبەرىپ وتىرادى دەلىنگەن. وعان مىسالدار كوپ. 1992 - 1993 جىلدارى تاجىكستاندا تومەنگى جانە جوعارعى كيشلاكتار اتىسىپ، سوعىسىپ جاتقاندا، سول جەرلەردە قانشا جەر سىلكىنىپ، قانشا سۋ باستى. ارمەنيا مەن ءازىربايجان قىرىلىسىپ جاتقان تۇستا ءۇش اۋداندا جەر سىلكىنىپ، 1988 جىلى ارمەنيانىڭ ءۇش اۋدانىن جەرمەن-جەكسەن قىلدى. ال بىزدە جۋىردا عانا ءبىر كۇندە توعىز رەت جەر سىلكىنىسى بولدى. ال مەدەۋ شاتقالىندا ءۇش جاعى دا تاۋمەن ىقتالىپ تۇرعان جەلسىز جەردە قۇيىن بولىپ، تەرەكتەر سىنعان. ءوزىم سول ورىنعا بارعاندا وزگەشە ءبىر ەنەرگيانىڭ بار ەكەنىن سەزدىم. ادامعا تۇسەتىن اپاتتى تەرەككە ءتۇسىرىپ، بىزگە ەسكەرتۋ بەرگەن سەكىلدى. قوعامنىڭ ءبۇلىنۋىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. قۇران سۇرەلەرىندە دە بۇعان ايقىن دالەلدەر جەتەرلىك. قوعامنىڭ بۇزىلعانى، ونىڭ ىشىندە بالۋان شولاقتا بولعان جاس قىزداردىڭ «ەمشەك جارىسى» بولعانى نە سۇمدىق؟ ول abai.kz-تە تالقىلاندى دا. ال ءبىز جاقىندا اللا تاعالادان ەلدىڭ اماندىعىن سۇراپ، دۇعا جاسادىق. ءبىزدىڭ بايىرعى ىرىمدارىمىزدىڭ ءوزى عىلىمي نەگىزگە سايكەس كەلىپ وتىرعان. «ساداقا بالەنىڭ بەتىن قايتارادى» دەگەن. سوندىقتان وعان ءاتۇستى قاراۋعا بولمايدى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت. ءىسىڭىز العا باسا بەرسىن!
اۆتور: ارداق قۇلتاي
