Biz nege jerdi gharyshtyq baqylau arqyly, sifrlyq monitoring arqyly qadaghalauymyz kerek? Búl mәsele ne ýshin manyzdy bolyp otyr?

Sonymen, óz reti boyynsha bastayyq. Bizding elimizding aumaghy 270 mln. gektar. Shamamen, onyng 100 mln. gektary resmy týrde auyl sharuashylyghy maqsatynda paydalanyluda. Onyng ishinde (99%-y) jalgha berildi. Al (shamamen 1%-y) jeke menshikte.  Endi janaghy 100 mln. gektardyng 25 milliony – egistik,  73 mln. gektary – jayylym jerler.

Búl 100 mln. gektar, shamamen 100 mynday jer paydalanushygha tiyesili. Memlekettik resmy statistika habarlaghanday, 200 myng subiektige emes, esinizde bolsyn!..

Endi osy 25 mln. gektar egistik jer men 73 mln, gektar jayylym jer qalay paydalanylyp jatyr? Taldap kóreyik...

Ne jaqsy, ne jaman degendi týsinu ýshin birynghay kózqarastar jýiesi kerek. Baghalau kerek. Múnday jýie Jer kodeksinde kózdelgen. Oghan sәikes qabyldanghan auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerdi útymdy paydalanu erejeleri bar. Ol a/sh maqsatyndaghy jerlerdi paydalanugha qoyylatyn talaptar jiyntyghy bolyp tabylady.

Búl ne talaptar?

Egistik jerler boyynsha: topyraqtyng agrohim qúramyn saqtau, jyl sayynghy egistik daqyldary men belgili bir dengeyde ónimdilikti alu boyynsha talaptar (bir júpqa bir jyl esep emes).

Jayylym jerler boyynsha: búl jayylymdar tipteri men januarlar týrleri bólinisinde zannamamen bekitilgen bir gektargha barynsha jәne azynsha jýkteme normalaryn saqtau.

Memleket ne ýshin múnday talaptardy belgiledi?

Jer memleket menshiginde ekendigin eske sala keteyin. Sondyqtan
jerdi Ýkimet talap etetindey paydalanu kerek. Ýkimet talapty nege negizdelip otyr? Jer júmys jasauy kerek. Auyl sharuashylyghy ónimderi óndirilui kerek. Júmys oryndary qúryluy kerek. Ol auyl túrghyndaryna kiris әkelui jәne týrli salyqtar týrinde memlekettik budjetke kiris әkelui tiyis.

Shyn mәninde, bizding jer endi ne bolady? Jerdi paydalanushylardyng belgili bir bóligi jerdi óte tiyimdi jәne adal paydalanyp otyr. Olar shynynda naghyz fermerler. Biraq, ókinishke oray, búl kategoriya barlyq jer iyelenushilerge paydalanylmaydy.

Milliondaghan gektar egistik alqaptaryn aramshóp basyp, auru kórshi egistikterge taralyp jatyr. Búl adal júmys jasap jatqan sharualardyng júmysyna aitarlyqtay kedergi keltiredi. Auru taraghan egistik júmysy eki jylgha toqtaydy.

Jayylymdardyng 40 mln. gektardan astam jerding tek jartysynda ghana januarlar bar. Mysaly, 20 mln. gektardyng tek 20%-gha juyghynda bar.

Mine, osynday jer iyelenushilerdi preziydent Q.K.Toqaev «shóp qoryghan» dep atady. Endi olarmen ne isteuge bolady? Anyqtau kerek jәne jermen júmys isteuge yntalandyru nemese ony memleketke qaytaru kerek. Boldy.

Qalay anyqtaymyz nemese qalay yntalandyramyz? Bilesizder, qazir ekinshi jyl qatarynan auyl sharuashylyghy jerlerin sifrlandyru jýrip jatyr.

Ángime mynada jerdi beru - uchaskelermen jýzege asyrylady. Olardyng mólsheri kóbinese egistikter nemese jayylym uchaskelerining mólsherinen asady.

Kóbinese, astyqty oblystarda uchaskeler birneshe myng gektarlap berilgen. Onyng ishinde egistikter de, jayylymdar da boluy mýmkin. Al jer kadastry uchaskening koordinattaryn ghana qamtidy. Onda osy uchaskening ishinde egistikting qayda, al jayylymnyng qayda ekeni turaly aqparat joq. Sondyqtan, egistik jerler men jayylym jerlerding qayda jәne qansha kólemde ekenin anyqtau ýshin sifrlandyru júmystary jýrgizile bastady.

Sifrlau jer uchaskesining periymetri (kontury) sheginde egistikter men jayylymdar konturynyng virtualdy jeke kabiynetinde kórsetu prosesi bolyp tabylady. Osylaysha, audany 10 myng gektar uchaskeler birneshe naqty egistikter men jayylymdargha bólingen.

Nәtiyjesinde 25 mln. gektar egistik jer men 60 mln, gektargha juyq jayylym jer sifrlandyryldy. Yaghni, auylsharuashylyghy jerlerining 90%-y qazirding ózinde sifrlandyryldy jәne ony jer iyelenushilerding ózderi jasady.

Sifrlandyru bizge ne beredi?

Endi, jýiede әrbir egistiktin, jayylymnyn, shabyndyqtyn, baqtyng naqty konturlarynyng koordinattary payda boldy. Árbir kontur boyynsha jerdi qashyqtyqtan zondtaudyng halyqaralyq derekter qoryna jýginuge bolady.

Eng aldymen búl amerikandyq jәne europalyq gharysh agenttikterining depozitariyleri. Olar jerdi qashyqtyqtan zondtau arqyly jerserikterinen alynghan derekterge tegin qol jetkizuge mýmkindik beredi.

Naqty egistik jerlerding egistik maqsatynda paydalanylyp jatqanyna kóz jetkizu ýshin "indekster" dep atalatyn óndeu qorytyndysyn alu jetkilikti.

Indekster әrtýrli bolady. Búl ósip-ónudin, ashyq topyraqtyn, japyraq betinin, biomassanyng jәne t. b. indeksteri. Indekster jerdin
fotosuretterinde emes, әrtýrli mulitispektraldy sensorlardyng derekterinde qúrylady.

Fotosintez prosessi jasyl zattar - hlorofill qúrumen jýretindigin este saqtauynyz tiyis. Al jerserik sensorlary hlorofilldi kóredi. Árkim óz jerlerin "Qoldau-dyn" jeke kabiynetinde kórip baqylay alady. Onda tipti sifrlandyrghan, óz egistikterin әrtýrli indeksterde, kesteler men kontrasttarda kóredi alady. Óz jeriniz turaly barlyq aqparat tegin әri tolyghymen qoljetimdi.

Osylaysha, jerserikter derekterin jәne olarda qúrylghan indekstik baghalaudy paydalana otyryp, egistik egilgendigin nemese egilmegendigin anyqtaugha bolady.

IYә, alghashqyda narazylyqtar bolady. Biraq olar vegetasiyalyq kezende joghary ajyratymdylyq suretin satyp alumen onay sheshiledi. Yaghni, gharysh monitoring derekterimen daulasu bekershilik. Olar obektivti beynejazba siyaqty. Derekter songhy 10 jylda ýsh kýnde bir ret merzimdilikpen qoljetimdi.

Sondyqtan, endi egistikte júmystar baryna nemese joghyna kóz jetkizu ýshin onda barudyng qajeti joq. Bir ghana batyrmany basu arqyly paydalanylmay jatqan egistikterdi anyqtaugha bolady. Búl jýie qazirding ózinde qoljetimdi.

Al endi paydalanylmay jatqan jayylym jerlerdi qalay anyqtaugha bolady? Búl tipti onay.

Búl jerde gharyshtyq jýie tipeti kerek te emes. Auyl sharuashylyghy januarlaryn sәikestendiru derekteri qorynda veterinariyalyq esepke aluy degen bar. Esepke alu mal iyelerining BSN, JSN-y jәne januarlar týrleri boyynsha jýrgiziledi.

Jayylym gektaryna qaray QR Auylsharuashylyghy ministrligi bekitken januarlar jýktemesining normatiyvi bar. Osylaysha, mal iyelerining sany men mal sanyn jayylymdar kólemimen salystyrsaq, onda jýkteme koeffisiyentin onay alugha bolady. Eger koeffisiyent 20%-dan aspasa, onda jayylym paydalanylmay jatqan bolyp esepteledi. Eger 100%-dan assa, onda artyq kýsh týsirilgen jәne útymsyz paydalanylatyn jayylym degen sóz.

Talqylanghan búiryq jobasynda jayylymdy paydalanudyng útymsyz kórsetkishi retinde 20 jәne 50% arasyndaghy dәliz engizu úsynylady. Meninshe, jayylym әleueti eng qúryghanda jartylay jýzege asyryluy tiyistigimen qarsy kelu qiyn.

Osynday qarapayym, eseptik jolmen paydalanylmaytyn, sonday-aq útymsyz paydalanylatyn jayylymdardy anyqtaugha bolady. Osylaysha, biz qalay jerdi anyqtauyn bildik. Endi jer iyelenushini ony útymdy paydalanugha qalay yntalandyru kerek degen mәselege toqtalayyq...

Múnda janadan eshtene oilap shygharylmaghan. Barlyghy Jer kodeksinde jazylghan. Útymsyz paydalanylatyn jerler anyqtalghan son, arnayy esepke qoyylady jәne jyljymaytyn mýlik tirkeliminde bir jylgha auyrtpalyq salynady. Bir jyl ishinde olarmen qanday da bir mәmileler jasaugha bolmaydy. Jyl ótken song anyqtalghan sәikessizdikti joi ýshin tekseru jýrgiziledi. Eger jerdi paydalanylghany nemese kemistikter joyylghany anyqtalsa, onda qoldanylghan shekteuler de alynady. Eger jer útymsyz paydalanylghany qaytadan anyqtalsa, onda ol jer alyp qoygha jatady. Jәne múnday praktika barlyq jerde jýzege asyrylady.

Endi keybir opponentterding osynday sifrlyq jerler monitoringi narazylyqtaryn taldap kóreyik...

Birinshiden, olar egistikter, jayylymdar turaly eseptik kitapty synady. Olardy jýrgizu qiyn deydi. Shyn mәninde, búl olay emes. Egistikterdin, jayylymdardyng eseptik kitaby qazirding ózinde 90%-gha jasalghan. Óitkeni, әrbir jer iyesi "Qoldau" portalynda qazirding ózinde bar. Sol egistikter, jayylymdar elektrondy karta bolyp tabylady.

Sonymen qatar, barlyghy egis boyynsha stateseptilik nysandaryn tapsyrghanda, qanday da bir jana eseptilik týri turaly aitu aqymaqtyq. Yaghni, janadan eshtene auystyrylmaydy. Tek qoldanystaghy format bekitiledi.

Aytpaqshy, qazirding ózinde "Qoldau-da" sifrlanghandar ýshin stateseptilikti joi maqsatynda Statistika komiytetimen kelissózder jýrgizilude. Qazir Statkom múny tolyghymen qoldap ta otyr. Sebebi sifrlyq format statistika dúrystyghynyng joghary dengeyin qamtamasyz etedi. Jәne әkimdikter men olardyng qyzmetkerlerine tiyimdi auyl sharuashylyghynda qosyp tirkeuin sonyna qongha mýmkindik beredi.

Eseptik-tarihtar kitabyn jýrgizu boyynsha talaptardy oryndamau uchaskeni alyp qoygha әkep soqtyratyny turaly opponentterding mәlimdemelerine qatysty, múnday mәlimdeme jalghan bolyp tabylady. Óitkeni alyp qoi - sәikessizdik anyqtalghannan keyin tek 1 jyldan song ghana jýzege asyrylady.  Yaghni, alyp qoi ýshin negiz bolyp nemese negiz bolmaghan faktining ózi emes, inspektordyng tarihtar kitabyn jýrgizu boyynsha úigharymyn oryndamau faktisi tabylady.

Egistikterding elektrondyq kartalaryn birneshe sekundtar ishinde kórsete otyryp («egistikter tarihtary kitabyn toltyru» oqynyz), jәne osylaysha inspektordyng narazylyqtaryn alyp tastaugha bolady. Sosyn, portaldaghy tarihtar kitabyn jýrgizu aqyly boluyna baylanysty degen әngime, búl opponentterding ótirigi. Sebebi, portal tegin.

Sheteldik kompaniyalardyng jerserik derekterin paydalanugha qatysty. IYә, búl shyndyq. Biraq qanday da bir jat derektermen úsynylghan. Óitkeni, Jer ainalasynda 2 mynnan astam jerserikteri bar. Jәne osy 2 mynnyng tek 2-ui Qazaqstangha tiyesili. Búl rette bireuin fransiyalyqtar, al ekinshisi orystar jasaghan. Eki qazaqstandyq jerserikting әleuetin qosa alghanda - búl barlyq sheteldik jerserikterining mýmkindikterimen jay ghana salystyrghanda, tipti esh nәrse emes.

Alayda qazirding ózinde Qazaqstannyng barlyq jer iyelenushileri "Qoldau" portalynyng jeke kabiynetterinde qoljetimdi. Kelisersiz, basqa elder aqparatpen ashyq jәne tegin bizding elmen bóliskende, óz azamattarymyzdyng kertatpalyghy aqymaqtyq.

Jalpy alghanda, jerlerding sifrlyq monitoringin ilgeriletu maqsatyn týsindirgim keldi. Barlyghynyz bilesizder, Qazaqstan aumaghy boyynsha әlemde 9-shy orynda túr. Qazaqstannyng halqy 18 mln. adamdy qúraydy. Búl әlemdik ólshem boyynsha bir iri qalanyng halqy. Osynday jaghdaylarda Qazaqstanda auyl sharuashylyghymen ainalysqysy keletinder ýshin bos jer joq. Búl paradoks. Múnday qazaqstandyq paradoks problemasy bar jerlerdi
sifrlyq monitoringimen anyqtau arqyly onay sheshiledi.

Sifrlyq jәne gharysh monitoringi әdisterine kóshu - jalpy auyldaghy elding sharuashylyghyn damytu ýshin ong nәtiyje men impulis beretindigine, әsirese auyldyq jerlerde túratyn azamattardyng әl-auqatyn arttyru boyynsha maqsatty qyzmet etetindigine senimdimin.

Múhtar Tayjan,

Qogham qayratkeri, ekonomist.

Abai.kz