تانىمال يسلامتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عا شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى

ب. باباجانوۆ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ءدىني يدەولوگيالار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني جانە مادەني داستۇرىنە مۇلدە جات بولعانىمەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپال ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان  كەيبىر سىرتقى ويىنشىلارعا ىڭعايلى بولىپ تۇر»، - دەيدى.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، باحتيار اعا! سىزبەن سوڭعى سۇحباتىمىزدان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. بۇل ارادا الەمدە، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىندە كوپتەگەن وزگەرىس اكەلگەن ايتۋلى وقيعالار بولدى. بۇل تۋرالى سوڭىنان ايتا جاتارمىز. ال قازىرگى اڭگىمەمىزدى وزىڭىزدەن باستاساق. قازىر نەمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىز؟

تانىمال يسلامتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عا شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى

ب. باباجانوۆ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ءدىني يدەولوگيالار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني جانە مادەني داستۇرىنە مۇلدە جات بولعانىمەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپال ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان  كەيبىر سىرتقى ويىنشىلارعا ىڭعايلى بولىپ تۇر»، - دەيدى.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، باحتيار اعا! سىزبەن سوڭعى سۇحباتىمىزدان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. بۇل ارادا الەمدە، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىندە كوپتەگەن وزگەرىس اكەلگەن ايتۋلى وقيعالار بولدى. بۇل تۋرالى سوڭىنان ايتا جاتارمىز. ال قازىرگى اڭگىمەمىزدى وزىڭىزدەن باستاساق. قازىر نەمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىز؟

- قازىرگى ۋاقىتتا كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكىزەتىن لەكتسيالار مەن سەمينارلارعا (العاشقى سەمەستردەگى) دايىندىق ۇستىندەمىن. ورتالىق ازياداعى سوپىلىق تاريحى، ءبىزدىڭ ايماقتاعى مۇسىلمان قۇقىعى (فيكح), ءبىزدىڭ ءدىندار عۇلامالاردىڭ ءدىني جازبالاردى ءتۇسىندىرۋ ەرەكشەلىكتەرى (فۋرۋ' ال-فيكح سالاسى) ءتارىزدى جالپى ءوزىمدى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتارمەن اينالىسۋدى جالعاستىرىپ جاتىرمىن. مەن ءۇشىن اسىرەسە، ءدىني شارتتاردىڭ ناقتى ومىردە، سونىڭ ىشىندە ساياسي ەليتا ورتاسىندا ىسكە اسۋى ەرەكشە قىزىق. سونىمەن قاتار، سوڭعى جىلدارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ازيانى وتارلاۋىنىڭ باس كەزەڭىندەگى يسلام تاريحىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىن. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ءوزىمنىڭ سوڭعى شىققان «قوقان حاندىعى: بيلىك، ساياسات، ءدىن» اتتى مونوگرافيامدا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ايتىپ كەتتىم (توكيو-تاشكەنت، 2010, 744 ب.). اتالعان حاندىق ايماقتاعى تۇركىمەنستاننان باسقا بارلىق دەرلىك رەسپۋبليكالاردىڭ تەرريتورياسىن الىپ جاتتى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتىڭ قانشالىقتى وزەكتىلىگىن باعامداي بەرسەڭىز بولادى.

ارينە، ءبىزدىڭ ايماقتاعى يسلام - جازىلعان جاي شىعارمالار نەمەسە وقيعالار جانە ەسىمدەر تىزبەگى عانا ەمەس. بۇل، سونىمەن قاتار، ۇزاق تاريحي دامۋ، بىرنەشە ساياسي جانە الەۋمەتتىك كاتاكليزمدەر، اتەيستىك شابۋىلدار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ديناميكالىق وزگەرىستەر. سوندىقتان مەن ايماقتاعى يسلامعا قاتىستى قازىرگى ۇردىستەردى دە باقىلاپ وتىرامىن. ونسىز تاريحي كەلەشەكتى دۇرىس باعالاۋ مۇمكىن ەمەس.

- مىنە، وسى جەردە يسلامنىڭ قازىرگى جاعدايىنا توقتالساق. بۇگىندە ساياسي يسلام تۋرالى ءجيى ايتىلادى، بۇل جەردە، ارينە، ورتالىق ازيا دا شەت قالمايدى. بۇل ماسەلە بويىنشا عىلىمي ورتادا قانداي جوبا، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر؟

- ارينە، مۇنداي جوبالار مەن زەرتتەۋلەر ءارتۇرلى. مەن بۇل جەردە زەرتتەۋ ادىستەرى دە ءتۇرلى دەپ ايتار ەدىم. بۇل ادىستەردىڭ ساپاسى مەن تەرەڭدىگى، قولداناتىن ادىستەمەسى ونى جۇزەگە اسىرۋشى ناقتى زەرتتەۋشىگە، ونىڭ ماسەلەنى ءبىلۋ دارەجەسىنە، ەڭ باستىسى، جالپى يسلام تۋرالى تۇسىنىك دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. سونىمەن قاتار، ساراپشىلاردىڭ كوزقاراستارىنا، اسىرەسە ولار جاريالاپ جاتقان ماتەريالدارعا باسقا دا فاكتورلار ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. مىسالى، كوپتەگەن ساراپشى (نەمەسە، كوپ جاعدايدا وزدەرىن سول قاتارعا جاتقىزاتىندار) ءوز مەملەكەتىنىڭ (نەمەسە وزدەرى تۇراتىن ەلدىڭ), بەلگىلى ءبىر ساياسي جانە ەكونوميكالىق كورپوراتسيانىڭ، اسىرەسە ءدىني-ساياسي پارتيالاردىڭ، يدەولوگيالاردىڭ جانە ت.ب. توپتاردىڭ مۇددەسىنە تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە قىزمەت ەتەدى. ال بۇل جاعداي كۇردەلى مۇددەلەردىڭ توعىسۋىنان جانە سول مۇددەلەردەن تۋاتىن اقپاراتتى قۇبىلتۋ سحەماسىنان حابارى جوق ادام ءۇشىن تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. بۇل بۇگىندە تانىمال باق-تاردا، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت-سايتتاردا كەڭ قولدانىلاتىن قاراپايىم سحەمالار مەن ادىستەر. ويتكەنى، ولاردىڭ مىندەتى - قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ، سونان سوڭ ولاردى باسقارىپ، ساياساتكەرلەردىڭ شەشىمىنە ىقپال ەتۋ. وسى جاعدايلار اقپاراتتى بىرجاقتى قىلادى. سوندىقتان ءسىز شىن مانىندە «ساياسي يسلام» دامۋىمەن بايلانىستى ۇردىستەردى تۇسىنگىڭىز كەلسە، الگىندەي باسىلىمداردىڭ جانە سول ورتانىڭ تانىمال اۆتورلارىنىڭ قورىتىندىلارىنا كوزسىز سۇيەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسوز اراسىندا ايتار بولساق، وسى «ساياسي يسلام» تۋرالى تۇسىنىك تە بىركەلكى ەمەس. مىسالى، مۇسىلمان عالىمدارىنىڭ ءبىر بولىگى يسلام ەشقاشان ساياساتتان تىس بولماعان، تەوريا جۇزىندە يسلام جانە ساياسات ءوزارا بايلانىستى جانە ءوزارا باعىنىشتى دەگەندى باسشىلىققا الىپ، «ساياسي يسلام» ۇعىمىن مۇلدەم قابىلدامايدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، مەملەكەت ءوزىنىڭ باسقارۋ جانە ساياسي، زاڭنامالىق جانە زاڭدىق ينستيتۋتتارى نەگىزىنە شاريعاتتى الماسا، «يسلامدىق» دەپ اتالا اتالمايدى، ال ونىڭ تەرريتورياسى «دار ال-يسلام» (يسلام تەرريتورياسى) دەپ سانالمايدى. مۇسىلمان عالىمدارىنىڭ باسقا بولىگى (اسىرەسە ءبىزدىڭ ايماقتىڭ حانافيلەرى) دىنگە سەنۋشىلەردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا قۇرمەتپەن قاراۋ شارتى ورىندالعان جاعدايدا عانا زايىرلى مەملەكەتتە مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەكەندىگىن مويىندايدى. وسىعان سايكەس، جاماعات جەتەكشىلەرى مەن مۇشەلەرى وتەم رەتىندە نەگىزگى ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسپايدى، كەم دەگەندە، مەملەكەتتىڭ زايىرلى سيپاتىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرمەيدى.

زايىرلى باعىتتاعى ساراپشى-ءدىنتانۋشىلار دا «ساياسي يسلام» ۇعىمىن بىركەلكى تۇسىنبەيدى. جالپى العاندا بۇل تەرمين (ولاي اتالۋى ورىنسىز دا سانالۋى مۇمكىن), سىرتقى جانە ىشكى ساياسات ماسەلەلەرىن شەشۋدە، ەكونوميكالىق رەسۋرستار مەن مەملەكەتتىك بيلىكتى بولۋدە ءدىندارلاردىڭ تىكەلەي قاتىسۋى تۋرالى ماسەلە كوتەرۋشى ءدىندارلار مەن ولاردىڭ جاقتاستارىنا قاتىستى پايدالانىلادى. باسقاشا ايتقاندا، «ساياسي يسلام» وكىلدەرى زايىرلى جانە ءدىني بيلىك ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلعان ەۆروپالىق تۇسىنىكتەگى ساياسي-قۇقىقتىق قۇرىلىمدى مويىندامايدى، بيلىك ىسىنە ءدىني قاۋىم وكىلدەرىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىن، ءتىپتى باسىمدىققا يە بولۋىن تالاپ ەتەدى. قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى كەز-كەلگەن دەڭگەيدەگى ساياساتكەر ءوز ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا قايشى كەلەتىن مۇنداي سحەمالاردى قابىلدامايتىنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز. سونداي-اق، تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى دە يسلامدانۋدىڭ مۇنداي تۇرىمەن كەلىسە قويۋى ەكىتالاي. سوندىقتان «ساياسي يسلام» وكىلدەرى «بيلىككە ەنۋدىڭ» وزىندىك كەستەسىن جاساپ شىعارادى. ولاردىڭ كەيبىرى استىرتىن جولعا ءتۇسىپ، ينتەرنەتتى بەلسەندى پايدالانا وتىرىپ، «يسلام مەملەكەتىن»، كەيدە ءتىپتى ابدەن جاۋىر بولعان «حاليفاتتى» قالپىنا كەلتىرۋدى ۇسىنادى. ەندى ءبىرى الدىمەن ناسيحات (داعۋا) جولىمەن قوعامدى يسلامداندىرىپ، «يسلامدىق ساياسي ويلاۋدى» قالپىنا كەلتىرىپ، وسى ارقىلى ساياسي قۇرىلىمدى تابيعي يسلامدانۋعا دايىنداۋ كەرەك دەپ ويلايدى. ءۇشىنشى توپ تىم ساق قيمىلدايدى. ولار مەملەكەتپەن اشىق قاقتىعىسقا بارماي، زاڭدى يسلام ينستيتۋتتارىن ء(دىني باسقارمالار، مەشىت، ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى), كەيدە ءتىپتى ءوز اۋماعىندا (وبلىستىق، اۋداندىق، مەكەمەلىك دەڭگەيدە) ىقپال ەتۋدىڭ ناقتى تۇتقاسىن قولعا الۋ ءۇشىن بيلىك قۇرىلىمدارىن پايدالانۋعا تىرىسادى. «يسلامنىڭ ساياسي جاڭعىرۋىنىڭ» مۇنداي كەستەسى كوبىنە «رۋحانيات»، «تولەرانتتىلىق»، «تازا يسلام» جانە باسقا ۇرانداردى جامىلىپ جۇرگىزىلەدى. اراب ەلدەرىنىڭ كەيبىر ءدىني-ساياسي قۇرىلىمدارى وسى «ءۇشىنشى جولدى» بەلسەندى قولدايدى. بۇل قولداۋ، ەڭ الدىمەن ماتەريالدىق سيپاتتا، ياعني قارجىلىق-كورپوراتيۆتىك جىمداسۋ تۇرعىسىندا بولادى. قازاقستانعا قاتىستى كەيبىر ماتەريالداردى سارالاي وتىرىپ، سىزدەردە ءدال وسى «ءۇشىنشى جول» كۇن سايىن كۇشەيىپ، ماڭىزدى ورىنعا شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.

- مەنىڭ ويىمشا، ساياسي يسلام قازىرگى كەزدە تەك عىلىمي پروبلەما ەمەس، ول قوعامنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنداعى  (اقتوبە وبلىسى) سوڭعى وقيعالار جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتكەنىن كورسەتتى. ساراپشىلاردىڭ ەشقايسىسى جاعدايدى تۇزەتۋ تۋرالى ىسكە اساتىن ناقتى، اقىلعا قونىمدى ۇسىنىس ايتا الماي وتىر. ەسىڭىزدە بولسا، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ايماقتا، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ساياسي يسلام كورىنىسى بەلسەندى تۇردە ءجۇرۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساعان بولاتىنسىز. قازىرگى جاعدايدى قالاي تۇسىندىرەسىز؟ قانداي ۇسىنىس ايتار ەدىڭىز؟

- اقتوبەدەگى وقيعالار تۋرالى جانە باتىس قازاقستان ايماعىنداعى باسقا وقيعالارعا قاتىستى اقپاراتتاردى مەن دە وقىدىم، كەيبىر بولجامدارىم شىنعا اينالىپ جاتقانىنا وكىنىش بىلدىرەمىن. قازاقستانداعى احۋال بۇل ماسەلە بويىنشا ۋشىعىپ بارا جاتىر دەگەنگە كەلىسەمىن. بىراق، مەنىڭ ويىمشا، ءبىر-ەكى «جاماعاتتى» نەمەسە تەرروريستىك توپتى جويا وتىرىپ، ءبىز كوپ جاعدايدا بۇل ماسقارا قۇبىلىستىڭ سەبەبىمەن ەمەس، سالدارىمەن كۇرەسۋدەمىز. ماسەلەنىڭ ءمانىسى «ءدىني ليبەراليزم» ۇعىمىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىندە بولىپ تۇر. ەڭ باستىسى، «ءدىني ليبەراليزم» ستراتەگياسىن قاي ساراپشى جاساماق؟ ليبەراليزم مەن جاعدايدىڭ باقىلاۋسىز كەتۋى اراسىنداعى قىلدان نازىك شەكارا قايدا؟ ازىرشە بۇل ساۋالداردىڭ جاۋابىن جانە وسى ماسەلەنىڭ ءوزىن ناقتى باعامداي الماي وتىرمىز-اۋ دەگەن اسەر باسىم. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، ماسەلە جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر (سىزشە ايتقاندا «اقىلعا قونىمدى») ۇسىنىس بەرۋدە ەمەس. ماسەلە قالىپتاسقان جاعدايدى جۇرت (اسىرەسە بيلىك قۇرىلىمدارى مەن كەيبىر ءدىني قايراتكەرلەر) قالاي باعالاپ، اسىرەسە، قالاي تۇسىنەتىنىندە. قازاقستاندا «ۆاححابيلەر» نەمەسە «سالافيلەردىڭ» كۇشەيۋىن قولدايتىندار (وكىنىشكە وراي، وندايلار از ەمەس) جاعداي تۇراقتى دەپ ەسەپتەيدى جانە مەن ايتىپ كەتكەندەي، «تولەرانتتىلىق» پەن «رۋحاني دامۋ» سوزدەرىن ءجيى قولدانادى. ەندى ءبىر توپ (اسىرەسە، پاكىستاندا جانە باسقا دا ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىندا وقىپ، سول جەردىڭ ىقپالىنا تۇسكەندەر) «اتا-بابالار ءدىنى - تازا يسلامنىڭ جاندانۋى» پىكىرىنە تولىق قوسىلادى. بىراق بۇل مىرزالار دا كوبىنەسە قازاقستاندا جاڭا ءدىني يدەولوگيانىڭ ىرگەتاسىن نىعايتۋ باعىتىنداعى كۇردەلى حالىقارالىق جوبانىڭ قۇرالىنا اينالىپ وتىر. قايتالاپ ايتامىن، بۇل ءدىني يدەولوگيا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني جانە مادەني داستۇرىنە مۇلدە جات بولعانىمەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپال ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان  كەيبىر سىرتقى ويىنشىلارعا ىڭعايلى بولىپ تۇر.

ال وسىنداي ءدىني-يدەولوگيالىق (اسىرەسە «ۆاححابيلىك») جوبالارمەن ارقاشان قاباتتاسا جۇرگىزىلەتىن كۇماندى «قارجى سحەمالارىنا» قاتىسۋشى بيزنەسمەندەر توبى بۇل ءىستىڭ اقىرى قازاقستانعا قانداي ساياسي جانە يدەولوگيالىق زالال اكەلەتىنىن بىلە بەرمەيدى. مەن بۇل جوبالاردىڭ ەلدى، ودان ءارى تۇتاس ايماقتى كوپتەگەن قوعامدىق كۇيزەلىسكە، ساياسي پروبلەمالارعا سوقتىقتىرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن باتىل ايتۋدان ەش تايسالمايمىن. ونىڭ ۇستىنە، وسىنداي اگرەسسيۆتى يدەولوگيالاردى ويلانباي قولدايتىنداردىڭ وزدەرى سونىڭ قۇربانىنا اينالاتىنىن جانە قاداپ ايتا بەرەتىن بولامىن.

بىراق، ەڭ باستىسى قوعامدىق پىكىرگە سۇيەنگەن تىكەلەي ساياسي ەرىك بولماسا، ساراپشىلاردىڭ ەشقانداي «اقىلعا قونىمدى ۇسىنىستارى» كومەكتەسپەيدى. بۇل جەردە ءتىپتى قوعامدىق پىكىرگە سۇيەنگەن ساياسي كوسەمگە ءتان كورەگەندىك قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، تەرروريستەردىڭ جالعان يدەولوگياسىنا وزەك بولاتىن جات ءدىني-ساياسي يدەولوگيانى اشىق ورناتۋ ۇدەرىسىنە كەيبىر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەنجار قاراۋىنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەندىگىن قازاقستان قوعامى ءتۇسىندى ء(تىپتى سەزىندى دەسە دە بولادى). مەن جاعدايدى دۇرىس تۇسىنسەم، ازىرشە ساياساتكەرلەر قوعامنىڭ مۇنداي دابىلىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرمەي وتىر. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، قاۋىپتى قۇبىلىس. بىراق، قوعام قايراتكەرلەرى مەن تانىمال بەدەلدى ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى ءۇمىت وياتارلىق.

وسى تۇستا كىشكەنە شەگىنىس جاساپ، جەرگىلىكتى تەولوگتاردىڭ ۇعىمىنداعى «ۆاححابيزم» - مەملەكەتتىك سيپات العاسىن جۇمسارىپ، ليبەرالدىق سيپات يەلەنگەن قازىرگى ساۋد ارابياسى كورولدىگىنىڭ يدەولوگياسى ەمەستىگىن ايتقىم كەلەدى. حانافيلەر جانە سۋننيتتەردىڭ كوپشىلىگى ءۆاححابيزمدى مۇسىلمانداردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن مويىندامايتىن، اتا-بابا قابىرىن زيارات ەتۋگە قارسى، تەوكراتيانى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلاتىن جانە ت.س.س. بەلگىلەرى بار ساياسيلانعان قوزعالىس دەپ تۇسىنەدى. ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى فورماسىنداعى ورتاازيالىق يسلام، ءىس جۇزىندە، زايىرلى جانە ءدىني بيلىكتىڭ ءبولىنۋ مۇمكىندىگىن مويىنداپ، پايعامبار زامانىنداعى تەوكراتيالىق بيلىكتى (قازىرگىشە - «حاليفات») قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ۆاححابيتتىك ۇلگىسىنە قارسى شىقتى. بۇل ءدىني تارتىستا سوپىلىق، سونىڭ ىشىندە ياساۋيا جەتەكشىلەرى دە ەلەۋلى رول اتقاردى.

جالپى، ياساۋيلەر مەن ءتۇرلى كەيىپتەگى فۋندامەنتاليستەر اراسىنداعى ءدىني تارتىستىڭ ماڭىزدى تۇسى نەدە؟ ءتۇسىندىرىپ كورەيىن. مەن اۋديو جانە بەينەتاسپالارداعى يسماتۋللا شەيحتىڭ «پاتشا نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ءوزىنىڭ ءىسىن جۇزەگە اسىرۋىنا كەدەرگى جاساماڭدار» دەگەن سوزدەرىن ەستىگەندە، مۇنىڭ ياساۋيا نەمەسە قاداريانىڭ ءداستۇرلى كونفورميستىك ءسوزى ەكەنىن تۇسىنەمىن، ولار زايىرلى مەملەكەتتە مۇسىلمانداردىڭ تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن مويىنداپ، زاڭدى بيلىكتى ۇنەمى قولداپ وتىردى. بۇل تۇسىنىككە سايكەس، ادامدار مەن عۇلامالار بيلەۋشىگە كەدەرگى جاساماي، كەرىسىنشە كومەكتەسۋى قاجەت. بۇل باۋىرلاستىقتىڭ ءداستۇرى وسىنداي. دەگەنمەن، كەيبىر ساراپشىلار (يسلام مەن سوپىلىقتى دۇرىس بىلمەيتىندەر) وسى سوزدەن («پرەزيدەنت» ورنىنا «پاتشا» جانە ت.ب. سوزدەرىن قولدانۋ) «ورتاعاسىرلىق ويلاۋدى»، «كونسەرۆاتيزمدى» كورەدى. بىراق بۇل كادىمگى ءدىني ريتوريكا ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت بولدى عوي! ول قازىرگى زايىرلى تىلگە ۇقسامايدى جانە ۇقساماۋى دا كەرەك، سەبەبى باسقا سوزدىككە جۇگىنەدى، باسقا تەرميندەر مەن وبرازداردى قولدانادى. ارينە، قازىرگى سوزدىك پەن ريتوريكا دا بۇگىنگى ءدىن عۇلامالارىنىڭ تىلىنە ىقپال ەتەدى. سوندا دا ول ءبارىبىر ءدىننىڭ ءتىلى بولىپ قالا بەرەدى.

ەندى ياساۋيشىلار مەن ولاردىڭ قارسىلاستارى اراسىنداعى پىكىر تالاسىنا قايتا ورالايىق. جالپى، ايماقتاعى مەملەكەتتەردە (اسىرەسە كوشپەلى ورتادا) زايىرلى جانە ءدىني بيلىك تارماقتارى ءىس جۇزىندە ءبىر-بىرىنەن اجىراعان بولاتىن. بۇنى فۋندامەنتاليستەر «قاتە يسلام» دەپ سانايدى. دەگەنمەن، ولار مۇنى ايتسا، ياساۋيا مۇراگەرلەرىنە پايدالى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، باسقا جولدارمەن ولاردىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە تىرىسادى. مىسال ءۇشىن «حانافيلىكتەن الىستادى»، «شاريعاتتان بەزىندى» دەگەن سياقتى ايىپتاۋلار قولدانادى. سوپىلارعا ەڭ باستى، بىراق اشىپ ايتىلمايتىن وشپەندىلىك - ياساۋشىلەردىڭ ءدال وسى ساياسي ليبەراليزمىندە جاتىر. بۇل ليبەراليزم «سالافيتتەر» مەن «ۆاححابيتتەردىڭ» ساياسي جوبالارىنا ەلەۋلى كەدەرگى كەلتىرەدى. مىنە، جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنە بەرمەيتىن ءدىني تارتىس استارىنداعى وسى كىلتيپاندى اجىراتا ءبىلۋ ماڭىزدى.

رەتى كەلگەندە تاعى ءبىر تۇسىنىكتەمە بەرىپ كەتەيىن. ەگەر ەسىڭىزدە بولسا، وتكەن سۇحباتىمدا مەن يسلام تاريحي فەنومەن رەتىندە، ءدىني زاڭنامالىق، مادەني قۇبىلىس جانە وركەنيەت رەتىندە - وتە كۇردەلى ءدىن ەكەنىن ايتتىم. يسلام ىشىندە «دۇرىس يسلام» تۋرالى پىكىرتالاس ارقاشان بولىپ تۇردى، ال وسىنىڭ نەگىزىندە شەكسىز سەكتا مەن باعىتتارعا، ال قازىر پارتيا مەن جاماعاتتارعا ءبولىنۋ ورىن الىپ وتىر. سوندىقتان قاۋىمنىڭ جۇماققا باراتىن جەكە-دارا بولىگى تۋرالى تارتىس (پايعامبارىمىز س.ع.س. حاديسىنە سايكەس) عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتىر. بۇل تارتىستا كەيبىر ءدىندارلار يسلامنىڭ ۇلان-عايىر ايماققا ءتۇرلى داستۇرلەرمەن تارالاتىنىن ءتۇيسىنىپ، تولەرانتتى پوزيتسيا ۇستانادى. ءبىرىنشى كەزەكتە، مۇنداي تۇسىنىك سوپىلارعا، فيلوسوفتارعا، تانىمال دىندارلارعا ءتان. ال باسقا ءدىندارلار «باستاپقى يسلامدى» قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسىپ، ءاردايىم راديكالدىق جولعا ءتۇسىپ وتىردى; ولاردى قازىر فۋندامەنتاليستەر، سالافيلەر، ءدىني ەكسترەميستەر جانە ت.ب. دەپ اتايدى. قازىرگى كەزدە دىننەن شىققان فۋندامەنتاليستەر، شىنىنا كەلگەندە، ونداي قاۋىپتى دە ەمەس شىعار. دەگەنمەن، ولاردىڭ يدەولوگياسى قولىنا قارۋ الىپ، شاحيد بەلبەۋىن تاعاتىنداردىڭ، ۇلتتىق ءداستۇردى ۇستانۋشى، «جات دىندەگىلەرگە» كەڭشىلىكپەن قاراۋشى مۇسىلمانداردى كاپىر دەپ جاريالاپ، جەك كورەتىندەردىڭ اگرەسسيۆتى تۇسىنىگىنە نەگىز بولاتىنى قاۋىپتىرەك.

سوندىقتان قازاقستاندا زايىرلى ءداستۇر، بيلىككە قۇرمەت جانە ت.ب. سەزىمدەر كۇشتى ەكەنىنە سەنىپ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. شىنىندا دا، قازىرگى قازاقستاندا زايىرلى يدەولوگيا كۇشتى، «ءدىني جاڭعىرۋدىڭ» قارقىنى كورشى ەلدەرگە قاراعاندا باياۋ، ءدىني ليبەراليزم ساياساتى ءساتتى، ورنىمەن ءجۇرىپ جاتقان سەكىلدەنىپ كورىنەدى. بىراق سوە بولعان ءدىني جاڭعىرۋ ءۇردىسى قازاقستاندا دا كۇش الىپ كەلەدى، ونىڭ ۇستىنە قازىرگى كوممۋنيكاتسيا (اقپاراتتىق جانە جەكە) تۇرلەرىنىڭ دامۋى جاعدايىندا ەل، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءدىني-يدەولوگيالىق جانە باسقا دا سىرتقى ىقپالدار ءۇشىن قورعانسىز كۇيدە. كوپ جاعدايدا، بۇل ىقپالدار دا «ەركىندىك پەن دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەس» دەگەن سياقتى سىرتتاي يگىلىكتى سيپاتتى بۇركەنىش ەتەدى. الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە بولىپ جاتقان كوپتەگەن وقيعا وسىعان دالەل ەمەس پە؟ وسى تۇستا «قوعامنىڭ، اسىرەسە ونىڭ ءدىني بولىگىنىڭ يدەولوگيالىق كوزقاراسى مەن سانا-سەزىمى تەز وزگەرىپ جاتقاندا كەشەگى كۇنگە ءتان ستراتەگيانى بۇگىن باسشىلىققا الۋعا بولا ما؟» دەگەن ساۋال پايدا بولادى. ال «قازاقستاندا ءدىني جاڭعىرۋ قانداي فورمادا ءجۇرىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراققا كىم ناقتى جاۋاپ بەرە الادى؟ تاياۋ 10-15 جىلدا ءبىز قانداي قاتەرمەن بەت-بەت كەلۋىمىز مۇمكىن؟ مەن ءدىني ليبەراليزمگە قارسى ەمەسپىن. بىراق قازىرگى ساياسات بەلگىلى ءبىر ستراتەگيانى جاساۋدى، ءدىني ءومىردى رەتتەيتىن ءتيىمدى شارالار ازىرلەۋدى، كەز كەلۋى مۇمكىن قاتەرلەردى ايقىنداۋدى قالايدى. ونىڭ ۇستىنە، «ءدىني كارتا» (كوپ جاعدايدا، ەكسترەميستەر توبى) حالىقارالىق دەڭگەيدە باسقا ەلدىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇعۋ، قىسىم كورسەتۋ جانە ت.ب. ارەكەتتەردىڭ ءادىسى رەتىندە قولدانىلۋدا.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»