بەنديتسكيدى كىمدەر ايتاقتايتىنى بەلگىلى
مارات وسپان، كەنەن ازىرباەۆ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى: «قازاقتىڭ ەسكى شالدارىنان كورگەن قاسيەتتى عيباداتتى، تەرەڭ ناسيحاتتى يسماتۋللا ماقسىمنان ەستىدىم»
- جاقىندا «ۆرەميا» گازەتىنە گەننادي بەنديتسكي دەگەن اۆتور «007-ءشى يمام نەمەسە يسماتۋللا ابدىعاپپاردىڭ ۇلى يسلامدىق ميسسياسى» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازىپ، ايدى اسپانعا شىعارىپ جاتقانىنان حابارىڭىز بار شىعار. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
مارات وسپان، كەنەن ازىرباەۆ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى: «قازاقتىڭ ەسكى شالدارىنان كورگەن قاسيەتتى عيباداتتى، تەرەڭ ناسيحاتتى يسماتۋللا ماقسىمنان ەستىدىم»
- جاقىندا «ۆرەميا» گازەتىنە گەننادي بەنديتسكي دەگەن اۆتور «007-ءشى يمام نەمەسە يسماتۋللا ابدىعاپپاردىڭ ۇلى يسلامدىق ميسسياسى» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازىپ، ايدى اسپانعا شىعارىپ جاتقانىنان حابارىڭىز بار شىعار. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بىرىنشىدەن، مۇنى قازاق ەمەس، بەنديتسكي دەگەن بىرەۋ جازىپ وتىر. قايدان شىققانىن، كىم ەكەنىن، قانداي پيعىلدا ەكەنىن جازعان اۆتورىنان بىلۋگە بولادى؟ بىلۋىمشە، بەنديتسكي ات-شاپانى بارلاردىڭ «زاكازىن» ورىندايتىن جۋرناليست. اربىردەن سوڭ قازاقتىڭ ءدىنتانىمىنا، تۇلعاسىنا ءپاتۋا، جاۋاپ بەرەتىندەي كىم ول؟ ءدىنى، ءتىلى، ۇلتى بولەك ادام، قازاق رۋحانياتىنان بەيحابار. ال، ماقسىم ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان، ءدىنىن بۇزباعان، ەلگە ىرىتكى سالماعان جان. يسلام ءدىنىنىڭ وزەگىن، ءمانىن، ءنارىن ناسيحاتتاپ، ياساۋي جولىن جانداندىرىپ جۇرگەن كىسى. قازىر بىرەۋگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەسەڭ، سىرتىڭنان سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الاتىن بولدى عوي. احماد شاح ماسۋدتىڭ ءيىلىپ يسماتۋللا ماقسىممەن امانداسىپ تۇرعان سۋرەتىن كورىپ، كەرىسىنشە كەۋدەمدى ماقتانىش كەرنەدى. احماد شاح تەرروريستەرمەن جان اياماي كۇرەسكەن، سىرتتان كەلىپ جاتقان وككۋپانتتاردان جەرىن قورعاعان اۋعانستان ەلىنىڭ پاتريوت، وتانشىل ۇلتتىق قاھارمان تۇلعاسى. ونى ءيتتىڭ يتاقايى بىلەدى. يسماتۋللا ماقسىم دا تەگىن اداممەن امانداسىپ، ديدارلاسىپ تۇرمايدى. تاليباندار وزدەرىنىڭ حاس جاۋى دەپ ەسەپتەگەن احماد شاحقا ءبىزدىڭ ماقسىمنىڭ اقىل-كەڭەس بەرگەنىنەن قانداي كىنارات تابۋعا بولادى؟ احماد شاحتى جاۋىز ەتۋ ارقىلى ماقسىمدى قارالاعانى ماقالا اۆتورىنىڭ ساۋاتسىزدىعى، نە الدەبىر جات پيعىلىنان تۋىنداعان ارەكەتى دەپ تۇسىنەمىن. جانە دە گازەتتە «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» بىرلەستىگىنىڭ رۋحاني جەتەكشىسى نارىمباي دەگەن كىسى جامبىل وبلىسىنداعى اسكەري بولىمدەرگە بارىپتى، ۋاعىز ايتىپ كەتىپتى دەپ جازىپ، اسكەريمەن تۇسكەن سۋرەتىن دە بەرىپتى. سول جەرگە مەن دە بىرگە بارعانمىن، كوزىممەن كورىپ قايتقانمىن. قازاقتىڭ قاراكوزدەرى جاۋدىرەپ، اش ادامنىڭ تاماق جەگەنىندەي رۋحاني اۋەن، اڭگىمەلەردى ۇيىپ تىڭداعان بولاتىن. نارىمباي اعامىزدىڭ سوزدەرى قانداي ماعىنالى، تاربيەلى؟! قازاقستانداعى ياساۋي ءىلىمى، اتا-بابانىڭ وسيەتى، سالت-ءداستۇرىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىردى. سونداي-اق، ۇلتىڭنىڭ نامىسىن ساقتا، اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتە، حالقىڭنىڭ اماندىعىن تىلە، وتانىڭنىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن اسكەري ونەردى ۇيرەن، ەلباسىڭدى سىيلا، بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىندا دەگەننەن باسقا ارتىق ەشتەڭە ايتقان جوق. بۇل گازەتتىڭ تىرلىگىن تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ دەپ بىلەمىن.
- ءسىز قازانداي قايناعان حالىقتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، تىنىسىمەن ەتەنە جاقىن وتىرسىز. جات دىندەردىڭ ىقپالى قانداي دارەجەدە؟
- ولاردىڭ ىقپالى جاستاردى جاپپاي ىلىقتىرىپ بارادى. قاي تالدىڭ ۇشىنان قارمايتىنىن، قايدا باسىن سوعارىن بىلمەي جۇرگەن جاستاردى كورەسىڭ. ونىڭ ءبارى ءوز يدەولوگيامىزدى ناسيحاتتاۋدىڭ، قولداۋدىڭ ازدىعىنان، ءتىپتى جوقتىعىنان دەسەك بولادى. ءبىزدىڭ يدەولوگيامىز - ۇلتتىعىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ بولۋ كەرەك. ال ونى ساقتايتىن ياساۋي جولى تۋرالى نۇرسۇلتان نازارباەۆتان اسىرىپ ايتا المايمىن. تىڭدار قۇلاق بولسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ياساۋي بابامىز سالعان سارا جولمەن ءجۇرۋ كەرەكتىگىمىزدى تالاي ايتتى. تۇركىستاندا قاي ءدىندى ۇستانۋىمىز، قالاي ۇستاۋىمىز، ءجۇرۋىمىز كەرەك دەگەندە، «ياساۋي جولى» دەدى. مىنە، يدەولوگيا. بىراق بىزدە ول يدەولوگيا جوق، نەگە؟ ەلباسىنىڭ ايتقانىن قايسىسى ورىنداپ جاتىر؟ سودان قازىر ەل نە ماقساتپەن الدىعا جۇرەرىن بىلمەي قالدى. مەشىتكە كىرسەڭ، نەشە ءتۇرلى جات اعىمدى كورەسىڭ. اياقتارى كىر-كىر، الدىنا الجاپقىش جاپقان قاپتاعان داعۋاتشى وتىرادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بىزگە يسلام ۇيرەتكىسى كەلەدى. ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى يمامداردىڭ كوبىسى جانە داعۋاتشىلاردىڭ ءبارى - قىرعىزستانداعى ۋاححابيلىك ميسسيونەرلەردىڭ وقىتقان شاكىرتتەرى. قورداي اۋدانىنىڭ يمامى دا، ءبىزدىڭ كەنەن اۋلىمىزداعى يمام دا سول قىرعىزستاننان وقىپ كەلگەن. بوتەن ەلدىڭ بوتەن ادامى جانى اشىپ وقىتادى عوي دەيسىڭ بە؟ «ءۆاححابيزمدى ەلىڭدە دامىتايىق» دەيدى، ودان باسقا نە ايتادى؟
- ءوزىڭىز ايتقان سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىندارلار ەلدى نەگە ۇگىتتەپ جاتىر؟
- اۋلىمىزداعى ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن. اۋىلداعى مەشىتتى سالافيلىك كوزعاراستاعى تيمۋر دەگەن اۋقاتتى ادام سالدىرعان. ورازانىڭ كەزىندە مەشىتكە جوندەۋ جاساتامىن دەپ ءبىر وزبەكتى جىبەرىپتى. ورازادا جوندەۋ جۇرگىزەدى دەيسىڭ بە، وزبەگىن سول مەشىتكە ءسىڭىستىرۋ ءۇشىن جاساعان ايلاسى. ول مەشىتتە ءبىراز ۋاقىت جۇرەدى. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ يمام «مىنانىڭ ءىلىمى جاقسى، تاراۋىح جۇرگىزەدى» دەپ اۋىلدىڭ جاماعاتىن الگىنىڭ الدىنا سالىپ بەردى. وزبەك وزىمىزدىكىنەن وتكەن ەكەن. تاراۋىح وتكىزگەننەن كەيىن مەشىتتەگى وڭكەي جاستارمەن سۇراق-جاۋاپ الىسادى. «زەكەت بەرمەگەندەرگە قانداي جازا بار؟»، - دەپ سۇرايدى بىرەۋى. سوندا وزبەك: «زەكەت بەرمەگەندەردىڭ مالىن تالاپ، تارتىپ الۋ كەرەك»، - دەپتى. ءبىر ۆيرۋسپەن قانشا جاستاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الدى. مەشىتتەن شىققاسىن «يمام زەكەت بەرمەگەننىڭ مالىن تالاپ الۋعا بولادى دەپ ايتتى» دەپ ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى عوي ءبىزدىڭ جاستار. مەكتەپتىڭ ديرەكتورىن، يمامدى، اقساقالداردى اكىمشىلىككە شاقىرىپ، جيىن وتكىزىپ، سويلەستىك. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ يمام «اشارشىلىق كەزىندە، سوعىستا بولادى دەگەن اڭگىمەسى عوي» دەپ اقتاعىسى كەلەدى. ولاي دەپ قاي كىتاپتا جازىلىپتى؟ اۋزىن اشا المادى. اكىم، مەكتەپ ديرەكتورى دا ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتىر. مىسالى، اكىم ورنىن يمامعا، نە مەكتەپ ديرەكتورىنا بەرمەيدى عوي. «سەن يمامسىڭ، قازاقستاننىڭ ءدىني باسقارماسى قويعان، ناماز، تاراۋىح وتكىزسىن دەپ. ەندەشە نەگە ورنىڭدى بوتەن بىرەۋگە بەرەسىڭ؟» تۇرىنە قاراساڭ، جاپ جاقسى سياقتى، بىراق قۋلىعى اسقان. وسى مەشىتكە قاپتاعان داعۋاتشىلار قوناتىن ەدى، ونىڭ ءبارىن قۇرتتىق دەگەندە پاتەرگە بارىپ الىپتى. سولاردىڭ بىرەۋى ءتورت بالاسى بار تۇرمىسى ناشارلاۋ شوپىر جىگىتتەن نە ىستەيتىنىن سۇراپتى. بۇل مۋزەيدە ىستەيتىنىن ايتادى. «نە بار ساعان ول جەردە، دومبىراسىن الايىن، نە شاپانىن كيەيىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ ارۋاق كۇزەتەمىن دەپ ءبىر كۇنى ارام قاتاسىڭ. مەنىمەن ءجۇر»، - دەپتى. «ساعان ەرگەندە قاتىن-بالامدى كىم اسىرايدى؟» دەسە: «قاراما ولارعا الاڭداپ، اسىرايتىن ادامدار بار عوي»، - دەيدى. نە ماقساتپەن جۇرگەنىن بايقاعان بولارسىز. دەمەك، تۇرمىسى ناشار ادامداردى الداپ، تاماعىن، اقشاسىن بەرىپ، قاتىن بالاسىنا قارايلاسىپ، ابدەن وزدەرىنەن شىعا المايتىنداي ەتىپ تاستايدى. بىراق ۋاقىت وتكەسىن، سەن ءۇشىن وسىنشا شىعىن كەتتى، بىزگە دۇرىستاپ قىزمەت ەت دەيدى، ەندى سودان باسىڭدى شىعارىپ كور. ءسويتىپ بالەگە ۇرىناسىڭ. بۇل نە قىلعان ۇيىم؟ بۇلاردى ءتۇپ-تۇقيانىمەن جويىپ جىبەرۋ كەرەك. اقتوبەدە سالافيتتەر مەملەكەتكە قارسى شىقتى. ال، مەملەكەتتىڭ بيلىك بۋىندارىندا سولارعا دەم بەرىپ، قولداپ وتىرعاندار بار. ەلباسىنىڭ ابىرويىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن سالافيتتەردىڭ قولىمەن نەبىر بىلىقتاردى ۇيىمداستىرىپ وتىر. ءبىز ەلدى، پاتشانى سىيلاعان حالىق ەدىك.
ءبىزدىڭ اۋداننىڭ يمامى گازەتكە حيدجاپ كيۋ، ساقال قويۋ تۋرالى ماقالا جازىپتى. وعان قارسى دالەلمەن كەلىستىرىپ ماقالا جازدىم، بىراق گازەت ونى «ارالارىڭدا داۋ تۋادى» دەپ باسپاي قويدى. يمام ماقالاسىندا: «مۇسىلمان ايەل حيدجاپ كيۋ كەرەك. حيدجاپ كيگەن ايەل يناباتتى، ءتارتىپتى، ودان تۋعان بالا تاربيەلى بولادى»، - دەپ جازادى. شىراعىم-اۋ، قانشا عاسىردان يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلە جاتقان قالىڭ قازاق حيدجاپ كيمەي-اق مۇسىلمان بولىپ كەلدى. قىزىنىڭ بەتىن تۇمشالاعاندى قاي قازاقتان، قاي اتاڭنان كوردىڭ؟ يمامنىڭ ايتۋىنشا، قازاق جاستارى، باسىنا ورامالىن تارتىپ جۇرەتىن اپالارىمىز، كەلىندەرىمىز يمانسىز با؟ حيدجاپ كيسە عانا يماندى بولا ما؟ كيمەشەك، جاۋلىعىمىز نەدەن كەم؟ «ساقال قويعان بالالاردى كىنالايسىزدار، ولارعا ساقال قويعىزۋ كەرەك، پايعامباردىڭ سۇننەتى»، دەپتى تاعى. قازاق جاس بالالارعا ساقال قويعىزىپ كورگەن جوق. قىرىق جاستان اسىپ، ەل اعاسى، بالالى-شاعالى بولعاندا شوقشا قاراساقال قوياتىن. الپىستى القىمداعاندا ۇزىنداۋ اقساقال قويادى. ال يمام دالەل تاپقانداي: «قوردايداعى ەسكەرتكىشتىڭ بارىندە ساقال بار عوي»، - دەيدى. ولار جەتپىس-سەكسەنگە كەلىپ دۇنيە سالعان بي-باتىرلار. بىراق ساقالدارى ءبىر قۇشاق ەمەس قوي. قاي ەسكەرتكىشتە كۇيەكتەي ساقال بار؟ ەرتەرەكتە بىزگە قاريالار: «ساقالعا پەرىشتە ۇيالايدى، ۇلكەننىڭ ساقالىمەن ويناما. ونى قىل-قىبىر قىلماي، جۋىپ، شايىپ، ارتىعىن قىرىپ تازا ۇستاۋ كەرەك»، - دەيتىن. قازىرگىلەردىڭ ساقالدارى قاۋعاداي، بۇتىندا شولاق دامبال كيىپ، تاپىشكەسىن سۇيرەتىپ، قاڭعىپ جۇرەدى. وسى اقىلعا سيا ما؟ زامانىڭا ساي كيىن دەپ پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى ايتپادى ما؟! بۇل بىزگە جات يدەولوگيا. ال، ەلباسى ايتقان ياساۋي جولىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن، ەلى، جەرى ءۇشىن جانى ۇشىپ قىزمەت قىلىپ جۇرگەندەردى قامايدى، قۋعىن كورسەتەدى؟ وسى ادىلدىك پە؟
- وسى قاسكويلىك كىمگە كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- بۇل قاستاندىق سالافيتتەرگە كەرەك. يسماتۋللا ماقسىممەن قانشا رەت كەزدەستىم. بۇل كىسىلەردە تيىن تۇرماق، تاس تا جوق. ايتەۋىر، ەلدىڭ بەرگەن جاردەمىمەن قىزمەت ەتتى. كەيبىرەۋ ماشيناسىن بەرىپ كومەكتەسەدى. ال، سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلارعا قارسى شىعىپ جۇرگەن ۆححابيتتەرگە شەتەلدەن ميللياردتاپ اقشا كەلەدى دەپ ەستيمىن. گۇلدەنىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى، تۇراقتىلىعى سىرتقى كۇشتەرگە ۇناماسا كەرەك. بۇل قاسكوي اعىمنىڭ نەگىزىن قالاعان ابدۋل ۆاححابتى اعىلشىندار ارباپ، قارجى قۇيىپ، يسلام ەلدەرىنىڭ بىرلىگىن، بەرەكەسىن كەتىردى. سول سياقتى سونىڭ لاڭدى تىرناعىنا ىلىنگەندەر ەلىمىزدەن دە تابىلىپ، بەرەكەمىزدى الماقشى. اتا-بابا سالتى، دىنىمەن وتىرعاندا مۇنداي پروبلەما بولىپ پا ەدى قازاقتا؟! قازىر، قولىمدا بيلىك بولسا، ەركىمە جىبەرسە، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىن بولدەزەرمەن جەرمەن-جەكسەن ەتەر ەدىم دەپ دىمى قۇرىپ جۇرگەن «تۇلعالار» بار. «اسىل ارنا» ارناسىنان ءبىر باعدارلامادا ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىنىڭ سۋرەتىن كرەسپەن سىزىپ، استىنا وت جاعىپ قويعان. «شىرىك» دەيدى. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ قوجا احمەت ياساۋي ءبىزدىڭ كيەمىز ەمەس پە؟
- دىندارسىماقتار «شىرىك» دەپ ەسەپتەيتىن وسىنداي تاريحي مادەني ورىنداردىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن ماڭىزى قانداي دەپ ويلايسىز؟
- ول تاريح. ماسەلەن، مەملەكەتىمىز كەنەن اتامىزدى قۇرمەتتەپ، مۋزەي اشىپ، شتات ءبولىپ وتىر. مۇنداعى ماقسات - اتامىزدىڭ ونەگەلى ومىرىنەن ۇلگى ەتۋ. اشارشىلىق، سوعىس، قيىن قىستاۋ زاماندا اتامىز حالقىن ولەڭمەن تەربەتىپ، قاسىرەتتى كۇندەردىڭ اۋىرتپالىعىنان سەيىلتىپ، ەلدىڭ كوڭىلىن كوتەردى، ءان-جىرىمەن جاستارعا ناسيحات شاشتى. قانشاما تانىمدىق شىعارمالارى تاعى بار. مەن ەرتەڭ «شىرىكشىل» يدەولوگياعا ءوتىپ كەتكەن ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر وسىنداي تاريحي ورىندارعا قيانات جاساي ما دەپ قورقامىن. ءبىر اسپەتتەپ جۇرگەن ءانشىمىز اكەسىنىڭ مولاسىن قيراتىپ تاستاعان. اكەسىنىڭ مولاسىن اياماعان زالىمدار كىمدى اياپ، نەنى قادىرلەسىن! ونسىز دا اتىراۋدا زيراتتى قيراتىپ باستادى. مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ءبىر جيىندا: «ۆاححابيتتەر مەككەدەگى ايشا انامىزدىڭ بەيىتىن سىپىرىپ تاستاعان، سودان-اق ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلە بەرىڭدەر!» دەپ ايتقانىن ەل اراسىنان ەستىدىم. كەرەك دەسەڭىز، پايعامبارىمىزدىڭ دا زيراتىن قيراتىپ تاستاعىسى كەلەدى. امال جوق، دۇنيەجۇزىنىڭ مۇسىلماندارىنان قورقىپ وتىر. مۇنداي ءۆانداليزمنىڭ قۇداي بەتىن ارى قىلسىن! قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسى، ارىستان باب، بەكەت اتا، ت.ب. ءبىزدىڭ تاريحىمىز. سولارعا زيارات ەتىپ، رۋحاني قۋات الامىز. تاريحي ورىنداردى كورگەندە ويىمىزعا وي قوسىلادى، بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلىگى ەسكە تۇسەدى. كيەلى ورىندارىمىزدىڭ ۇلتتىعىمىزدى، ءدىنىمىزدى ساقتاپ تۇرعان رۋحاني قۋاتىن بىلگەندىكتەن دە دۇشپان «شىرىك» دەپ شابۋىل جاساپ وتىر.
ياساۋي بابامىز ولگەننەن كەيىن ءامىر تەمىر كەسەنەسىن سالعان. ورتا ازيانى بيلەگەن ءامىر تەمىرگە اۋليەگە كەسەنە سالۋى نەگە كەرەك؟ سەبەبى، ول تۇران دالاسىندا، تۇركى، يسلام الەمىندە جانىمىزعا جاعاتىن يسلام ءدىنىنىڭ ناعىز حانافيلىك جولىن ۇيرەتىپ كەتتى. باياعىدا ناعاشى اجەم: «زەكەتسىز مال ايداما»، دەيتىن. ياساۋي بابالارىمىز، زەكەتىن الىپ، وقىماعان قازاققا ءدىن ۇيرەتىپ وتىرعان. ەلگە پاتشاعا قارسى كەلمەۋدى، پاتشاعا باعىنۋدى ۇيرەتكەن. حاق يسلام جولىنداعى اۋليە ادامدى ءامىر تەمىر باسىنا كوتەرىپ، كەسەنە سالدى. كەسەنەدە قازاقتى ەل قىلعان قانشاما حان، بي، باتىرلارىمىز جاتىر. ابىلاي حاننىڭ سۇيەگى دە سوندا. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ابىلاي حان ورىس پاتشالىعىنىڭ ورتا ازياعا ءوتۋىن ەكى ءجۇز جىلعا كەشەۋىلدەتتى. سونداي بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن قالاي ۇمىتامىز؟!
- ارينە.
- قۇدايدىڭ قۇلىمىز، پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز، ءدىنىمىز - يسلام، كىتابىمىز - قۇران، مازحابىمىز - يمام اعزام، سيلسالامىز - قوجا احمەت ياساۋي. ارۋاق دەپ وسكەن ەلدىڭ بالاسىمىز. ەل قورعاعان باتىر، اۋليەلەردىڭ اتىن رۋى ۇران قىلىپ، قۋاتتانعان. مىسالى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇرانى جولبارىس، باتىر بولعان. اتىن بايگەگە قوسقاندا، جاۋعا شاپقاندا ءار رۋ اتا-باباسىنىڭ ۇرانىن ايتاتىن بولعان. ەلباسىنىڭ ۇرانى «قاراساي». جامبىل: «اتويلاپ «قاراسايلاپ» ۇران سالعاندا»، دەيدى. ءبىزدىڭ تۋىمىز كوك. «ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم، ءبورىلى بايراق كوتەرسەم، قوزىپ كەتەر قاي-قايداعىم»، دەپ ءسۇيىنباي بەكەر ايتپاعان. ءبورىلى بايراقتىڭ استىنا جيىلىپ ەلىمىز امان قالعان. مۇنىڭ ءبارى اۋەلى قۇداي، ەكىنشى سول ارۋاقتاردىڭ ارقاسى. سول بابالارىمىز بولماسا، قازىر مەملەكەت بولىپ وتىرار ما ەدىك؟! كەيبىر كەلىمسەكتەر قۇساپ قاڭعىپ جۇرەر ەدىك. ەندەشە نەگە ارۋاقتى ۇمىتۋىمىز كەرەك! بۇلارعا سالسا، ءبارى «شىرىك». وزدەرىنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن دا بىلمەيدى. اتا-بابا ارۋاعىنا قۇران باعىشتايمىز. وسى اۋىلدا جاسى جەتپىسكە كەلگەن ءبىر اعام مەشىتكە بارىپ ءجۇر ەدى: «شاكارىمىڭ، ابايىڭ ساعان نە بەرەدى، ولاردى ايتپا»، دەيدى. قۇدايتانۋدى پىكىر ەتكەن بابالاردىڭ ءسوزىن ويىڭا سەرىك قىلماساڭ، جەر باسىپ ءجۇرۋدىڭ ءمانى نە؟!
- يسماتۋللا ماقسىمنىڭ ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءىلىمىنىڭ بۇرىنعى اتالارىمىز ۇستانعان ءدىنتانىمنان ايىرماشىلىعى قانداي؟
- ەش ايىرماشىلىعى جوق. يسماتۋللا ماقسىممەن تانىسقانىما بىرنەشە جىل بولدى. ماقسىم ادامدى «ارباپ» الادى دەپ جالا ايتىپ ءجۇر عوي، ءتىپتى ولاي ەمەس. مەنىڭ كەۋدەمدەگى، جۇرەگىمدەگى اتامنىڭ قانىمەن، انامنىڭ سۇتىمەن سىڭگەن ءتول يدەولوگيانى، شىن ءدىندى الىپ كەلدى. سەبەبى، ءوز اتام مەن اكەم ەرتە دۇنيەدەن ءوتتى، ناعاشى اتامنىڭ قولىندا تۇرعاندا ورازادا جينالىپ، تاراۋىح ايتىپ، ارتىنان زىكىر سالاتىن. «زىكىر اللانى ەسكە الۋ، ماداقتاۋ، زىكىر سالايىق»، دەپ وتىراتىن جارىقتىقتار. مىنە، وسى قازاقتىڭ ەسكى شالدارىنان كورگەن قاسيەتتى عيباداتتى، ناسيحاتتى وسى ماقسىمنان ەستىدىم. بۇل كىسىلەردە ەش جاۋىزدىق جوق. «پاتشا بولعان ادامنىڭ تۋىن كوتەر، مەملەكەتتىلىگىڭدى، ەلدىگىڭدى ساقتا»، - دەيدى. قانشا تاباقتاس بولدىم، ارتىقاۋىز اڭگىمەسىن ەستىمەدىم.
- ولاي بولسا قوعامداعى ءارتۇرلى قاۋەسەت قۇبىلىستى قالاي باعالاۋعا بولادى؟
- قازاق قۋعىن سۇرگىندى كوپ كوردى. سودان سىڭگەن ۇرەيدەن دەپ ويلايمىن. وسى اۋىلعا ەكى رەت «ياساۋي» توبىمەن بىرگە كەلدى. اۋىل شالدارى دا اتا-باباسىنان كەلە جاتقان يسلام رۋحانياتىن سەزىندىرە بىلگەسىن ماقسىمعا ءدان ريزا بولعان ەدى. حالىق جينالىپ، قولدايتىنىن ايتىپ، ءماز بولىستى. ماقسىمدى قاماتىپ ەدى، كوبىسى تەرىس اينالدى. سونىڭ ىشىندە «يسماتۋللاشى» دەپ مەنەن دە تەرىس اينالدى. وعان ەندى سان عاسىرلىق قۇلدىق بۇعاۋدىڭ كەساپاتىنان باسقا كىمدى كىنالاۋعا بولادى؟! زيالى قاۋىم قولداپ وتىر. «اسىل كەزدىك قىن تۇبىندە جاتپايدى» عوي، بۇل كىسى جوعالىپ كەتپەيدى، ءبارىبىر جارىققا شىعادى. مەنىڭ بىلەتىنىم، ماقسىمنىڭ ەرتەڭگى كۇنى ارۋاقىتتا جارقىن، اق بولادى، ارتىنان ەل ەرەدى، ونى كوزىمىز كورەدى. وعان سەنىمدىمىن.
- اتالارىمنىڭ زىكىر سالعانىن كوردىم دەدىڭىز، سونى تولىقتىرا كەتسەڭىز؟
- ول كەزدە ناماز وقۋعا، زىكىر سالۋعا كۇندە مۇمكىندىك بولا بەرمەيتىن. جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، ورازا كەزىندە ءبىر ۇيگە جينالاتىن. مۇقان دەگەن مولدا جانە ونىڭ تۋعان اعاسى بار، ول دا مولدا. مۇقاندى «كىشى»، اعاسىن «ۇلكەن» مولدا دەيتىن. سوسىن مەنىڭ ناعاشى اتام دوسىم بولدى. بۇكىل اۋىلدى جيناپ، بىرەسە انا شالدىڭ ۇيىندە، بىرەسە مىنا شالدىڭ ۇيىندە تاراۋىح، زىكىر ايتاتىن. ول كەزدە مەشىت جوق، ۇيدە جينالادى. ءبىر جاعى اۋىزاشار، ءبىر جاعى تاراۋىح، زىكىرىن وتكىزەدى. اسىرەسە، زىكىردى قادىر ءتۇنى كەشكە ۇزاعىنان سالاتىن. القالاپ وتىرىپ، اراسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ قاتتى داۋىسپەن زىكىر ايتادى. الپىسىنشى جىلدارى مەن سەگىز-توعىز جاستامىن عوي. سول زىكىر سالعاندارىن كورىپ جاتاتىنبىز، قايتا-قايتا قاراپ، قىزىق كورەتىنبىز. «ءلا يلاھا يللاللا» دەپ كوپ قايتالايدى، اراسىندا «حاق»، «حاي»، «ھۋ» دەپ قويادى. «يا، اللا، بالە-جالاڭنان قاق» دەيدى. ناعاشى اتام «حاق» دەپ داۋىستاپ، سەلك ەتە قالاتىن. اللانىڭ ەسىمدەرىن، پايعامبارعا سالاۋات ايتاتىن، قازىر ءماۋلىت مەيرامىندا «ياساۋي» توبى ايتىپ جۇرگەن «ءلا يلاھا يللاللا، مۋحامماد راسۋلاللا»، سوسىن «ون سەگىز مىڭ عالامعا يمام بولعان مۇحامماد، وتىز ءۇش مىڭ اسحابقا ساردار بولعان مۇحامماد» دەگەن حيكمەتتى سول كەزدە اتالارىم اۋەندەتەتىن.
- جالاقورلار يسماتۋللا ماقسىمعا تاعى دا «يراننىڭ شپيونى، ول ءمادى تۋرالى ايتادى» دەگەن ءتارىزدى ايىپتار تاعۋدا.
- ايتادى ەكەن! ەر ءمادىنىڭ اتى بار مۇسىلمانعا، ونىڭ ىشىندە قازاققا دا اسا قادىرلى ەسىم! ناعاشى اپام نۇرلان (بايجۇماقىزى) توقسان التىعا كەلىپ دۇنيە سالدى، اتا-باباسىنان ءدىن جولىنداعى ادامدار ەدى. رۋى شىمىردىڭ ىشىندەگى كوكىرەك. بينازار دەگەن ارۋاقتى قالپەنىڭ اۋىلىنان. اپام توقسان التىعا كەلگەنشە اۋىرماي، سىرقاماي ءجۇردى. بەينەتتى كوپ كورگەن، قارا جۇمىس ىستەگەن، اشارشىلىقتى، سوعىستى باستان وتكەرگەن. كۇيەۋى سوعىستان ورالمادى، كەيىن قاينىسىنا امەڭگەرلىكپەن قوسقان. سول اپام: «بولعاندا جەردە ءمادى، يسا اسپاندا، ءبىر اللاعا سىيىنار ەل ساسقاندا»، - دەپ وتىراتىن. اپامنان: «بۇل نە اڭگىمە؟» - دەپ سۇراعانىمدا: «ە، شىعارىم، جەر توزادى، ەل ازادى، قيىنشىلىق زامان كەلەدى، حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن ءمادى شىعادى، كوكتەن عايسا پايعامبار تۇسەدى. ءسويتىپ حالىقتى جاقسىلىققا باستاپ، قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان ورنايدى. شىركىن، سول زامانعا سەن دە، مەن دە جەتە المايمىز-اۋ، بىزگە الىستاۋ سياقتى! بىراق بالا-شاعاڭ كورىپ قالار»، - دەدى. وسى اسىل ءسوزدى جەتكىزگەن كونە قازاقتىڭ وكىلى نۇرلان اپام دا يراننىڭ شپيونى ما سوندا؟ كورە الماس كۇنشىل، جالعان دىنشىلدەردىڭ ونداي ساندىراقتارى بىزگە ءدارى ەمەس! اتالار كوكسەگەن، انالار اڭساعان سول جاقسى زامان قاي ۋاقىتتا ورنايتىنىن قۇداي بىلەدى عوي. يسماتۋللا ماقسىم دا وسى ەر ءمادىنىڭ شىعاتىنى، دىنسىزدىكتەن، قيىنشىلىقتان قۇتقاراتىنى تۋرالى كوپ ايتادى.
سول نۇرلان اپام توقسان ەكىگە كەلگەنشە ناماز وقىدى. كەيىن نامازعا شاماسى كەلمەي قالدى، ۇستەلگە وتىرىپ: «ءلا يلاھا يللاللا» دەپ داۋىستاپ زىكىر سالادى، ارتىنان «مۇحامماد راسۋلاللا» دەپ قويادى. «اپا، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟»، دەگەندە: «زىكىر سالىپ وتىرمىن»، دەيدى جارىقتىق. بۇل كىسىلەر ءجۇز جىل بۇرىنعى ادامدار عوي. بۇدان كەيىن قازاق زىكىر سالماعان دەپ كىم ايتا الادى؟ زىكىر سالۋ مەنىڭ، قازاقتىڭ قانىندا بار.
تاۋەلسىز ەلىمىزدە وسىلاي وتىرعانىمىز سول كەزدەگى اتا-بابامىزدىڭ جاسىرىن نامازىن وقىپ، ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن قالقالاپ وتىرىپ زىكىرىن سالىپ، اللادان سۇراعان تىلەگىنىڭ ارقاسى شىعار. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن بەرىك ەتۋىمىز كەرەك. اۋعانستان، يراك، ليۆيا، سيريا، ەگيپەتتىڭ جاعدايى نە بولدى؟ بۇكىل اراب ەلدەرى شوقتىڭ ۇستىندە وتىر. سونىڭ ءبارى ەكسترەميستەردىڭ قولىمەن ىستەلۋدە. بىزدە دە سونداي ۆاححابيتتەردىڭ قولىمەن جارىلىس، بۇلىك ۇيىمداستىرىلىپ، ارتىنان ەسكترەميستەردەن «قورعاۋعا»، «بەيبىتشىلىك» ورناتۋعا الپاۋىتتار اسكەرىن كىرگىزۋدى ويلاپ وتىر. يسماتۋللا اقساقال سونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇمىس جاسادى. «نازارباەۆ پاتشاعا تىنىشتىق بەرىڭدەر، جۇمىسىن ىستەسىن»، دەگەن ءسوزى بار. «پاتشانىڭ ىسىنە ارالاسپا، بالالارىڭنىڭ تاربيەسىمەن اينالىسىڭدار» دەگەنى عوي.
- كەنەن اتامىزدىڭ اتىنداعى تاريحي ورىننىڭ شىراقشىسى رەتىندە ايتارىڭىز؟
- كەنەن اتامىز جاستايىنان مەدرەسەدە وقىپ، ساۋاتىن اشقان. مولدانىڭ ءتالىمىن العان. قىپ قىزىل كوممۋنيستەر «كەنەن مولدالىقتان قاشىپ شىققان، وقىعىسى كەلمەگەن» دەگەندى العا تارتادى. بۇل جالعان. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەندەي، ابىز اقساقال زامانىڭ رايىن جاقسى بىلگەن. سوعىستىڭ الدىندا دىندارلىعى ءۇشىن جانە قۇرانىن تاستامايدى دەپ، اباقتىعا قامالىپ، قايتا بوساپ شىققان دا بولاتىن. «سۇم زامان اباقتى عوي سانالىعا»، دەپ ماعجان ايتقانداي، كەنەندەي كەمەل تۇلعا ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتى اباقتىدان كەم بولمادى. سونىڭ وزىندە دە قۇرانىن تاستاماعان، اق كيىزدەن باسىلعان جاينامازى بولعان، جازۋىن اراب قارپىمەن جازعان. وسى زاتتارى، جازعاندارى ءبىزدىڭ مۋزەيدە جادىگەر رەتىندە ساقتالىپ تۇر. ءدىندار كىسى بولعان. كەنەن اتامىز دۇنيە سالعاندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتەيستەرى «بۇل كىسىگە جانازا شىعارىلماسىن، سابەتتىڭ ادامى» دەپ كەزەكشى قويعان ەكەن. قازاق ابىزىن قورلاسىن با؟! ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى تۇندەلەتىپ بارىپ، جانازاسىن شىعارىپ قويادى. اعاشپەن جاۋىپ، ۇستىنە كاستوم كيگىزىپ قويعان ەكەن. ونى الىپ تاستاپ، ءدىني جورالعىسىن جاساپ، ياعني جۋىپ، پاكتەپ، كەبىندەپ كەتكەن. وسى جاعدايدى كورگەن، قاتىسقان شالدار ءبىزدىڭ اۋىلدا ءالى بار. كەنەن اتامىز ءوزىنىڭ كىتابىندا «بۇرىنعىنىڭ شالدارى اقىنداردى جاراتپايدى، ولارعا ورازا، ناماز كەزىندە اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ءدىني ولەڭدەردى، پايعامبارىمىزعا ماداق ولەڭدەردى ايتىپ بەرەتىنمىن»، دەيدى. ول كىسى ءدىني ولەڭدەردى وتە كوپ بىلگەن. ءسويتىپ جۇرگەن ادامدى قالاي ءدىنسىز دەپ ايتامىز؟!
- نەدەن ءۇمىت ەتەسىز؟
- ءبىر اللادان ءۇمىتىم زور. ءۇمىتسىز تەك شايتان عانا. اۋەلى اللا، سوسىن ارۋاق دەپ جۇرگەن ادامبىز. ول شىرىك قوسۋ ەمەس، اللانىڭ جولىمەن ءجۇرۋ. ماقسىم «ەلىمىز امان، ەلباسىمىزدىڭ ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن، تاعىنا تاق، باعىنا باق جالعاسىن»، دەپ ۇنەمى دۇعا قىلادى. مەن دە سونى ايتقىم كەلەدى. ەلباسىن وزىنە تەرىس اقپار، باعا بەرەتىندەردەن ساقتاسىن. يسماتۋللا ابدىعاپپار اعامىزدىڭ، سايات ىبىراەۆ ءىنىمىزدىڭ، باسقا دا قاراكوزدەرىمىزدىڭ جاۋى ەمەس، باۋىرى ەكەنىن ءتۇسىنسىن دەپ اللادان كۇندە جاتاردا تىلەك تىلەيمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: دارمەن ءسۇيىنىش
