ءبىز نەگە جەردى عارىشتىق باقىلاۋ ارقىلى، تسيفرلىق مونيتورينگ ارقىلى قاداعالاۋىمىز كەرەك؟ بۇل ماسەلە نە ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ وتىر؟

سونىمەن، ءوز رەتى بويىنشا باستايىق. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعى 270 ملن. گەكتار. شامامەن، ونىڭ 100 ملن. گەكتارى رەسمي تۇردە اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا پايدالانىلۋدا. ونىڭ ىشىندە (99%-ى) جالعا بەرىلدى. ال (شامامەن 1%-ى) جەكە مەنشىكتە.  ەندى جاڭاعى 100 ملن. گەكتاردىڭ 25 ميلليونى – ەگىستىك،  73 ملن. گەكتارى – جايىلىم جەرلەر.

بۇل 100 ملن. گەكتار، شامامەن 100 مىڭداي جەر پايدالانۋشىعا تيەسىلى. مەملەكەتتىك رەسمي ستاتيستيكا حابارلاعانداي، 200 مىڭ سۋبەكتىگە ەمەس، ەسىڭىزدە بولسىن!..

ەندى وسى 25 ملن. گەكتار ەگىستىك جەر مەن 73 ملن، گەكتار جايىلىم جەر قالاي پايدالانىلىپ جاتىر؟ تالداپ كورەيىك...

نە جاقسى، نە جامان دەگەندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىرىڭعاي كوزقاراستار جۇيەسى كەرەك. باعالاۋ كەرەك. مۇنداي جۇيە جەر كودەكسىندە كوزدەلگەن. وعان سايكەس قابىلدانعان اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى ۇتىمدى پايدالانۋ ەرەجەلەرى بار. ول ا/ش ماقساتىنداعى جەرلەردى پايدالانۋعا قويىلاتىن تالاپتار جيىنتىعى بولىپ تابىلادى.

بۇل نە تالاپتار؟

ەگىستىك جەرلەر بويىنشا: توپىراقتىڭ اگروحيم قۇرامىن ساقتاۋ، جىل سايىنعى ەگىستىك داقىلدارى مەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ونىمدىلىكتى الۋ بويىنشا تالاپتار ء(بىر جۇپقا ءبىر جىل ەسەپ ەمەس).

جايىلىم جەرلەر بويىنشا: بۇل جايىلىمدار تيپتەرى مەن جانۋارلار تۇرلەرى بولىنىسىندە زاڭنامامەن بەكىتىلگەن ءبىر گەكتارعا بارىنشا جانە ازىنشا جۇكتەمە نورمالارىن ساقتاۋ.

مەملەكەت نە ءۇشىن مۇنداي تالاپتاردى بەلگىلەدى؟

جەر مەملەكەت مەنشىگىندە ەكەندىگىن ەسكە سالا كەتەيىن. سوندىقتان
جەردى ۇكىمەت تالاپ ەتەتىندەي پايدالانۋ كەرەك. ۇكىمەت تالاپتى نەگە نەگىزدەلىپ وتىر؟ جەر جۇمىس جاساۋى كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ءوندىرىلۋى كەرەك. جۇمىس ورىندارى قۇرىلۋى كەرەك. ول اۋىل تۇرعىندارىنا كىرىس اكەلۋى جانە ءتۇرلى سالىقتار تۇرىندە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە كىرىس اكەلۋى ءتيىس.

شىن مانىندە، ءبىزدىڭ جەر ەندى نە بولادى؟ جەردى پايدالانۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى جەردى وتە ءتيىمدى جانە ادال پايدالانىپ وتىر. ولار شىنىندا ناعىز فەرمەرلەر. بىراق، وكىنىشكە وراي، بۇل كاتەگوريا بارلىق جەر يەلەنۋشىلەرگە پايدالانىلمايدى.

ميلليونداعان گەكتار ەگىستىك القاپتارىن ءارامشوپ باسىپ، اۋرۋ كورشى ەگىستىكتەرگە تارالىپ جاتىر. بۇل ادال جۇمىس جاساپ جاتقان شارۋالاردىڭ جۇمىسىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەدى. اۋرۋ تاراعان ەگىستىك جۇمىسى ەكى جىلعا توقتايدى.

جايىلىمداردىڭ 40 ملن. گەكتاردان استام جەردىڭ تەك جارتىسىندا عانا جانۋارلار بار. مىسالى، 20 ملن. گەكتاردىڭ تەك 20%-عا جۋىعىندا بار.

مىنە، وسىنداي جەر يەلەنۋشىلەردى پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ «ءشوپ قورىعان» دەپ اتادى. ەندى ولارمەن نە ىستەۋگە بولادى؟ انىقتاۋ كەرەك جانە جەرمەن جۇمىس ىستەۋگە ىنتالاندىرۋ نەمەسە ونى مەملەكەتكە قايتارۋ كەرەك. بولدى.

قالاي انىقتايمىز نەمەسە قالاي ىنتالاندىرامىز؟ بىلەسىزدەر، قازىر ەكىنشى جىل قاتارىنان اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن تسيفرلاندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر.

اڭگىمە مىنادا جەردى بەرۋ - ۋچاسكەلەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ولاردىڭ مولشەرى كوبىنەسە ەگىستىكتەر نەمەسە جايىلىم ۋچاسكەلەرىنىڭ مولشەرىنەن اسادى.

كوبىنەسە، استىقتى وبلىستاردا ۋچاسكەلەر بىرنەشە مىڭ گەكتارلاپ بەرىلگەن. ونىڭ ىشىندە ەگىستىكتەر دە، جايىلىمدار دا بولۋى مۇمكىن. ال جەر كاداسترى ۋچاسكەنىڭ كوورديناتتارىن عانا قامتيدى. وندا وسى ۋچاسكەنىڭ ىشىندە ەگىستىكتىڭ قايدا، ال جايىلىمنىڭ قايدا ەكەنى تۋرالى اقپارات جوق. سوندىقتان، ەگىستىك جەرلەر مەن جايىلىم جەرلەردىڭ قايدا جانە قانشا كولەمدە ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن تسيفرلاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى.

تسيفرلاۋ جەر ۋچاسكەسىنىڭ پەريمەترى (كونتۋرى) شەگىندە ەگىستىكتەر مەن جايىلىمدار كونتۋرىنىڭ ۆيرتۋالدى جەكە كابينەتىندە كورسەتۋ پروتسەسى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، اۋدانى 10 مىڭ گەكتار ۋچاسكەلەر بىرنەشە ناقتى ەگىستىكتەر مەن جايىلىمدارعا بولىنگەن.

ناتيجەسىندە 25 ملن. گەكتار ەگىستىك جەر مەن 60 ملن، گەكتارعا جۋىق جايىلىم جەر تسيفرلاندىرىلدى. ياعني، اۋىلشارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ 90%-ى قازىردىڭ وزىندە تسيفرلاندىرىلدى جانە ونى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ وزدەرى جاسادى.

تسيفرلاندىرۋ بىزگە نە بەرەدى؟

ەندى، جۇيەدە ءاربىر ەگىستىكتىڭ، جايىلىمنىڭ، شابىندىقتىڭ، باقتىڭ ناقتى كونتۋرلارىنىڭ كوورديناتتارى پايدا بولدى. ءاربىر كونتۋر بويىنشا جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋدىڭ حالىقارالىق دەرەكتەر قورىنا جۇگىنۋگە بولادى.

ەڭ الدىمەن بۇل امەريكاندىق جانە ەۋروپالىق عارىش اگەنتتىكتەرىنىڭ دەپوزيتاريلەرى. ولار جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ ارقىلى جەرسەرىكتەرىنەن الىنعان دەرەكتەرگە تەگىن قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ناقتى ەگىستىك جەرلەردىڭ ەگىستىك ماقساتىندا پايدالانىلىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن "يندەكستەر" دەپ اتالاتىن وڭدەۋ قورىتىندىسىن الۋ جەتكىلىكتى.

يندەكستەر ءارتۇرلى بولادى. بۇل ءوسىپ-ءونۋدىڭ، اشىق توپىراقتىڭ، جاپىراق بەتىنىڭ، بيوماسسانىڭ جانە ت. ب. يندەكستەرى. يندەكستەر جەردىڭ
فوتوسۋرەتتەرىندە ەمەس، ءارتۇرلى مۋلتيسپەكترالدى سەنسورلاردىڭ دەرەكتەرىندە قۇرىلادى.

فوتوسينتەز پروتسەسسى جاسىل زاتتار - حلوروفيلل قۇرۋمەن جۇرەتىندىگىن ەستە ساقتاۋىڭىز ءتيىس. ال جەرسەرىك سەنسورلارى ءحلوروفيللدى كورەدى. اركىم ءوز جەرلەرىن "Qoldau-دىڭ" جەكە كابينەتىندە كورىپ باقىلاي الادى. وندا ءتىپتى تسيفرلاندىرعان، ءوز ەگىستىكتەرىن ءارتۇرلى يندەكستەردە، كەستەلەر مەن كونتراستتاردا كورەدى الادى. ءوز جەرىڭىز تۋرالى بارلىق اقپارات تەگىن ءارى تولىعىمەن قولجەتىمدى.

وسىلايشا، جەرسەرىكتەر دەرەكتەرىن جانە ولاردا قۇرىلعان يندەكستىك باعالاۋدى پايدالانا وتىرىپ، ەگىستىك ەگىلگەندىگىن نەمەسە ەگىلمەگەندىگىن انىقتاۋعا بولادى.

ءيا، العاشقىدا نارازىلىقتار بولادى. بىراق ولار ۆەگەتاتسيالىق كەزەڭدە جوعارى اجىراتىمدىلىق سۋرەتىن ساتىپ الۋمەن وڭاي شەشىلەدى. ياعني، عارىش مونيتورينگ دەرەكتەرىمەن داۋلاسۋ بەكەرشىلىك. ولار وبەكتيۆتى بەينەجازبا سياقتى. دەرەكتەر سوڭعى 10 جىلدا ءۇش كۇندە ءبىر رەت مەرزىمدىلىكپەن قولجەتىمدى.

سوندىقتان، ەندى ەگىستىكتە جۇمىستار بارىنا نەمەسە جوعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وندا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر عانا باتىرمانى باسۋ ارقىلى پايدالانىلماي جاتقان ەگىستىكتەردى انىقتاۋعا بولادى. بۇل جۇيە قازىردىڭ وزىندە قولجەتىمدى.

ال ەندى پايدالانىلماي جاتقان جايىلىم جەرلەردى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟ بۇل ءتىپتى وڭاي.

بۇل جەردە عارىشتىق جۇيە تىپەتى كەرەك تە ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن سايكەستەندىرۋ دەرەكتەرى قورىندا ۆەتەريناريالىق ەسەپكە الۋى دەگەن بار. ەسەپكە الۋ مال يەلەرىنىڭ بسن، جسن-ى جانە جانۋارلار تۇرلەرى بويىنشا جۇرگىزىلەدى.

جايىلىم گەكتارىنا قاراي قر اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بەكىتكەن جانۋارلار جۇكتەمەسىنىڭ ءنورماتيۆى بار. وسىلايشا، مال يەلەرىنىڭ سانى مەن مال سانىن جايىلىمدار كولەمىمەن سالىستىرساق، وندا جۇكتەمە كوەففيتسيەنتىن وڭاي الۋعا بولادى. ەگەر كوەففيتسيەنت 20%-دان اسپاسا، وندا جايىلىم پايدالانىلماي جاتقان بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر 100%-دان اسسا، وندا ارتىق كۇش تۇسىرىلگەن جانە ۇتىمسىز پايدالانىلاتىن جايىلىم دەگەن ءسوز.

تالقىلانعان بۇيرىق جوباسىندا جايىلىمدى پايدالانۋدىڭ ۇتىمسىز كورسەتكىشى رەتىندە 20 جانە 50% اراسىنداعى ءدالىز ەنگىزۋ ۇسىنىلادى. مەنىڭشە، جايىلىم الەۋەتى ەڭ قۇرىعاندا جارتىلاي جۇزەگە اسىرىلۋى تيىستىگىمەن قارسى كەلۋ قيىن.

وسىنداي قاراپايىم، ەسەپتىك جولمەن پايدالانىلمايتىن، سونداي-اق ۇتىمسىز پايدالانىلاتىن جايىلىمداردى انىقتاۋعا بولادى. وسىلايشا، ءبىز قالاي جەردى انىقتاۋىن بىلدىك. ەندى جەر يەلەنۋشىنى ونى ۇتىمدى پايدالانۋعا قالاي ىنتالاندىرۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە توقتالايىق...

مۇندا جاڭادان ەشتەڭە ويلاپ شىعارىلماعان. بارلىعى جەر كودەكسىندە جازىلعان. ۇتىمسىز پايدالانىلاتىن جەرلەر انىقتالعان سوڭ، ارنايى ەسەپكە قويىلادى جانە جىلجىمايتىن مۇلىك تىركەلىمىندە ءبىر جىلعا اۋىرتپالىق سالىنادى. ءبىر جىل ىشىندە ولارمەن قانداي دا ءبىر مامىلەلەر جاساۋعا بولمايدى. جىل وتكەن سوڭ انىقتالعان سايكەسسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. ەگەر جەردى پايدالانىلعانى نەمەسە كەمىستىكتەر جويىلعانى انىقتالسا، وندا قولدانىلعان شەكتەۋلەر دە الىنادى. ەگەر جەر ۇتىمسىز پايدالانىلعانى قايتادان انىقتالسا، وندا ول جەر الىپ قويۋعا جاتادى. جانە مۇنداي پراكتيكا بارلىق جەردە جۇزەگە اسىرىلادى.

ەندى كەيبىر وپپونەنتتەردىڭ وسىنداي تسيفرلىق جەرلەر مونيتورينگى نارازىلىقتارىن تالداپ كورەيىك...

بىرىنشىدەن، ولار ەگىستىكتەر، جايىلىمدار تۋرالى ەسەپتىك كىتاپتى سىنادى. ولاردى جۇرگىزۋ قيىن دەيدى. شىن مانىندە، بۇل ولاي ەمەس. ەگىستىكتەردىڭ، جايىلىمداردىڭ ەسەپتىك كىتابى قازىردىڭ وزىندە 90%-عا جاسالعان. ويتكەنى، ءاربىر جەر يەسى "Qoldau" پورتالىندا قازىردىڭ وزىندە بار. سول ەگىستىكتەر، جايىلىمدار ەلەكتروندى كارتا بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار، بارلىعى ەگىس بويىنشا ستاتەسەپتىلىك نىساندارىن تاپسىرعاندا، قانداي دا ءبىر جاڭا ەسەپتىلىك ءتۇرى تۋرالى ايتۋ اقىماقتىق. ياعني، جاڭادان ەشتەڭە اۋىستىرىلمايدى. تەك قولدانىستاعى فورمات بەكىتىلەدى.

ايتپاقشى، قازىردىڭ وزىندە "Qoldau-دا" تسيفرلانعاندار ءۇشىن ستاتەسەپتىلىكتى جويۋ ماقساتىندا ستاتيستيكا كوميتەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. قازىر ستاتكوم مۇنى تولىعىمەن قولداپ تا وتىر. سەبەبى تسيفرلىق فورمات ستاتيستيكا دۇرىستىعىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەدى. جانە اكىمدىكتەر مەن ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ءتيىمدى اۋىل شارۋاشىلىعىندا قوسىپ تىركەۋىن سوڭىنا قويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەسەپتىك-تاريحتار كىتابىن جۇرگىزۋ بويىنشا تالاپتاردى ورىنداماۋ ۋچاسكەنى الىپ قويۋعا اكەپ سوقتىراتىنى تۋرالى وپپونەنتتەردىڭ مالىمدەمەلەرىنە قاتىستى، مۇنداي مالىمدەمە جالعان بولىپ تابىلادى. ويتكەنى الىپ قويۋ - سايكەسسىزدىك انىقتالعاننان كەيىن تەك 1 جىلدان سوڭ عانا جۇزەگە اسىرىلادى.  ياعني، الىپ قويۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ نەمەسە نەگىز بولماعان فاكتىنىڭ ءوزى ەمەس، ينسپەكتوردىڭ تاريحتار كىتابىن جۇرگىزۋ بويىنشا ۇيعارىمىن ورىنداماۋ فاكتىسى تابىلادى.

ەگىستىكتەردىڭ ەلەكتروندىق كارتالارىن بىرنەشە سەكۋندتار ىشىندە كورسەتە وتىرىپ («ەگىستىكتەر تاريحتارى كىتابىن تولتىرۋ» وقىڭىز), جانە وسىلايشا ينسپەكتوردىڭ نارازىلىقتارىن الىپ تاستاۋعا بولادى. سوسىن، پورتالداعى تاريحتار كىتابىن جۇرگىزۋ اقىلى بولۋىنا بايلانىستى دەگەن اڭگىمە، بۇل وپپونەنتتەردىڭ وتىرىگى. سەبەبى، پورتال تەگىن.

شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جەرسەرىك دەرەكتەرىن پايدالانۋعا قاتىستى. ءيا، بۇل شىندىق. بىراق قانداي دا ءبىر جات دەرەكتەرمەن ۇسىنىلعان. ويتكەنى، جەر اينالاسىندا 2 مىڭنان استام جەرسەرىكتەرى بار. جانە وسى 2 مىڭنىڭ تەك 2-ءۋى قازاقستانعا تيەسىلى. بۇل رەتتە بىرەۋىن فرانتسيالىقتار، ال ەكىنشىسى ورىستار جاساعان. ەكى قازاقستاندىق جەرسەرىكتىڭ الەۋەتىن قوسا العاندا - بۇل بارلىق شەتەلدىك جەرسەرىكتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن جاي عانا سالىستىرعاندا، ءتىپتى ەش نارسە ەمەس.

الايدا قازىردىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق جەر يەلەنۋشىلەرى "Qoldau" پورتالىنىڭ جەكە كابينەتتەرىندە قولجەتىمدى. كەلىسەرسىز، باسقا ەلدەر اقپاراتپەن اشىق جانە تەگىن ءبىزدىڭ ەلمەن بولىسكەندە، ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ كەرتاتپالىعى اقىماقتىق.

جالپى العاندا، جەرلەردىڭ تسيفرلىق مونيتورينگىن ىلگەرىلەتۋ ماقساتىن تۇسىندىرگىم كەلدى. بارلىعىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستان اۋماعى بويىنشا الەمدە 9-شى ورىندا تۇر. قازاقستاننىڭ حالقى 18 ملن. ادامدى قۇرايدى. بۇل الەمدىك ولشەم بويىنشا ءبىر ءىرى قالانىڭ حالقى. وسىنداي جاعدايلاردا قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقىسى كەلەتىندەر ءۇشىن بوس جەر جوق. بۇل پارادوكس. مۇنداي قازاقستاندىق پارادوكس پروبلەماسى بار جەرلەردى
تسيفرلىق مونيتورينگىمەن انىقتاۋ ارقىلى وڭاي شەشىلەدى.

تسيفرلىق جانە عارىش مونيتورينگى ادىستەرىنە كوشۋ - جالپى اۋىلداعى ەلدىڭ شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن وڭ ناتيجە مەن يمپۋلس بەرەتىندىگىنە، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ بويىنشا ماقساتتى قىزمەت ەتەتىندىگىنە سەنىمدىمىن.

مۇحتار تايجان،

قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست.

Abai.kz