ومىرزاق ايتبايۇلى: «سانالارىنا جەتپەسە وزدەرىنەن كورسىن...»
فاريزا بايەلى:ەكى اۋىز سوزبەن ەردىڭ قۇنىن شەشەتىن حالىق ەدىك، بىزگە نە بولدى، كەيدە ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا بويلاي المايمىز، مۇرنىمىزدىڭ ءيىسى دە بارمايدى. شەشەندىگىمىز، ءتىل نارلىلىگىمىز، سۋىرىپ سالمالىلىعىمىز تەك دارا جانداردا عانا قالدى، جالپى شەشەن حالىق ەدىك عوي، سۇيىلىپ بارامىز با، قالاي ءوزى؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: جالپى حالىقتى داتتاۋعا بولمايدى. جالپى حالىق قۇدايعا شۇكىر، ءوز ورنىندا، ءوز سوزىنە يە. قازاقتىڭ مەيلىنشە شۇرايلى ءتىلىن، ماعىنالى باي ءتىلىن كەرەمەت قولداناتىن - بىزدىڭ قاراپايىم حالىق. ونداي باعانى حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىندا وتىرا ايتۋ كەرەك. ءتىلدى كوتەرەتىن - زيالى قاۋىم، وقىعان ازاماتتار. ساناسىن كوتەرۋ وتە قيىن. سانالى ادامداردى ساۋاتتاندىرۋ وتە كۇردەلى.
فاريزا بايەلى: كىنالى زيالى قاۋىم با؟
فاريزا بايەلى:ەكى اۋىز سوزبەن ەردىڭ قۇنىن شەشەتىن حالىق ەدىك، بىزگە نە بولدى، كەيدە ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا بويلاي المايمىز، مۇرنىمىزدىڭ ءيىسى دە بارمايدى. شەشەندىگىمىز، ءتىل نارلىلىگىمىز، سۋىرىپ سالمالىلىعىمىز تەك دارا جانداردا عانا قالدى، جالپى شەشەن حالىق ەدىك عوي، سۇيىلىپ بارامىز با، قالاي ءوزى؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: جالپى حالىقتى داتتاۋعا بولمايدى. جالپى حالىق قۇدايعا شۇكىر، ءوز ورنىندا، ءوز سوزىنە يە. قازاقتىڭ مەيلىنشە شۇرايلى ءتىلىن، ماعىنالى باي ءتىلىن كەرەمەت قولداناتىن - بىزدىڭ قاراپايىم حالىق. ونداي باعانى حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىندا وتىرا ايتۋ كەرەك. ءتىلدى كوتەرەتىن - زيالى قاۋىم، وقىعان ازاماتتار. ساناسىن كوتەرۋ وتە قيىن. سانالى ادامداردى ساۋاتتاندىرۋ وتە كۇردەلى.
فاريزا بايەلى: كىنالى زيالى قاۋىم با؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: زيالى قاۋىم دەگەندە قازاقشا وقىعان، قازاقشا باۋلىنعان، قازاقتىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن ، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ جيىنتىعىن ايتامىز. ال ەندى ءبىزدىڭ قازاق ەكىگە جارىلىپ وتىر. قازاق ءتىلدى قازاق، ورىس ءتىلدى قازاق. جاڭاعى مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ورىسشا تاربيەلەنگەن ءتۇرى ءبىر، ورىس ءتىلدى قازاقتار. ولاردىڭ اراسىندا دا وتانشىل، ءتىلىم، ەلىم، جەرىم دەپ جۇرەگى سوعاتىن، ءبىلىمدى-بىلىكتى ازاماتتار دا بار. سونىمەن قاتار، قازاعىمىزدىڭ تىلىنە پىسقىرىپ تا قارامايتىندار بار. ناتيجەسىندە كەلىپ قايشىلىق تۋادى. ولاردىڭ كوبى ساياساتىمىزدىڭ ارقاسىندا، بىرتىندەپ-بىرتىندەپ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. قازىرگى جاعداي جاقسى. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ىستەيتىن ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ 90 پايىزعا دەيىنى قۇدايعا شۇكىر، قازاقتار. ال، سول قازاقتاردىڭ بارلىعى قازاقشا وقىعان، ءبىلىم العان تاربيەلەنگەن قازاقتار ما؟ جوق. كوبى ورىسشا تاربيەلەنگەن قازاقتار. وسى جەردە تاعى دا قايشىلىقتار. ولار بيلىككە جەتىپ العان سوڭ قازاعىمنىڭ ءتىلىن، ول قانشاما مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن، بىراق وعان ورىسشا سويلەگەن وتە جەڭىل، ورىسشا ويلاۋ، بۇكىل ساناسى كەتىپ قالعان. قانشا جەردەن بۇرام دەسەڭ دە الگى قۇرعىر جاستايىنان العان تاربيە ءتىلىن تارتىپ جىبەرمەيدى. وسىدان سوڭ، ەكى قازاق ءبىر-بىرىمەن تايتالاسادى. ال ءبىزدىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتىمىز زور. مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولعاندىقتان، قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارى كوپتەپ اشىلۋدا. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا، 2020 جىلى قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادام قالماۋ كەرەك. بالاباقشا مەن مەكتەپ كوبەيگەن سايىن كەلەسى ۇرپاقتىڭ بولمىسى بولەك بولاتىنىنا كەپىل كورگەندەي بولاسىڭ. ال قازاقتىڭ ەلىنە، جەرىنە، ۇرپاعىنا قازاقتىڭ ءوزى يە بولادى دەگەن ءسوز.
فاريزا بايەلى:ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرەتىن م. شاحانوۆتان باسقا تۇلعالار بار ما، ولار نەگە از؟ بۇل بارلىعىمىزدىڭ جان جارامىز ەمەس پە؟
ومىرزاق ايتپايۇلى: ادامدى، سانانى، ويدى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن ەجەلدەن قالىپتاسقان بىر قاعيدا بار. ول ءتىپتى كارل ماركس كەزىندە قالىپتاسقان ءتاپجىل. ال، كارل ماركستان بۇرىن ونى اتام قازاق ايتىپ كەتكەن. دۇرىس زەر سالىپسىڭ... ءتىلدىڭ ماسەلەسىن قاۋزايتىن، سوعان جانى كۇيەتىن ادامداردىڭ سانى از. ارينە، كەشەگى ماسەلەن، دۇنيەدەن وتكەن جۇبان مولداعاليەۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ دەگەن سەكىلدى اعالارىمىز كولبيننىڭ الدىندا تىك تۇرىپ قازاعىنىڭ ءتىلىن قورعاپ، نامىسىن جىرتاتىن. ولاردىڭ ءجونى بولەك ەدى. ال باۋىرجاننىڭ كەزىندە مۇلدە بولەك ەدى. سوناۋ سوعىس جىلدارىنان باستاپ مەملەكەتىمىزگە حات جازىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى نە بولماق دەپ الاڭداعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. قازاقتىڭ تىلىندە قازاقتىڭ مۇڭىن، شەرىن كوركەم ادەبيەتكە قوسا بىلگەن ۇلى تۇلعا كوسەم مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءابدىلدا تاجىباەۆ بارلىعى ءبىزدىڭ تىلگە دەگەن ىنتىزارلىعىمىزدى، تىلگە دەگەن سونشاما سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى تۋدىرعان، ءبىز سولاردى وقىپ، تىڭداۋ ارقىلى ۇقتىق، تۇسىندىك، تۇيسىندىك. سولاردان ۇيرەنگەن، ونىڭ بەر جاعىندا وقي، توقي جۇرە، سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ باس جاعىنا قاراي باردىق. باس جاعىنا بارعاندا ءبىز احمەت بايتۇرسىنوۆ مۇرالارىمەن كەزدەستىك، سولاردى وقۋ ارقىلى اينالاسىنداعى الاش ارىستارى ءتىلدىڭ بۇكىل رەسەيدىڭ قاراماعىندا ءجۇرىپ-اق، ءتىلدىڭ سويىلىن قالاي سوققانىن وقىعان كوزىمىز كۋا! امانگەلدى ايتالى، مۇحتار شاحانوۆ قانا ەمەس، كەشەگى شەرحان مۇرتازا ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇر، ونىڭ ءسال الدىندا بالعابەك قىدىربەكۇلى دەگەن قايراتكەر بولدى، سوتسياليستىك قازاقستان گازەتىنە باس رەداكتور بولعان. سوندا تالاي قازاقتىڭ ازاماتتارىمەن تىلدەسە وتىرىپ، ءتىلدىڭ شۇرايلى ەلەمەنتتەرىن يگەرۋگە ، سول گازەتتىڭ ماڭىندا جۇرگەن جازۋشىلار، قالامگەرلەر، سولاردىڭ اسەرى قاتتى بولدى. دەگەنمەنەن بار، مۇلدە جوق ەمەس. از دەگەندە پارلامەنتتە، ماسەلەن، ايقايلاپ شىعاتىن ءۋاليحان قاليجان بار عوي. ازداۋ، بىراق بار ەكەنىن باسىپ ايتقىم كەلەدى. ولار نە ايتسا دا ءدال تاۋىپ ايتادى. قازاعىمىزدىڭ جاستارى جەتىلىپ كەلە جاتىر. وسىعان قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى بەرى ەكى ۇرپاق مەكتەپ ءبىتىردى. مىنە، سولار وزگەرىس جاساپ، ءتىلدىڭ تىزگىنىن قولدارىنا ۇستايتىن ۋاقىت جەتتى.
فاريزا بايەلى: ا. بايتۇرسىنۇلى - قازاق ءتىلىن پلانەتارلىق دەڭگەيگە كوتەردى ەمەس پە، جابىلىپ قولىمىزدان كەلمەي جاتىر ما؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: جەتپەي جاتىر...
فاريزا بايەلى:ورىس ءتىلىنسىز ادام بولۋ قيىن دەگەن سانامىزدا ءالى قالدى ما؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءتىل تاربيەسى دەگەن بار عوي، وتە كۇشتى تاربيە. ءتىل تاربيەسى دەگەن ادامنىڭ بۇكىل پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن، بولمىس-ءبىتىمىن وزگەرتىپ جىبەرەتىن دۇنيە. 1917 جىلدان كەڭەس ساياساتى ءجۇردى. سول كەزدە ستاليننەن باستاپ، بۇكىل ماقساتىمىز كوممۋنيزمگە جەتۋ بولدى. كوممۋنيزم دەگەن ءسوز بارلىق يگىلىككە جەتۋ دەپ ءتۇسىندىرىلدى. ال كوممۋنيزمگە جەتۋدىڭ تىكەلەي جولى ورىس ءتىلىن يگەرۋ ەدى. بارلىق سالادا وسى ساياسات جۇرگىزىلدى. سول ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ ءبىر تالانتتىلىعىمىزدى كورۋگە بولادى. وتە قابىلەتتىلىگىن ءبىلۋ كەرەك دەدى مە، ورىستاردىڭ وزىنەن اسىرىپ، كەرەمەت ورىندادى جوسپاردى. قازاقتار ورىسشا سويلەپ، سايراپ شىعا كەلدى. قازاقتىڭ تالانتتىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە. اۋىلدا جاتقان قازاقى ادامدارىمىز «بالالارىمىز كوزى اشىق، ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك» دەگەن ساناسىندا ءسىڭىپ قالدى. ورىسشا تاربيەلەۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. ماقسات قويىپ ەدى. ورىندادى. ورىستان سىڭگەن تاربيەنى شىعارۋ دەگەن وتە قيىن بولىپ تۇر. بۇنىڭ سىيقى «مۇسىلمانشىلدىق - استە، استە، كاپىر بولۋ - ءبىر پاستە» بولىپ تۇر عوي. مىسقىلداپ كىرگەن اۋرۋ، باتپاڭداپ شىعىپ جاتىر عوي! سول ابدەن بويعا دارىپ، ورىس ءتىلىنسىز - كۇن كورە المايمىز دەگەن پسيحولوگيانىڭ تامىرىن وسى ۋاقىتقا دەيىن شابا الماي كەلەمىز. ءالى دە 12 مۇشەمىزگە دارىپ ءسىڭىپ كەتكەن، سونى بىرتىندەپ شىعارۋ وتە قيىن بولىپ جاتىر. سوندىقتان دا ءتىل مايدانى، ءتىل كۇرەسى وتە قيىن بولىپ جاتىر.
فاريزا بايەلى: قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەم بولۋىنا كىم اسا مۇددەلى بولۋ كەرەك؟ حالىق پا، الدە بيلىك پە؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: قاتەلىكتىڭ ەڭ كوبى ورىسشا تاربيە العان بيلىكتەگى ازاماتتا بولىپ تۇر. قازاعىمىزدىڭ ءوزى كەڭ قولتىق، كەڭ پەيىل، كۇرەسكەرلىك قابىلەتى كىشكەنە سولعىنداپ قالعان. مىسالى كاۆكاز، تاتار، شەشەندەر سەكىلدى تايتالاسىپ، ءوزىنىڭ قۇقىعى ءۇشىن تۇرا بىلەتىندەر، ەش نارسەدەن قالىسپاي قاي ماسەلەسىن بولسا دا كولدەنەڭ قويا بىلەدى. ءبىزدىڭ قازاقتار قۇداي ءوزى بەرەدى، قۇدايعا شۇكىر، وسىعان دا قاناعات دەپ كەلە جاتقان حالىقپىز. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان دەپ ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان حالىق ەمەسپىز. وسى نيەتىنە دە اللا تاعالا، ۇلان اسىر اتىراپ، كەن مەن جەردى ءناسىپ ەتتى دەپ ويلايمىن. ەلدە تىنىشتىق، بۇلىكشىلىك جوق ، بۇل دا شۇكىرشىلىكتىڭ ارقاسى. بىراق، كەيدە قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ، بىرەۋدىڭ باسىن شاۋىپ تاستاماعانمەنەن كۇرەسكەرلىك قابىلەتتەن جۇرداي بولىپ ايىرىلىپ قالماۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ كۇنى، ءتىلىنىڭ كۇنى تۋىپ تۇرعان زامان. وسى كەزدى دۇرىس پايدالانۋىمىز كەرەك. قازاق ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتقان زامان. وسىنى ءبىز دۇرىستاپ پايدالانا الماساق، وكىنىشىمىز كوپ بولادى... ءاربىر قازاق ەلىمە، جەرىمە قانداي ۇلەس قوسا الامىن، ەڭ بولماسا ءوز تىلىمدە بالا-شاعاممەن، سويلەسىپ ۇرپاعىمدى نەگە تاربيەلەمەيمىن دەگەن ۇستانىم، وي بولۋى كەرەك. بويىمدا اتا-بابامنان دارىعان قازاقى مىنەزدى، قادىر-قاسيەتىن بالالارىمنىڭ بويىنا دارىتۋ پارىز دەپ ۇعىنسا، ماسەلە باسقاشا بولار ما ەدى... ءبىز ءتىل ءۇشىن كۇرەستى باستاعان كەزدە، 1960-جىلدىڭ باستارىندا اۆتوبۋس پەن ترامۆايلاردا قازاقشا سويلەۋگە قورقاتىنبىز. ويتكەنى قاپتاعان قالىڭ ورىس، قازاقشا سويلەسەڭ ورىس حالقىن جامانداعانداي بولىپ سەزىلەدى. سوندىقتان قازاقتىڭ ءۇنى شىقپايتىن.
فاريزا بايەلى: ءبىز تۋرا سولاي ىستەي المايمىز با؟ ءبىز ورىسپەن بىرگە قوسىلا سويلەپ كەتەمىز عوي...
ومىرزاق ايتبايۇلى: بىزگە ءتان يماني، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمىز بۇعان جىبەرمەيدى. مەنىڭ ءتىلىم وسىنداي، نەگە سويلەمەيسىڭدەر دەپ ورىس سياقتى ايقايلاپ شىعا المايدى. ول دا ءبىر پەندە عوي دەيدى دە، شۇكىرشىلىگىن جالعاستىرىپ وتىرا بەرەدى.
فاريزا بايەلى:ۇلتتىق نامىس، جىگەر تابىنىمىزدا تاپتالىپ قالدى دەگەن ەدىڭىز، ونىڭ قايتا جاندانۋ ءۇشىن نە ىستەي الامىز؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءاربىر قادام سايىن سونى سەزىنەسىڭ دە قورىناسىڭ. 1992-94 جىلدارى ءبىر وقيعا باسىمنان ءوتتى. ەلباسىنىڭ قول قويۋىمەن ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى اسانباەۆ ەرىك ماعزۇمۇلى بولدى. ول كەزدە ۆيتسە-پرەزيدەنت دەگەن بار ەدى. كوميسسياعا 15 ادام مۇشە. سونىڭ ءبىر مۇشەسى قىلىپ مەنى سايلادى. العاشقى ءماجىلىسى ءوتتى. بىز ەگەمەندىگىمىزدى قولىمىزعا الىپ ەڭسەمىزدى كوتەرگەن كەزىمىز. ادام قۇقىعى جونىندە ورىسشا باستادى. سوندا اكادەميك ماناش قوزىباەۆ، ماقاش ءتاتىموۆ ءبارى وتىر. باسقا دا ۇلت وكىلدەرى وتىر. ءبىر كەزدە ماكەڭ دە ورىسشا سويلەپ كەتتى. سودان ءتورتىنشى مەن شىعىپ سويلەدىم. قازاقشا سويلەي باستادىم. ءوزىم قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتىمىن. مەن ورىسشا سويلەسەم جۇرت ماعان قالاي قارايدى؟ سوندا ماعان، «ۆام چتو نەپونياتنو چتو لي، گوۆوريتە نا پونياتنوم ۆسەم نام يازىكە» دەدى. مەن قازاقشامدى جالعاستىرا بەردىم. «ۆام ەششە نە ياسنو، ۆام جە گوۆوريات» دەدى قايتارا. سوندا مەن سويلەۋدەن باس تارتتىم. ويتكەنى، ادام قۇقىعىنىڭ قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءبىرىنشى باسقوسۋىندا، ءسىز ازامات رەتىندە مەنىڭ قۇقىعىما قول سۇعىپ وتىرسىز دەدىم. ەكىنشىدەن، ادام قۇقىعى جونىندە ەرەجە دايىندالىپتى، ونى مەن ءالى كورگەنىم جوق. باس تارتام دەدىم دە، وتىرىپ قالدىم. مەنەن كەيىن جاعداي كىشكەنە قيىن بولىپ قالدى. ماعان مۇنداي جينالىسقا قاتىسۋدىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق دەدىم دە شىعىپ كەتتىم. قاپا بولىپ وتىردىم، قازاعىمنىڭ نامىسى مەن ءتىلى جەرگە تاپتالدى. سول كەزدە اكادەميانىڭ ادامدارى ءسوز ايتۋعا جاراماي، ءتىلدىڭ تاپتالعانىنا كۋا بولدى دا وتىردى. وسى العاشقى مىسال ەسىمدە قالىپ قويعان. كەيىن وسى جاعدايدى «انا تىلىنە» جازدىم. ول كەزدە «انا ءتىلىنىڭ» باس رەداكتورى جارىلقاپ بەيسەنباي ەدى. ءوزىڭىز جاۋاپ بەرەسىز دەدى. ارينە، دەپ مەن كەلىسىمىمدى ءبىلدىردىم. سول كەزدە مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ قابىلداۋىنا سۇرانىپ جۇرگەنمىن. سول ۋاقىتتاعى كومەكشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ەدى. مەنىڭ ماقالام ەرتەڭىنە جارىق كوردى. سوندا يمانعالي «سوزبەن سويىپ سالىپسىز عوي». «مەنىكى تەك ومىردەگى بولعان جاعداي، ارى كەتسە اششى شىندىق، ناقاق ايتسام ايتىڭىز»-دەدىم. سول كەزدە ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە ەكەۋمىز دە باس يگەندەي بولدىق. سونداي مىسالدار وتە كوپ. اكىمدەرمەن، مينيسترلەرمەن كەزدەسكەندە دە تالاي نارسە كوكەيدە سايراپ قانا قالا بەردى. نامىسىمىزدى تاپتادى دەيمىن عوي، ولار وزدەرىنىڭ نامىسىن وزدەرى تاپتاپ وتىرعانىن شاماسى تۇسىنە بەرمەيدى-اۋ. بيلىكتىڭ اتىندا وتىرعاندار قازاق بولعاندىقتان، قازاققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن وتىرعاندارىن تاعى دا تۇسىنە بەرمەيدى-اۋ دەپ شامالايمىن. قازاقتىڭ جەرىندە، ەلىندە وتىرعان سوڭ، قازاقتىڭ مۇددەسىن ويلاۋ كەرەكتىگىن ەستەن شىعارىپ الاتىنى تاعى بار. مىنە، وسىدان بارىپ نامىس تا ، جىگەر دە تاپتالادى.
فاريزا بايەلى:نەگە شەنەۋنىكتەر ەمتيحان تاپسىرمايدى؟ جارتىسى جۇمىستان شىعىپ قالامىز دەپ قورقا ما، جوق الدە ءبىز بىلمەيتىن باسقا ءبىر قۇپيا بار ما؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: مەن پرەزيدەنتتەن ەكى رەت ەمتيحان الدىم. ءبىرىنشىسى 1999 جىلى بولدى. ونى ەلباسىنىڭ كەزەكتى ءبىر ەرلىگى دەپ ەسەپتەيمىن. ول قازاقتىڭ ءتىلىن كەرەمەت بىلەتىن ادام. قازاقشا دا، ورىسشا دا سويلەي بىلەدى. شەشەن. «لينگۆيستيكالىق كوميسسيا قۇرىلسىن، ءبارىمىز انا تىلىنەن بيىك ەمەسپىز، انا ءتىلىمىزدىڭ الدىندا ءوزىمىز ەسەپ بەرەيىك، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تەكسەرىپ وتەيىك» دەپ لينگۆيستيكالىق كوميسسيا قۇردى. كوميسسيا قۇرامى بەس پروفەسسوردان تۇردى. العاشقى كوميسسيانىڭ توراعاسى اكادەميك، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىن باسقارعان ءابدۋالي قايدار بولدى. ول كەزدە قاجىگەلدين، ءابدىلدين ءبارى دە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر ەدى. جازۋ،وقۋ جانە سويلەۋ ساۋاتتىلىعىن انىقتادىق. ولاي بولاتىن سەبەبى، كەيبىر ادام جازادى، بىراق وقي المايدى. كەيبىر ادام وقيدى، وقىعانىن دۇرىستاپ ساۋاتتى جەتكىزە المايدى. ال، باسقا كەيبىرى ساۋاتتى بولا تۇرا، ءوز ويىن ادەمى شەشەن تىلمەن حالىققا تۇسىندىرە المايدى. ەلباسىنان ۇزدىك شىققان ادامدار بولعان جوق. كەلەسى 2005 جىلعى سايلاۋدا تاعى دا كوميسسيا قۇرىلدى. وندا مەن توراعا بولدىم. سوندا دا ەلباسىنان باسىم تۇسكەن ەشكىم جوق. ۇمىتكەرلەردىڭ كوبىسىندە كوكىرەك بار، بىراق ءوز ساياساتىن حالىققا جەتكىزە المايتىندار كوپ. سودان كەيىنگى كەزەكتى سايلاۋدا ەلباسىنا تاپسىرماي-اق قويۋ كەرەك ەدى، بىراق دالەلدەگەننىڭ ارتىق بولماستىعىنا كوزىمىز جەتتى. قاتارداعى قازاقتىڭ ازاماتى رەتىندە نەگە تاپسىرمايمىن، دەگەن نيەتتىڭ وزىنە قۋاناسىڭ. وسى بارلىعىنا ۇلگى بولۋ كەرەك ەدى. سانالى، ساۋاتتى وتىرعان بيلىكتەگى ازاماتتار «مەن نەگە تاپسىرمايمىن؟»دەپ ويلانبايدى دا. قاجەتتى نارسەدەن ۇلگى الۋ دەگەندى بىلە بەرمەيمىز.
فاريزا بايەلى:قازاق ءتىلى - ۇلت ءتىلى بولا الماي جاتقاندا تەحنيكا ءتىلى بولىپ جارىتا ما، جوق الدە تەحنيكا ءتىلى بولۋ حالىق اراسىنا قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن ءبىر تەتىك پە؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءسوز جوق، قازاق ءتىلى تەحنيكانىڭ دا ءتىلى بولا الادى.وندا اۋدارما مەن تەرمينولوگيا ۇلكەن ءرول اتقارادى.
فاريزا بايەلى:قازاق تىلىندە قاي سالالاردا سوزدىك جەتىسپەيدى؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: مىنا ماسەلەنى زەرتتەپ ءتۇسىنىپ، الۋ كەرەك، قاراعىم. بىرەۋلەردە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ادامدارى بۇكىل سوزدىكتى شىعارۋ كەرەك دەگەن وي قالىپتاسىپ قالعان. ولاي ەمەس. ءتىل ءبىلىمى وزىنە قاتىستى تەرميندەرىن شىعارسا، باسقا سان ءتۇرلى ماماندىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ وكىلدەرى وزدەرى جاساۋ كەرەك. سانالى تۇردە وسى سوزدىكتەرگە اركىم كىرىسۋ كەرەك. ويتكەنى ءاربىر عىلىمنىڭ دامۋى ءۇشىن، ورەسىنە جەتۋى ءۇشىن ونىڭ تەرمينولوگيالىق لەكسيكاسى قالىپتاسۋ، جۇيەسى ءتۇزىلۋى قاجەت. وعان ءار ماماندىق وكىلدەرى جاۋاپتى. جانە سونى جاساي وتىرىپ، ونى تولىق جاساۋعا مۇمكىندىك بار. وعان ارينە قازاق ءتىلدى مامان بولۋى شارت. تىلشىلەردىڭ بۇعان قانداي قاتىسى بار، سالالىق سوزدىكتەر جاسالعاننان كەيىن ولاردىڭ بارلىعىن تەكسەرىپ شىعاتىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ ادامدارى. نەگە؟ ولار ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس ءتۇزىلدى مە، جوق پا، ەرەجە تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە مە دەگەندى ءتىلشى ماماندار انىقتايدى. وسىلاي ءبىر-بىرىمەن وداقتاسۋ، ءتۇسىنىسۋ ارقىلى كەرەمەت تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر جاساۋعا بولادى.
فاريزا بايەلى:تىلگە قاتىستى جاسالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى اتاپ بەرە الاسىز با؟ ناقتىراق سانى مەن ناتيجەسىن ساراپتاپ بەرىڭىزشى...
ومىرزاق ايتبايۇلى: 1990-92جىلدارعا ارنالعان العاشقى باعدارلاما بولدى. بۇل باعدارلامانىڭ جاسالۋىنا تىكەلەي ءوزىم قاتىستىم. ول كەزدە ورتالىق پارتيا كوميتەتى جۇمىس ىستەيدى. ورتالىق پارتيانىڭ يدەولوگيا بويىنشا سەكرەتارى وزبەكالى جانىبەكوۆ دەيتىن ۇلى قازاق بولاتۇعىن. بىز ونىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ، قويان-قولتىق جۇمىس جاسادىق. وزەكەڭ ءبىر كۇنى جوسپارالاۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى جاراسباي دەگەن ازاماتپەن جولىقتىرىپ، 1 اپتا وتىرىپ وسى باعدارلامانىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قاراپ، تۇزەپ، سۇرگىلەپ شىعىڭدار دەپ تاپسىرما بەردى. اتالمىش باعدارلامادا 2000 جىلعا دەيىن ءىس-قاعازدار تۇگەلدەي مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ كەرەك ەدى. سول جۇمىس جاقسى ءجۇرىپ كەلە جاتقان. ءتىپتى، قاي وبلىس قاي ۋاقىتتا تولىق كوشەتىنىنە دەيىن مالىمەتتەر بەرىلىپ، قارقىندى جۇمىس جاساپ جاتقان ەدىك. بىراق، ول باعدارلاما تۇگەل ورىندالماي قالدى.
فاريزا بايەلى: نەگە؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءبىر جىلدان كەيىن سول كەزدە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ورىنباسارى قارامانوۆتىڭ ەكى پۋنكتەن تۇراتىن قاۋلىسى شىقتى. سول قاۋلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ودان ارى قاراي دامۋىنا ۇلكەن كەدەرگى بولدى. ەكپىندەپ،قارقىنداپ كەلە جاتقان ءتىلدىڭ جەتىستىكتەرى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. بۇل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندەگى باعدارلاما ەدى، ارينە، كەمشىلىكتەر بولدى. بىراق، سوعان قاراماستان ورىندالۋعا ءتيىستى كەرەمەت پۋنكتەرى بولاتىن. اقىرى باعدارلاما جۇزەگە اسپاي قالدى. ونان سوڭ ەكىنشى 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما ءتۇزىلدى. ونى ەلباسى ءوزى قاداعالاپ قاپەرىنە الدى. جاقسى جاڭالىقتار بولدى. ءبىرىنشى باعدارلاماداعى نەگىزگى قۇرىلىم ساقتالعان بولاتىن. بىراق، ونىڭ تيىمدىلىگى ونشا بولعان جوق. ءبىراز ماسەلەلەر قولعا الىنىپ، ءبىراز ماسەلەلەر قولعا الىنعانداي بولدى. كوڭىلدى كونشىتپەدى. سوندىقتان سول باعدارلامالاردا كەتكەن كەمشىلىكتەردى ەسەپكە الا وتىرىپ، ءۇشىنشى باعدارلاما ءتۇزىلدى. ول 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما. بۇل باعدارلاما دا تالاي تالقىلاۋدان ءوتتى. دەگەنمەن وسى باعدارلامادان كۇتەتىنىمىز مول. لايىم سوعان جەتكىزسىن. ونىڭ ۇستىنە ءۇشىنشى باعدارلامانىڭ ءبىتىمى بولەك، الەم تاجىريبەلەرىنەن الىنعان نۇسقالاردان ۇلگى الىپ جۇزەگە اسىرۋ بار. ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەدى.
فاريزا بايەلى: پارلامەنتتى قازاقشا سويلەتۋ كىمنىڭ قولىندا دەپ ويلايسىز؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: حالىق الدىندا بار ۋادەسىن بەرىپ، حالىققا ەلگە، تىلگە قىزمەت جاسايمىن دەپ بولعان دەپۋتاتتىڭ قولىندا. ەلباسى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەدى، سودان سوڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەدى، ودان ارتىق نە كەرەك؟ ءاربىر سانالى ادامنىڭ ساناسىنا تيەتىن سوزدەر عوي. سانالارىنا جەتپەسە وزدەرىنەن كورسىن!
فاريزا بايەلى: جۋرناليست بولعاندىقتان قانشاما ءباسپاسوز مالىمدەمەلەرىنە، كونفەرەنتسيالارعا قاتىستىم، ءبىرى دە قازاق تىلىندە بولعان ەمەس، باسقانى قويا تۇرايىن، مەن نە ىستەي الامىن؟ مەنىڭ نامىسىما تيەدى.
ومىرزاق ايتبايۇلى: قاراپايىم ءجۋرناليستىڭ قولىندا كوپ دۇنيە بار. سەنىڭ قولىڭدا ۇلكەن قارۋ بار. قازاقتىڭ ءتىلىن تولىق مەڭگەرسەڭ - سەنىڭ قارۋىڭ سول. سونى دۇرىستاپ، ەڭ الدىمەن ءوزىڭ ۇقساتا بىلسەڭ، ءوزىڭ سويلەتە بىلسەڭ حالقىڭ دا سويلەيتىن بولادى. وسىنداي ماقساتىڭا جەت.
فاريزا بايەلى: اعا، حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى قانداي؟
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءبىزدىڭ جۇمىس جاساپ كەلە جاتقانىمىزعا دا 20 جىل دا بولىپ قالىپتى. ءبىز، 1989 جىلى قىرقۇيەك ايىندا قۇرىلعان بولاتىنبىز. مىنە،سودان بەرى 4 قۇرىلتاي سەزىن وتكىزىپپىز. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ماقساتى ءاۋ باستا، ءار قازاقتىڭ نامىسىن قايراپ، ساناسىن كوتەرۋ ەدى. ءاربىر جۇمىسىمىزدى وسى قاعيدامەن جاساپ كەلەمىز. بيىل، قىركۇيەك ايىنا قاراي 5 قۇرىلتايىمىزدى وتكىزبەكشىمىز. وندا جارعىلارعا قاتىستى، «مەملەكەتتىك تىلگە جەكە زاڭ كەرەك» دەگەن سەكىلدى جوبالارىمىزدى ايتىپ، ماسەلە كوتەرمەكشىمىز. سونىمەن قاتار، بيىل حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ 2 تومدىق شەجىرەسىن شىعاردىق. مىنە، وسى كىتاپتان ءبىزدىڭ بۇكىل جۇمىستارىمىز تۋرالى ماعلۇماتتاردى الا الاسىزدار.
فاريزا بايەلى: تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا تىلەگىڭىز...
ومىرزاق ايتبايۇلى: ءبىز باسىمىزدان ءتۇرلى مەملەكەتتىك مەرەكەلەردى كەشىرىپ كەلە جاتىرمىز.سولاردىڭ ىشىندە كوڭىلىم ءۇيىپ قالايتىنى، «ناۋرىز»، «بىرلىك كۇنى». وسىلاردان باسقاسىنىڭ ءبارى حالىقتىق مەرەكە دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ەندى ءبىزدىڭ قازاق ءۇشىن مەرەكەلەردىڭ ەڭ تورەسى - تاۋەلسىزدىك كۇنى. اتا-بابالارىمىز ۇرانداتىپ، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەنەن وسىنشاما ەلدى، جەردى بىزگە تاستاپ كەتىپ وتىر. اتا-بابالارىمىزعا بىزدەن مىڭ تاعزىم. كۇرەستى، قان توگىلدى، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭىن وسى ۋاقىتقا دەيىن اڭساپ كەلدى. ءبىر جاعىنان اللا، ەكىنشىدەن، كۇرەسكەرلىكتىڭ ناتيجەسى. 1991 جىلدان باستاپ، دەربەس مەملەكەتپىز. قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك. ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز شەشەتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇدان ارتىق بىزگە قانداي مەرەكە بولۋ كەرەك. ءاربىر قازاق وسى مەرەكەنى جانىمەن، تانىمەن ءتۇسىنىپ، قولداپ-قورعاپ، باعالاي، مەرەكەلەي ءبىلۋى كەرەك. اركىم وزىنە ەسەپ بەرۋى شارت. ەلىمە ۇنىممەن، سوزىممەن، ىسىممەن نە بەردىم دەپ ويلانۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى باقي بولسىن. تۇعىرىن تۇسىرمەي مىقتاپ ۇستاي بىلەيىك. ىشىمىزدە اناسىنىڭ ءتىلىن بىلەتىندەرى بار، بىلمەيتىندەرى بار بۇل دۇنيەدەگى جالعىز «قازاقستان» دەگەن مەملەكەت. قازاقستاننىڭ تىرلىگى ازاماتتارىنىڭ تىرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. ول بىرلىگىنە، ىنتىماعىنا، ءىس-ارەكەتتەرىنە بايلانىستى. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا بىلەتىن ۇيىمشىلدىعىمىزدان ەشقاشان اجىرامايىق.
فاريزا بايەلى: سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت!
ومىرزاق ايتبايۇلى، حالىقارالىق
قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى
Cۇحباتتاسقان - فاريزا بايەلى
