اقتان توكىش. ماڭگۇرتستان (جالعاسى)
شىنىمدى ايتار بولسام، تۋعان ۇيىڭدەي بولىپ ەتىڭ ۇيرەنگەن كولونيانى تاستاپ كەتۋ قيىن نارسە ەكەن. ءوز ارامىزدا ءبىز ونى «قىستاۋ» دەپ اتايتىنبىز (شىنىنا كەلگەندە ونى پەسحانا دەگەن دۇرىس). ولاي دەپ اتاعانداعى ويىمىز - بىر كۇنى جاز جايلاۋعا كوشەرمىز دەگەن ءۇمىتىمىز بولعاندىقتان. جالعىز مەن عانا كوشىپ جاتىرمىن. بۇل «قىستاۋدى» تاستاپ بارا جاتقان جالعىز مەن ەمەس. كوپشىلىگىمىزدىڭ مۇنداي كەزدە بىلگىمىز كەلەتىن نارسەسى - بىزدەن بۇرىن بوسانعاندار بۇرىنعى ومىرگە قالاي ورنالاستى ەكەن؟ قالاي جانە قايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ بۇرىنعى تانىستارىنان كىمدى تاپتى؟ سۇراقتارىمىزدىڭ جاۋابى جوق ەدى. ەندى مەن سول «قايتا ورالعانداردىڭ» تاعدىرىن بىلسەم دەپ ويلايمىن. وسى بەلگىسىزدىك مەنى قورقىتا باستادى. مەنى انا جاقتا نە كۇتىپ تۇر؟ ول جاقتا ءبارىمىزدى نە توسىپ تۇر؟
II
شىنىمدى ايتار بولسام، تۋعان ۇيىڭدەي بولىپ ەتىڭ ۇيرەنگەن كولونيانى تاستاپ كەتۋ قيىن نارسە ەكەن. ءوز ارامىزدا ءبىز ونى «قىستاۋ» دەپ اتايتىنبىز (شىنىنا كەلگەندە ونى پەسحانا دەگەن دۇرىس). ولاي دەپ اتاعانداعى ويىمىز - بىر كۇنى جاز جايلاۋعا كوشەرمىز دەگەن ءۇمىتىمىز بولعاندىقتان. جالعىز مەن عانا كوشىپ جاتىرمىن. بۇل «قىستاۋدى» تاستاپ بارا جاتقان جالعىز مەن ەمەس. كوپشىلىگىمىزدىڭ مۇنداي كەزدە بىلگىمىز كەلەتىن نارسەسى - بىزدەن بۇرىن بوسانعاندار بۇرىنعى ومىرگە قالاي ورنالاستى ەكەن؟ قالاي جانە قايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ بۇرىنعى تانىستارىنان كىمدى تاپتى؟ سۇراقتارىمىزدىڭ جاۋابى جوق ەدى. ەندى مەن سول «قايتا ورالعانداردىڭ» تاعدىرىن بىلسەم دەپ ويلايمىن. وسى بەلگىسىزدىك مەنى قورقىتا باستادى. مەنى انا جاقتا نە كۇتىپ تۇر؟ ول جاقتا ءبارىمىزدى نە توسىپ تۇر؟
II
بوسانار الدىندا مەنىمەن ارنايى ءتۇسىندىرۋ جۇرگىزىلدى. ماقساتى - ماعان جاڭا ومىرگە بەيىمدەلۋگە كومەكتەسۋ بولسا كەرەك. ءتيىستى قۇجاتتارىمدى الدىم: جاڭا ۇلگىدەگى تولقۇجات، ول ءوزى كومپيۋتەرلىك مينيديسكىگە ۇقسايدى. تۇسىنگەنىم - ونىڭ ىشىندە مەن جايلى بارلىق دەرەكتەر بار، ساۋساقتارىمنىڭ تاڭباسىنان باستاپ كوز قاراشىعىمنىڭ بارلىق سيپاتتامالىق دەرەكتەرى بەرىلگەن. بەرىلگەن قونىس كۋالىگى بويىنشا استانانىڭ ماڭىندا تۇرۋعا ءتيىس ەكەنمىن. سونىمەن بىرگەي بانكىلىك كارتوچكا بەردى، كارتوچكا ارقىلى زەينەتكەر ەسەبىندە ماعان مەملەكەت بەلگىلى ءبىر سومادا اقشا اۋدارىپ تۇرادى. بۇل اقشا ماعان ەڭ قاجەتتى دەگەن نارسەلەرگە جەتەدى: «old people-hause» اتتى باسپاناعا، ءۇش رەت تاماق، دارىگەرلىك قىزمەت، كيىم-كەشەك، كولىكپەن ءجۇرۋ بيلەتى، جىلىنا ءبىر رەت ەل ايماعىندا بارۋ-كەلۋ جول قاراجاتى. ينسترۋكتوردىڭ تاعى ءبىر ايتقانى، ەلىمىزدە زەينەتكەرلەر جاقسى ءومىر سۇرەدى، سەبەبى مەملەكەت ولاردى ءوز قامقورىنا العان، بالالارى دا كومەكتەسەدى. سوندىقتان دا ولار ەل اۋماعىندا كوپ قىدىرۋىنا، ءتىپتى جەكە ءۇي ساتىپ الۋىنا دا بولادى ەكەن.
مىنە، وسى جەردە ينسترۋكتور ماعان مەنىڭ وتباسىم جايلى ايتىپ بەردى. قىزىمنىڭ 15 جاسار ۇلى مەن 12 جاستا قىزى بار ەكەن. ۇلدارىمنىڭ ۇلكەنىنىڭ ەكى قىزى، كىشى ۇلىمنىڭ 2 ۇلى بار كورىنەدى. مەن ءۇشىن ەڭ جاقسى جاڭالىق وسى بولدى. قالعان جاڭالىقتارى ونشا ماڭىزدى ەمەس. كولونيادا جاتقان كەزىمدە بالالارىمنىڭ جاس شاماسىن ەسەپتەپ، نەمەرەلەرىم بار شىعار، ولاردى دا كورەتىن كۇن تۋار دەپ ارماندايتىنمىن. ەندى سول ارمانىما جەتىپ وتىرمىن. ءوز باقىتىما ءوزىم سەنەر ەمەسپىن. مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەگەنىم، «old people-hause, قارتتار ءۇيى» دەگەن نەمەنە؟ نۇسقاۋشىنىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، بۇل ءوزى قاريالارعا بارلىق جاعداي جاسالعان ۇيلەر كورىنەدى. اسحاناسى، ارنايى بولمەلەرى، تۇرۋشىلارعا بارلىق جاعدايلار جاسالعان. مۇنداي ۇيلەر بارلىق قالالاردا بار، سوندىقتان مەن قايدا بارسام دا، ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلەدى ەكەنمىن. بۇل جاڭالىق ماعان ۇناعان جوق، مەن ءوز بالالارىما بارىپ سولاردىڭ قولىندا تۇرامىن دەدىم. بىراق نۇسقاۋشى ماعان كامەلەتكە جەتپەگەن وتباسىلىق ۇيلەردە تۇرۋعا بولمايدى دەدى. بالالارىمنىڭ ۇشەۋىندە دە كامەلەتكە جەتپەگەن نەمەرەلەرىم بار، سوندىقتان مەن ولاردىڭ ۇيىنە كۇندىز جانە كەشكى ۋاقىتتاردا عانا بولا الادى ەكەنمىن. بۇل نە ساندىراق؟! سوندا مەن ءوز بالالارىممەن بىرگە تۇرا المايمىن با؟!
نۇسقاۋشىنىڭ تاعى ءبىر ايتقانى، ورنالاسىپ العان سوڭ جانە الەۋمەتتىك قامقور جاساۋ ورىندارىنا تىركەلىپ بولعان سوڭ ىستەيتىن ءبىرىنشى ءىسىم - قىزىمنىڭ ۇيىنە بارۋ (بالالارىم سولاي شەشىپتى), سوسىن ۇلىما بارۋىم كەرەك، ونان كەيىن قايدا بارسام دا ءوز ەركىم. ەگەر مەن باسقا ورداعا بارعىم كەلسە (وبلىستار وسىلاي اتالاتىن بولىپتى), وندا ۆيزا الۋعا ءتيىس ەكەنمىن. وردانىڭ شەكاراسىنان وتكەن كەزدە بانكىلىك كارتوچكام اۆتوماتتى تۇردە سول وردانىڭ ۆاليۋتاسىنا اينالادى. قالايشا ءار وبلىستىڭ ءوز اقشاسى بولادى دەپ تاڭدانعان سۇراعىما «بىرتىندەپ ۇيرەنەسىڭ، ولد پيپل حاۋزداعى قارتتار كومەكتەسەدى دەگەن جاۋاپ الدىم.
قىزىما باراتىن جول بيلەتىمدى نۇسقاۋشى سول جەردە قولىما بەردى، ءسۇيتتى دە باراتىن جەرگە اپاراتىن اۆتوبۋسقا ءمىنۋىمدى ءوتىندى. بيلەتكە قاراسام، باراتىن جەرىم قوستاناي، قىزىم ەشقايدا كوشپەپتى.
كوپ ۇزاماي كولىگىمىز جولعا شىقتى. جىلدار بويى تەك اياعىممەن جۇرگەن مەن بەيباققا ميكرواۆتوبۋسقا ءمىنۋدىڭ ءوزى ءبىر ەرەكشە نارسە. كوپتەگەن نارسەلەرگە جاڭادان ۇيرەنۋگە تۋرا كەلەدى. نۇسقاۋشىنىڭ تۇسىندىرگەندەرىنىڭ ەشقايسىسى ماعان ەشتەڭەنى ايقىنداعان جوق، جول بويى جۇزدەگەن سۇراقتار ميىما كىرىپ-شىعىپ جاتىر. نە بولارىن الداعى ۋاقىت كورسەتەر.
ماعان ەڭ الدىمەن كوز قۇمارىمدى تويدىرىپ الۋىم قاجەت. تەرەزە سىرتىنداعى تابيعات كورىنىسىنە تويار ەمەسپىن. جىلدار بويى كورگەنىم تەك ءتورت قابىرعا، تەمىر شارباق، تىكەنەك سىمدى قورشاۋ مەن بەتون شاڭىراق. ەندى، مىنە - بوستاندىق تۋدى. كوزىمدى الىسقا، قيىرعا تاستاپ، وي مەن تولعانىسقا بەرىلىپ كەلەمىن، ەستەلىك پەن قيال، ارمان ءبارى قاباتتاسىپ جاتىر. مەنىڭ وي، تولعانىستارىما قيىر دالا ءوزىنىڭ شەكسىزدىگىمەن، بايسالدىلىعىمەن جانە ءۇنسىز بەيتاراپتىعىمەن جاۋاپ بەرىپ جاتقانداي. «تار ەتىك كيمەگەن، ءومىردىڭ كەڭدىگىن تۇسىنبەيدى» دەپ قازەكەم بەكەر ايتپاسا كەرەك.
ءساۋىر ايى بولاتىن، اۋادا كوكتەمنىڭ ءيسى مۇڭكىپ تۇر. جاتتاندى ءسوز دەڭىزدەر مەيلى، ءاربىر جۇتىم اۋانى كەۋدەمە تارتقان سايىن كوكتەم مەنىڭ تۇلا بويىما ەنىپ جاتقانداي سەزىنەمىن. كەڭ دالا ۇيالعان سەكىلدەنىپ، بەتى جاسىل تارتىپ، جايباراقات ادەمىلەنە باستاعانداي كوركەم كورىنىپ بارادى. دالانىڭ مۇنداي كۇتپەگەن جەردەن سۇلۋ قىزداي كورىكتى تارتقانىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم. جان-جاعىنداعى وزگەرىستەردى تۇسىنبەيتىن پاك مىنەزدى قىلىعىمەن، سۇلۋلىعىمەن، تولىسىپ جاراسقان بوي بىتىمىمەن جۇرتتى تاڭداندىرعان بويجەتكەن سۇلۋعا ۇقساپ كەتتى. ءبىر كەزدەردە مەن كورگەن كەڭ شەكسىز، قار باسقان، تىرشىلىك بەلگىسى جوق ۇلانعايىر كەڭىستىك ءبىر ساتتە جارقىراعان جۇمساق شۋاعىمەن، كەڭ اسپاننىڭ استىنداعى جۇمساق كوك مايسا كىلەمىن قوناقجايلىلىقپەن جايىپ تاستاعانداي. ءبىر عانا ساتتە بولعان وسى وزگەرىستى ءتۇسىنۋ ماعان سول ساتتە مۇمكىن ەمەس-ءتى. مەنىڭ كوكتەم ايىندا بوستاندىققا شىققانىم قانداي جاقسى بولعان دەسەڭشى.
باراتىن جەرگە كەشكى 5 شاماسىندا جەتتىك. ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىندە مەنى ءۇي كومەندانتى الدىمنان شىعىپ كۇن تارتىبىمەن تانىستىردى. ەڭ ماڭىزدىسى، تاماق ىشەتىن ۋاقىتتى ايتتى. تاماق ءىشۋ ۋاقىتىن بۇزۋىما بولادى ەكەن، ونداي جاعدايدا تاماق دايىنداۋ ءوز موينىمدا ەكەن. ماعان بارلىق جاعدايلارى بار كىشكەنتاي ەكى بولمەلى پاتەر ءبولىنىپتى، بولمەلەردەن بولەك اس دايىندايتىن جەرى بار.
«ءۇي» دەگەن نارسە مەندە بولماعانى قانشا زامان. سودان بولسا كەرەك، بۇل ەكى بولمە ماعان ەرەكشە ۇلكەن ءارى ادەمى بولىپ كورىندى، ءىشى تاپ-تازا، قاجەت دەگەن دۇنيەلەردىڭ ءبارى بار: جيھاز، تەلەۆيزور، تەلەفون، كورپە-توسەك، بارىمەن جابدىقتالعان اس ءۇي. كەشكى ساعات 7-ە اسحاناعا ءتۇستىم. تەزىرەك بىرەۋمەن تانىسىپ سويلەسۋگە اسىعىپ كەلەمىن. ارينە، ءوز قاتارىمنان بولسا جاقسى بولار ەدى. ول جاعىنان مازاسىزدانۋدىڭ ەش قاجەتى جوق ەكەن. جاس جاعىنان قاتارلار عانا ەمەس، كولونيادان بوسانعاندار دا بار ەكەن. كەيىن وسى ءجايتتار ەسىمە تۇسكەندە، نە سەبەپتەن مەن سياقتىلاردى ءوز پىكىرلەستەرىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيعان دەگەن وي ءبىراز ويلانتتى.
مەنىڭ «جاڭا ادام» ەكەنىم بىردەن كورىنىپ تۇرسا كەرەك، ۇستەل باسىندا وتىرعان ءۇش ەر كىسى قاستارىنا شاقىردى. بۇگىن عانا بوستاندىققا شىققانىمدى ەستىگەن ولار، وزدەرىنىڭ جاعىنان ماعان قاجەتتى كومەك كورسەتۋگە، بىلگىم كەلەتىن سۇراقتارعا جاۋاپتارى دايىن ەكەنىن ايتىپ جاتىر. بۇل كىسىلەردىڭ بوسانعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولىپتى (الدى ەكى، ارتى ءبىر جىل), ەلدەگى جاعدايمەن تانىسىپ ۇلگىرىپتى. ونداعان جىل بۇل ومىردەن وقشاۋ بولعان ادام ءۇشىن جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن تۇسىنەتىن ادامدار. الدىمەن وزدەرىن قىسقاشا تانىستىرعان سوڭ، ماعان سۇراقتارىڭدى قويا بەر دەدى. سۇراقتارىم بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاپىرلاي باستاعانىن كورگەندە جاپپاي ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر. قاسىمىزدا جاقىنداۋ ۇستەلدە وتىرعان، سەبەبىن تۇسىنگەندەر جىميىپ كۇلەدى. اتىم مۇحتار دەپ تانىستىرعان ءبىر كىسى، بۇگىن مەن ەرتەڭ ءبارىمىز ساعان كەزەكپەن قازاقستان جايلى ءتۇسىندىرۋ اڭگىمەسىن جۇرگىزەيىك، سوسىن عانا سەنىڭ سۇراقتارىڭا جاۋاپ بەرگەن دۇرىس بولار دەگەندى ايتتى. ماعان ەڭ ءبىرىنشى بىلگىم كەلەتىن سۇراقتارعا - ەلدە «نە بار»، سوسىن «قالاي»، «نەگە»، «قايدان پايدا بولدىعا» جاۋاپ الۋ. كەشكى تاماقتان سوڭ ءبارىمىز «سۇقباتتاسۋ» بولمەسىنە بارىپ ارقايسىسى ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا وتىرىپ اڭگىمەنى باستادىق. اڭگىمەنى باستاۋ وڭاي ەمەس-ءتى، بۇل كىسىلەر ونىڭ وڭاي ەمەستىگىن تۇسىنگەن ادامدار، تالاي رەت وسىنداي اڭگىمەلەردى جاڭادان كەلگەندەرگە ايتىپ ماشىقتانعاندار. كەيبىر كەزدەردە ولار مەنىڭ كوزقاراسىما، اڭگىمەنىڭ ماعان قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىنا كۇدىكتى قاۋىپپەن قاراعانداي كوز تاستايدى. مۇمكىن ارنايى جىبەرىلگەن ادام بولارمىن. قانشالىقتى مەنىمەن اشىق اڭگىمە، پىكىر بولىسۋگە بولاتىنىن انىقتاعىسى كەلەتىندەي بولىپ كورىندى ماعان. ولاردىڭ بۇل مىنەزىنىڭ سىرىن كەيىنىرەك، اڭگىمە بارىسىندا اڭعارا باستادىم. ءبىزدىڭ قاسىمىزداعى جۋرنال ۇستەلىندە شاعىن اپتەچكا جانە بۇرىن دارىگەر بولعان اندرەيدىڭ «مۇمكىن بۇگىنگە وسى اڭگىمە جەتىپ قالار؟ جاعدايىڭىز قالاي؟» دەگەن سۇراقتارىنان كەيىن عانا ءتۇسىندىم.
وسى كەشتە ەستىگەن اڭگىمە ماعان ەشقانداي قيسىنى جوق سوزدەر سياقتى بولىپ كورىندى. العاشىندا، وسىلار ماعان كۇلىپ، مەنى ويناتىپ وتىر ما ( جاڭا كەلگەندەرمەن ويناۋ، ازىلدەۋ ومىردە ءجيى كەزدەسەدى) دەپ قاتەلەسىپ وتىر ەكەنمىن، ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارى اقيقاتقا تولى ءومىر شىندىعى ەكەن. قورقا باستادىم. تۇرلەرىنە قاراسام، ولاردىڭ وزدەرى دە ءالى كۇنگە دەيىن ابدىراعان، ابىرجىعان، يىقتارىن ءزىل باسقانداي سەزىنىپ جۇرگەندەرىن بايقادىم. ءسۇيتىپ مەنىڭ ەستىگەندەرىم، مەنىڭ كۇلكىگە تەڭەپ جۇرگەندەرىم ءبىزدى وپىق جەگىزەتىن، وپات قىلاتىن جاعادايعا اپارۋى مۇمكىن نارسەلەر ەكەن.
III
العاشقى تانىستىرۋ اڭگىمەسى مەنىڭ الدىما قازاقستاننىڭ كارتاسىن جايىپ قويۋدان باستالدى. ونى «قازاقستانمەن قىسقاشا تانىستىرۋ» دەگەن تاقىرىپپەن اتاسا دا بولادى.
- تانىستىرۋدى ۇزاققا سوزباس ءۇشىن ساعان ەلدىڭ جالپى سيپاتتاماسىن ايتىپ بەرەيىن. مايدا-ءشۇيدالاردى تاپتىشتەي بەرسەك، بۇل بىتپەيتىن اڭگىمە، ولار سوسىن... - دەدى مۇحتار.
اڭگىمەمىز بەس ساعاتقا سوزىلدى. تىڭداپ وتىرمىن، بىراق ونى ەستىگەن سايىن دەنەم تىتىركەنىپ، ولاردىڭ سوزدەرى قۇلاعىما كۇڭگىرلەپ، ۇيقى مەن وياۋ اراسىنداعى جاعدايدا وتىرمىن. جاڭا عانا تانىسقان، بۇرىن تانىمايتىن كىسىلەردىڭ ماعان وسى ايتقاندارى شىندىققا جۋىسپايتىن اڭگىمەلەر دەگەن وي سانامنان كەتپەي تۇرىپ الدى. بىراق، ءوزىمدى ءوزىم ۇستاپ اياعىنا دەيىن تىڭداۋعا كوندىردىم.
ءبىرىنشى بىلگەنىم، قازاقستاننىڭ جەرى 11 ەلگە جالعا بەرىلىپتى. ولار ەلگە 2015 پەن 2020 جىلدارى ارالىعىندا كىرگەن. ءبىرىنشى بولىپ قىتايلار «كىرىپتى». ولار شىعىس قازاقستان مەن الماتى وبلىستارىن جالعا العان، قازىر بۇل ايماق «قىتاي وردا» دەپ اتالادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا بۇل ايماققا 7 ميلليون قىتايلىقتار كەلىپتى (ناقتى تسيفردى ەشكىم بىلمەيدى). ولاردىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن جۇمىسشىلار، ساۋداگەرلەر، مەكەمە قىزمەتكەرلەرى. اينالىساتىن قىزمەتتەرى - قازاقستان مەن رەسەيدى ارزان تاۋارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ەگىستىك ونىمدەرىن قىتايعا جىبەرىپ تۇرادى. 20 جىل جالعا بەرىلگەن ۋاقىتتا رەسمي دەرەك بويىنشا 6 ميلليون قىتايدىڭ بالاسى دۇنيەگە كەلىپتى.
قازاقستانعا ەڭ سوڭعى بولىپ كىرگەن وزبەكستان وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىزىلوردا وبلىستارىن جالعا العان. بۇل ايماق «وزبەك وردا» دەپ اتالادى. ءبىر ەرەكشەلىگى سول، جالعا العان جەرلەرگە ءوز ادامدارىن ەڭ كوپ كىرگىزگەندەر، وسى وزبەكتەر مەن قىتايلار ەكەن.ولار بارلىق جۇمىس سالالارىنا وزدەرىنىڭ توپ-مەنەدجەرلەرىن الىپ كەلگەن، جۇمىس ىستەۋگە قازاقستاندىقتاردى جالدايدى. جالعا العان بەس جىل ۋاقىتتان كەيىن وزبەكتەر اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ سالاسىندا قىتايمەن باسەكەدە ولارمەن تەڭەسىپ ازيا ايماعىنىڭ كەڭىستىگىن تاۋارمەن تولتىرا باستادى. وزبەكتەردىڭ شىعارىپ جاتقان ونىمدەرى بۇگىن قىتايلىقتاردىكىنەن قىمبات ەمەس، ولار قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا جانە باسقا ەلدەردە سۇرانىسقا يە ونىمدەردى ءوسىرىپ ساتىپ جاتىر. ولاردىڭ كوكونىستەرى مەن جەمىستەرى بۇگىن باتىس ەۆروپاعا دا جەتتى، ءوتىمدى، سەبەبى ەكولوگيالىق تۇرعىدان العاندا تازا ءارى ارزان. 3 ميلليون كوشىپ كەلگەن وزبەكتەر جەرگىلىكتى حالىقتى ىعىستىرا باستادى
جاپونيا پاۆلودار وبلىسىنا كەلدى. ولار ۋران كەنىن ءوندىرۋدى كوزدەپ كەلىپ ەدى، ەندى سوعان قولىن جەتكىزىپ وتىر. ۋرانعا بايلانىستى بىرنەشە حالىقارالىق داۋ-جانجالعا تۇسكەن قازاقستان الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ قويعان شارتتارىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپ «تازا جۇمىس ىستەيتىن» جاپونداردى كىرگىزدى. بىرنەشە ءىرى جاپون فيرمالارى ەلەكتر پريبورلارىن قۇراستىرۋمەن اينالىسادى، ونىمدەرىن كورشى ەلدەرگە ساتادى.
ماڭعىستاۋ وبلىسىندا - يران. بۇل كەلىسىمدەر كوپتەگەن ەلدەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى، بىراق ودان ەشتەڭە شىقپاي جالعا بەرۋ پروتسەسى توقتاماي، كەرىسىنشە قازاقستاننىڭ جەرلەرىن جالعا بەرۋ ۇدەي ءتۇستى.
رەسەي پاۆلودار وبلىسىن وزىنە الماق بولىپ جاپونيامەن تالاستا جەڭىلىپ قالعان سوڭ، ۇلەسىنە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ءتيدى، بايقوڭىرعا قوجايىن بولىپ قالدى. بايقوڭىردى جالعا بەرۋدىڭ مەرزىمى 2040 جىلدا بىتەدى، ەندى وعان يەلىك ەتۋگە - قىتاي، فرانتسيا، اقش كەزەكتە تۇر. كەيىنىرەك گەرمانيا قوستاناي وبلىسىن، فرانتسيا - اتىراۋدى، اقش - باتىس قازاقستاندى العان سوڭ رەسەي نەمىس، فرانتسۋز، امەريكانداردىڭ تىقسىرۋىن توقتاتۋ ماقساتىندا اقتوبە وبلىسىنا «كىردى». ءسۇيتىپ، ءوزىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن «قاۋىپسىزدەندىرىپ» وتىر. رەسەي جالعا العان جەرلەرگە ءوز وتانداستارىن شاقىرۋدى بەلسەنە جۇرگىزىپ جاتىر. اقش رەسەيمەن شەكارالاس ايماعىنا 3 اسكەري بازانى ورنالاستىردى، فرانتسۋزدار مەن نەمىستەر ءوز جەرىندەگى زياندى ءوندىرىس ورىندارىن جالعا العان جەرلەرگە كوشىرىپ اكەلدى. ەندى ول ايماقتىڭ توپىراعى، سۋى، اۋاسى - بارلىعى ۋلانعان. بۇل جەرلەردىڭ جارامسىزدانۋى ەندى بىرنەشە ونداعان جىلعا سوزىلماق. ولاردىڭ ءبىر عانا ايىرماشىلىعى - كورەيلەر مەن يندۋستارمەن سالىستىرعاندا زياندى وندىرىستە ىستەيتىن جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا ەڭبەكاقىنى جاقسى تولەيدى.
قىرعىزستان جامبىل وبلىسىن جالعا الدى. ولار اسكەري بازا سالۋ قۇرىلىسىنا، بىرنەشە كىشىگىرىم اەروپورتتار سالۋعا قارجى سالىپ ولاردى سۇرانىس جاساعان ەلدەرگە جالعا بەرەدى. بۇل ايماقتا ورتالىق ازياداعى ەڭ جاقسى ۇلگىدە سالىنعان حالىقارالىق اەروپورت ورنالاسقان. وسىدان تۇسكەن پايدا مەن قازاقستانعا تولەيتىن جالدىق پۇلىنىڭ ايىرماسىنان تۇسكەن تابىستىڭ ارقاسىندا قىرعىزدار ءوز ەكونوميكاسىن اجەپتاۋىر جاقسى كوتەرىپ الدى. بىرنەشە جاڭا كاسىپورىندار اشىپ، ول جەرلەردە العاشقى بەس جىلدا شەتەلدىك ماماندار جۇمىس ىستەپ، كەيىن ولاردى ءوز ادامدارىمەن اۋىستىردى. ماتا ونەركاسىبىن دامىتتى، تۇسكەن تابىسقا ءتۋريزمدى دامىتىپ ونى حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەردى. قۇرىلىس ونەركاسىبى جاقسى دامي باستادى، جۇمىس قولى جەتپەي جاتقانىن بايقاپ، ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساپ شەتەلدەگى قىرعىز گاستاربايتەرلەرىن ەلگە قايتارۋ جۇمىسىن جۇزەگە اسىردى. از عانا حالقى بار وسى كىشكەنتاي عانا مەملەكەت ءوز حالقىنىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيىن شىعىسەۆروپالىق دارەجەگە كوتەردى، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاعدايى ورتالىق ازياداعى ەڭ ءتاۋىر ەلگە اينالدى.
قاراعاندى وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن يندۋستار مەن كورەيلەر ءبولىپ الدى (مەملەكەتى ەمەس، بىزگە باياعىدان تانىس الپاۋىت كومپانيالار). ولار بۇرىن جابىلىپ قالعان ەسكى رۋدنيكتەر مەن شاحتالاردى (قوڭىرات، ساياكە، ساران، اباي، ساتباەۆ، قارساقباي مەن جەزدى) قايتادان اشتى. قاراعاندى، جەزقازعان، سارىشاعان، اقتاۋ، مويىنتى، قارقارالى، اتاسۋ، جارىكە، قاراجال، شەت، بەكتاۋ-اتا شاتقالىنان جاڭادان 27 كەن ورىندارىن اشتى. جەرىمىزدە قويناۋى قازىلماعان ساۋ جەر قالعان جوق. ەلىمىزدىڭ بار بايلىعى: كومىر، ءتۇستى جانە قارا رۋدا، وسمي، رەني، مىس، التىن، كۇمىس، ۋران، حروم، موليبدەن، گرانيت، كۇكىرت جانە باسقا بايلىقتاردى جىرتقىشتىق ادىسپەن سورىپ جاتىر. جەرىمىزدە تابىلماعان بايلىق جوق! ءبارى دە اسىعۋدا. 49 جىلدىق جالدىق مەرزىمدە ولار بارىنشا الىپ قالۋعا اسىعۋدا. بولجامدار بويىنشا ولار بۇل ماقساتىنا 49 جىلدان بۇرىن جەتسە كەرەك، سەبەبى قور مولشەرى جىل ساناپ ازايۋدا. كيىك پەن ارحار تۇگەلىمەن قۇرىدى. ايماقتا ادام ءولىمى كوپ. بۇل «باسەكەدە» اباي، ساتباەۆ شاحتالارى، بالقاش اتوم الەكتر ستانساسى جانە بالقاش مىس قورىتۋ جانە تسينك كومبيناتتارى الدىڭعى ورىنداردا. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن شاحتادا بولعان اپات كەزىندە 537 ادام ءولىمى ورىن العاننان كەيىن جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردەن كوشە باستادى. ولاردىڭ ورنىن تۇرىكتەر مەن يندۋستار الدى. بىراق، ولار ءبىزدىڭ ەكولوگياعا، جەرگىلىكتى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا بەيىمدەلە المادى. امالسىزدان، قايتىپ كەلەر دەگەن ويمەن جەرگىلىكتى كەنشىلەردىڭ جالاقىسىن 3 ەسەگە كوتەردى. دەنساۋلىعىن كوپ اقشاعا ايىرباستاعاندار دا تابىلىپ جاتىر.
- سوندا بىزگە نا قالدى؟ - دەدىم شىداماي.
- بۇل اڭگىمەنى ەرتەڭگە قالدىرساق قايتەدى؟ قازىر وتە كەش ۋاقىت.
- جىگىتتەر-اۋ، نە دەپ تۇرسىڭدار؟ «ەرتەڭدەرىڭ» نە؟ مەنى بۇلاي قالدىرماڭدار!
- جارايدى، ابىرجىما. ءبارىن ايتامىز، ءبارىن تۇسىندىرەمىز.
ءسابيت ۇستەلدى قورشاپ وتىرعانداردى كوزىمەن شولىپ شىقتى دا ماعان نازارىن توقتاتىپ:
- قازاقستان نەگىزىنەن العاندا قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ ايماعىندا عانا قالعان.
ول وسىنى ايتتى دا، وسى ايتىلعانداردى وي ەلەگىڭنەن وتكىزىپ ءتۇسىنىپ ال دەگەندەي ۇندەمەي قالدى. مەن بولسام، قانداي ويعا توقتارىمدى بىلمەي وتىرمىن. تۇك تۇسىنبەگەن كۇيىممەن كارتاعا قارايمىن، ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوقپىن. اندرەي قولىمدى ۇستاپ تامىرىمدى باسقىسى كەلگەندەي بولدى. قولىمدى جۇلىپ الىپ، وزىمە ءوزىم كەلمەك بولىپ كارتاداعى ەلىمنەن قالعان بيشارا ايماققا كوز سالدىم. كوزىمنەن ءۇنسىز جاس شىقتى. مەنى تاڭداندىرعان نە دەيسىز عوي؟ ولار وسى ۇزىن كەشتە جالعا بەرىلگەن وبلىستاردى اتاپ ءوتتى. سوندا مەن اڭساعان ءۇمىت قايدا قالدى، مەن نەنى اڭسادىم؟ اقساقالدار مەنى باسقا جاعىنا قانشاما بۇرعىسى كەلگەنىمەن، مەن ول اڭگىمەگە دايىن بولمادىم.
اياعىما تاس بايلاعانداي بولىپ تۇردىم دا ەسىككە قاراي بەتتەدىم. باراتىن جاعىمنىڭ جولىن ۇمىتقاندايمىن. مۇحتار مەن ءسابيت مەنى شىعارىپ سالۋعا تۇرەگەلدى.
- قاتتى ۋايىمداما. ەندى ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. ءبىز 20 جىلعا كەش قالدىق. ۇيرەنۋگە تۋرا كەلەدى، ايتپەسە ءومىر سۇرە المايسىڭ. قالاساڭ، بۇگىنگى ءتۇن بىرەۋمىز قاسىڭدا بولايىق؟
- جوق، جوق. قاجەت ەمەس. مەن جالعىز بولعىم كەلەدى. قوشتاساردا ءسابيت:
- ەرتەڭ قالاعا شىعامىز. جان-جاعىڭا كوز سال، مەن قاسىڭدا بولامىن.
- جوق، بارا المايمىن. مەن وعان ءالى دايىن ەمەسپىن.
- تىڭداشى، مەنى. سەن ولاردىڭ ءومىرىن كورۋگە ءتيىسسىڭ، قورىقپا. كۇن اسقان سايىن قالاعا شىعۋىڭ قيىنداپ كەتەدى. وسى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان شىقپاعاندار بار بىزدە. ولار «شىعۋعا» ۇزاق دايىندالىپ اقىر سوڭىندا شىعا الماي قالعاندار.
- ءسابيت، مەنىڭ ەستىگەندەرىم سەندەردىڭ ايتقاندارىڭنان ۇققانىم عانا، مەنىڭ وعان سەنبەۋگە قۇقىم بار. ال، ەگەر سەندەردىڭ ايتقاندارىڭ شىن بولسا قايتەمىن؟ مەن سەنگىم كەلمەيدى، سەنۋگە قورقامىن!
- سول سەبەپتەن دە سەن ءوز قورقىنىشىڭدى جەڭىپ قالاعا شىعۋعا ءتيىسسىڭ. ناعىز ءومىر شىندىعىن كورىپ سول ومىردە تۇرمىس كەشۋ ءۇشىن، قيال-ارمانىڭنىڭ تۇتقىنى بولىپ قالماۋ ءۇشىن. ارەكەت جاساپ كور، سوسىن قالاي ءومىر سۇرەسىڭ، ونى ءوزىڭ شەشەسىڭ. «قالاي ءومىر ءسۇرۋدى ءوزىڭ شەشەسىڭ». ءدال وسىلاي ايتتى. ال، ءبىز ءوز بولاشاعىمىزدى، قالاي ءومىر ءسۇرتىنىمىزدى ءوزىمىز شەشە الامىز با؟ ءبىز ءۇشىن ءبارى شەشىلىپ قويىلعان، بىرنەشە بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءومىرى دە شەشىلىپ قويىلعان.
تاڭەرتەڭ عانا باقىتتى ادام ەدىم، باقىتتىمىن دەپ قۋانعانىم راس پا، وسى؟ تۇرمەدە بەكەر وتكەن جىلدارىم ءۇشىن ءوز تاعدىرىما، ادىلەتسىز سوتقا بارلىق وكپەمدى، رەنىشىمدى قالدىرىپ كەتىپ ەدىم. مەن كولونيادان شىققاندا جاڭا تۋعان ادامداي سەزىنىپ شىقتىم، مەن جاڭا ءومىردى قابىلداۋعا، جاڭا ءومىر سۇرۋگە بەل بايلاپ شىقتىم. نەگە سولاي ويلاعانىمدى بىلمەيمىن، جاڭا ءومىر مەن ءۇشىن تەك قانا باقىتتى بولادى، ەندى تەك جاقسىلىق بولادى دەپ كۇتتىم. تەك قانا جاقسى ءومىر، باسقاشا ەمەس.
جالعىز قالعان جاعدايىم - ەسەڭگىرەگەن كۇي، باسىم مەڭ-زەڭ، تۇراقتى ءبىر ويعا توقتالا الاتىن ەمەسپىن. بولعان جاعدايدىڭ ماعان ەش قاتىسى جوق سياقتى. جانىم دا، ءتانىم دە، سانا-سەزىمىم دە جاڭا پاتەردىڭ ىشىندەگى بوتەن ادامدىكى سياقتى. ءبىر ءوزىم ەكى بولمەنىڭ ەگەسىمىن، تالاي جىل بىرگە وتىرعان جىگىتتەر قاسىمدا جوق. كوز الدىمدا ونداعان جىلدار ءبىر كامەرادا جاتقان ارىپتەستەرىم تۇر. «كامەرا» دەگەن ءسوز كامەرالىق مۋزىكا دەگەن سوزدەن شىققان دەپ ازىلدەيتىن ەدىك. سەبەبى ءبىر كامەرادا وتىرعان ءتورت ادام («كۆارتەت» ءسوزى دە مۋزىكالىق تەرمين) تاتۋ تۇردىق. ايتپاقشى، بۇگىن مەنىڭ ءشاي دايىندايتىن كەزەگىمنىڭ كەلگەن كۇنى. كەتەر كەزىمدە جىگىتتەر ماعان: «ءشاي قويۋ كەزەگىڭنەن قاشىپ باراسىڭ» دەپ ازىلدەپ شىعارىپ سالعان ەدى. قازىر ولار نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ راشيد پەن نۇرلان شاحمات تاقتاسىندا شايقاسىپ جاتقان بولار، ال امان ارامىزداعى ناعىز ەرۋديت، كولونيا ءۇشىن كەزەكتى كروسسۆوردتى دايىنداپ جاتقان بولار. ايتپاقشى، قازىر وتە كەش ۋاقىت. ولار ۇيقىدا بولار. كەنەتتەن جىگىتتەرگە ورالىپ قاستارىندا بولعىم كەلىپ كەتتى. جان-جاعىما قارايمىن، مەنىڭ امبەباپ پاتەرىم ماعان تۇرمە سياقتى بولىپ كورىندى. مۇنداعىنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن بوتەن، تۇرمىسى دا، ادامدارى دا، ءوزىم دە بوتەنمىن.
كەرۋەتىمە قيسايدىم دا بۇگىنگى ەستىگەندەرىمدى وي ەلەگىنەن وتكىزە باستادىم. سونىمەن، ەندى جالعا بەرۋ ماسەلەسى 49 جىلدان 75 جىلعا دەيىن دەپ بەلگىلەنىپتى. قازىر 2035 جىلدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى ەسكەرسەك، جالعا بەرىلگەن جىلداردى قايتارۋ پروتسەسى ەندى 28 جىلدان كەيىن عانا باستالادى، ياعني 2063 جىلى باستالىپ 2090 جىلعا دەيىن سوزىلادى. وسىندايدى كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن بە؟ جوق! بۇل الاياقتىق ءىستى كىم جاسادى، قاشان؟ قاپ، سونى سۇراۋىم كەرەك ەدى، ەندى سونى ويلاپ ۇيىقتاي المايتىن بولدىم-اۋ. قانداي شارتتار نەگىزىندە جالعا بەرىلدى؟ قازاقتار قالاي جانە قايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ شىنىمەن-اق ءبارىن ايداپ اكەلىپ ءبىر وبلىسقا تىققانى ما؟ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە وتىرىپ باسىنعاندارى قالاي؟ جوق، جوق، بۇل جەردە باسقا ءبىر گاپ بار. اقساقالداردىڭ ايتقانى وتىرىك! بۇل جەردە ءبىر ارامزالىق تىرلىك بار. ولار مەن سياقتى تالاي ادامنىڭ ميىن اينالدىرعان! وزدەرى ايتتى ەمەس پە، بىراق نەگە ولاي ايتتى؟ بىزدەن نە كۇتەدى؟ وسىنداي ويلاردى ميعا ءسىڭدىرىپ ەسىمىزدى اۋىستىرعىسى كەلەتىن شىعار؟ ادەيى ءبىزدى وسى ۇيدەن شىقپاسىن دەپ، باسقالاردىڭ كوزدەرىنە كورىنبەسىن دەپ شىعارعىسى كەلمەيدى. وسى ويىم شىندىققا جۋىساتىن سياقتى. شىنىندا دا، نە بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءاي، الجىعان كارى شال! تەز، قوس تەلەۆيزوردى! ساعات تۇنگى 3 ەكەن، بىراق تۇندە دە تەلەارنالار جۇمىس ىستەي بەرەتىن بولار دەگەنىم دۇرىس ەكەن، ەلۋ شاقتى ارنالاردىڭ 20-ا جۋىعى ىستەپ تۇر. بارلىعىندا كوڭىل كوتەرەتىن باعدارلامالار، فيلمدەر، ءارتۇرلى مۋزىكالار. ارنالار ءارتۇرلى تىلدە سويلەپ جاتىر. ءبىر ارنادان ەكىنشى ارناعا اۋىستىرىپ جاتقانىمدا بۇرىن ەستىمەگەن ءبىر ءان ايتىپ جاتقان ءانشىنى كوردىم. بىرنەشە ءتىلدىڭ باسىن قوسىپ جاڭا ينتەرناتسيونالدىق ءتىل ويلاپ تاپقان با دەگەن وي كەلدى. مۇنداي دانىشپاندىق جاڭالىق تەك ءبىزدىڭ قازاقتان عانا شىعۋى مۇمكىن. بۇرىنعى كەزدەردە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەۋدى «قوسپا» دەيتۇعىن. ەندى بۇل «قوسپادا» ءۇش ءتىل بىرىكتىرىلىپتى. بۇل نەمەنە؟ ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ جەمىسى مە؟ تانىمال قازاق ءانشىسى بىلاي دەپ شىرقاپ تۇر:
You're ماگان - a superman,
Everything وتدام for سەن!
مەن - bride-كەلىن جۋز per cent
You're ماگان - the better كەنت!
Wait me, please! توحتانوۆيس!
Married me, وتىنەمىن، جەنيس!
اشۋلانعاننان تۇكىردىم دە تەلەۆيزوردى ءسوندىرىپ تاستادىم.
ايتسە دە، اقساقالدار ايتقان اڭگىمە شىندىق ەمەس بولار دەگەن وي ەسىمنەن شىقپاي قويدى. ولار ماعان بۇل اڭگىمەنى الجىعاندىقتان ايتىپ وتىر، وسى جەرگە تۇرۋعا جىبەرگەندەر مەنى دە سول شالدار سياقتى الجىپ كەتسىن دەپ ىستەگەنى دەپ ويلادىم. كولونيادا 23 جىل تۇرعان ومىرىمدە ارامىزدا 4 رەت «الجىپ» كەتۋ جاعدايى ورىن الدى. وندايلاردى ارنايى ايماققا الىپ كەتەتىن. بىراق، مەن الجىعان جوقپىن عوي، اقىل-ەسىم دۇرىس. ەندى ءبىر عانا نارسە بار: سىرتقا شىعىپ، ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ راس-وتىرىگىن، مەنىڭ قانداي قازاقستانعا كەلگەنىمدى انىقتاۋ!
ۇيىقتاۋعا تىرىستىم. ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە «قىستاۋ»-كولونيا. بارلىعىمىزدى تۇرمەدەن بوساتىپ جاتىر ەكەن، ءماز-مەيرامبىز. تۇرمە قاقپاسىنىڭ سىرتىندا تۋىسقاندارىڭ كۇتىپ تۇر دەگەن حاباردى ەستىپ ودان دا بەتەر قۋاندىق. ءبىر جاعىنان، ويلاماعان جەردەن پايدا بولعان قۋانىش ىشتەي ۇرەيلەندىرىپ، ول جاقتا كۇتىپ تۇرعان كىمدەر ەكەن، سىرتتا نە بولىپ جاتىر ەكەن دەپ كۇدىكتەندىرەدى. ءبارىمىز دە بوستاندىققا شىعىپ ەلىمىزگە پايدامىزدى جاراتامىز، ءبىر جەرىنە كىرپىش بولىپ قالانامىز دەگەن ويدامىز. ءبىر كەزدە مەنى قاراڭعى تار قاپاس بولمەگە الىپ كەپتى، ءدال سولاي بولارىن ءوزىم دە بىلەتىن سياقتىمىن. تەك مەنى عانا قالدىراتىنىن سەزگەندەيمىن. جابىلعان تەمىر ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ ونى تارسىلداتىپ ۇرىپ جاتىرمىن. ەسىكتى جۇدىرىعىممەن ۇرىپ، اياعىممەن تەۋىپ، باسىممەن دە سوعىپ جاتىرمىن، كوزىمدە جاس...
ەسىكتىڭ قاتتى تارسىلىنان ويانىپ كەتتىم. بىرازعا دەيىن ءوزىمنىڭ قايدا ەكەنىمە تۇسىنبەي، سوسىن بارىپ ەسىمدى جيىپ ەسىكتى اشتىم. مۇحتار، ءسابيت جانە اندرەي ۇشەۋى كەلىپ تۇر. مەنىڭ ساۋ ەكەنىمدى كورىپ قورىققان تۇرلەرى تەز جادىراپ كەتتى. تاڭەرتەڭگى اسقا بارايىق، سوسىن جولعا شىعامىز دەدى.
روماننىڭ باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىز: http://old.abai.kz/content/aktan-tokish-meng-rtstan-roman
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
