جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ: اتا كاسىپتى جالعاستىرىپ، قازاقتىڭ جەرىن مالعا تولتىرۋ كەرەك
- جاقسىلىق اعا، ۇلكەن سپورتتاعى جەتىستىكتەرىڭىز بارىمىزگە كەڭىنەن تانىس. ال سوڭعى كەزدەرى جاڭا ءبىر تۇرعىدان، ىسكەرلىك قىرىڭىزدان تانىلىپ ءجۇرسىز. ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى قازاقتىڭ اتا كاسىبىنە قالاي كەلدى، نە سەبەپ بولدى؟
- سپورتپەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋ وڭاي ما؟! مەن 15 جىل كۇرەسپەن كاسىبي اينالىستىم، ودان كەيىن دە سپورتتان قول ۇزگەن جوقپىن. ال كۇرەسشىلەرگە تۇسەتىن سالماق از ەمەس. ۇنەمى جابىق سپورت زالىندا جاتتىعاسىڭ، كىلەمنىڭ شاڭىن جۇتاسىڭ، دەنە جۇكتەمەسىمەن قوسا، ۇلكەن ەموتسيونالدى جۇكتەمە دە بار، جاتتىقتىرۋشى بولساڭ دا، ۇنەمى بالالار ءۇشىن كۇيىپ-ءپىسىپ جۇرەسىڭ. وسىنىڭ ءبارى - اعزا ءۇشىن وتە ۇلكەن سالماق. سودان وسى 2000 جىلداردىڭ باسىندا جۇرەگىم اۋىرىپ، ينفاركت الدىم. دارىگەرلەر «ءومىر بويى كۇرەستىڭىز، وسى دا جەتەر، ەندى اۋىل جاققا بارىپ، تازا اۋادا جۇمىس ىستەڭىز، ەشكىنىڭ ءسۇتىن ءىشىڭىز، كۇتىنىڭىز» دەگەن سوڭ، بالقاش اۋدانىنا باردىم. ول كەزدە بۇرىن بىرگە كۇرەسكەن، ءوزىم جاقسى تانيتىن ءامىر قۇلماحانوۆ دەگەن ازامات اۋدان باسشىسى ەدى. نە كەرەك، وتىنىشىمە قاراي باقاناس جاقتان ازداپ جەر بەردى، 150-دەي ەشكى ساتىپ الىپ، شاعىن عانا شارۋاشىلىعىمدى باستادىم. سۇتىمەن ەمدەلدىم، ىلەنىڭ تابيعاتى قانداي، سۋى قانداي - سونىڭ ءبارى اسەر ەتسە كەرەك، جاقسى بولىپ كەتتىم. ول كەزدە ۇلكەن قوجالىق جاسايمىن دەگەن ويىمدا بولعان جوق، ءبارى دەنساۋلىقتىڭ قامى ەدى.
- جاقسىلىق اعا، ۇلكەن سپورتتاعى جەتىستىكتەرىڭىز بارىمىزگە كەڭىنەن تانىس. ال سوڭعى كەزدەرى جاڭا ءبىر تۇرعىدان، ىسكەرلىك قىرىڭىزدان تانىلىپ ءجۇرسىز. ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى قازاقتىڭ اتا كاسىبىنە قالاي كەلدى، نە سەبەپ بولدى؟
- سپورتپەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋ وڭاي ما؟! مەن 15 جىل كۇرەسپەن كاسىبي اينالىستىم، ودان كەيىن دە سپورتتان قول ۇزگەن جوقپىن. ال كۇرەسشىلەرگە تۇسەتىن سالماق از ەمەس. ۇنەمى جابىق سپورت زالىندا جاتتىعاسىڭ، كىلەمنىڭ شاڭىن جۇتاسىڭ، دەنە جۇكتەمەسىمەن قوسا، ۇلكەن ەموتسيونالدى جۇكتەمە دە بار، جاتتىقتىرۋشى بولساڭ دا، ۇنەمى بالالار ءۇشىن كۇيىپ-ءپىسىپ جۇرەسىڭ. وسىنىڭ ءبارى - اعزا ءۇشىن وتە ۇلكەن سالماق. سودان وسى 2000 جىلداردىڭ باسىندا جۇرەگىم اۋىرىپ، ينفاركت الدىم. دارىگەرلەر «ءومىر بويى كۇرەستىڭىز، وسى دا جەتەر، ەندى اۋىل جاققا بارىپ، تازا اۋادا جۇمىس ىستەڭىز، ەشكىنىڭ ءسۇتىن ءىشىڭىز، كۇتىنىڭىز» دەگەن سوڭ، بالقاش اۋدانىنا باردىم. ول كەزدە بۇرىن بىرگە كۇرەسكەن، ءوزىم جاقسى تانيتىن ءامىر قۇلماحانوۆ دەگەن ازامات اۋدان باسشىسى ەدى. نە كەرەك، وتىنىشىمە قاراي باقاناس جاقتان ازداپ جەر بەردى، 150-دەي ەشكى ساتىپ الىپ، شاعىن عانا شارۋاشىلىعىمدى باستادىم. سۇتىمەن ەمدەلدىم، ىلەنىڭ تابيعاتى قانداي، سۋى قانداي - سونىڭ ءبارى اسەر ەتسە كەرەك، جاقسى بولىپ كەتتىم. ول كەزدە ۇلكەن قوجالىق جاسايمىن دەگەن ويىمدا بولعان جوق، ءبارى دەنساۋلىقتىڭ قامى ەدى.
اۋەلدە جولداستارىم «ەسىڭ كەتسە، ەشكى جي» دەگەن، باي بولاتىن ادام وسىلاي ەشكى باعادى» دەپ كەلەكەتىپ، «ەشكىلى باي» دەگەن اتاق تا بەرىپ، كۇلىپ جۇرەتىن. بىردە: «جاكە، وليمپيادا چەمپيونىنىڭ ەشكى باعىپ جۇرگەنى ۇيات بولار، اتىڭا ساي بولسىن، ودان دا ءىرى قارامەن اينالىس»، - دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى قالجىڭداپ. «جارايدى، ونى دا كورەيىن»، - دەپ، الدىمەن سيىر مالىنان باستادىم. نەگىزى، كەزىندە سەمەيدىڭ زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەنىم بار، ماماندىعىم - زووتەحنيك، ءبارى - وزىمە تانىس نارسە. سول كەزدەرى اسىل تۇقىمدى مال باسىن كوبەيتۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ دەگەن ماسەلەلەر جاڭادان كوتەرىلىپ جاتقان. اقىرى مال ۇستاعاننان كەيىن اسىلىن ۇستاۋ كەرەك قوي، مەن دە ەل ارالاپ، تۇقىمى جاقسى مال ىزدەدىم. الدىمەن سول جەردە بۇرىن قانداي مال جەرسىنگەنىن ءبىلدىم. باقسام، بۇرىنعى وبلىس باسشىسى سەرىك ابىكەنۇلى ۇمبەتوۆ ءبىراز جىل ديرەكتور بولىپ ىستەگەن جەلتوراڭعى دەگەن اۋىلدا (قوناەۆ اتامىزدىڭ اتا-بابالارىنىڭ تۇرعان جەرى عوي) امەريكالىق سانتا-گەرترۋدا تۇقىمىمەن بۋدانداسقان جەرگىلىكتى ەتتى باعىتتاعى تۇقىم بولعان ەكەن. امەريكادان 50-60 جىلدارى اكەلىنگەن تۇقىم ابدەن جەرسىنىپ، قازاقتىڭ قىزىل سيىرى اتانىپ كەتكەن، ىستىققا دا، سۋىققا دا ءتوزىمدى بيزون تۇقىمداس مال ەكەن، سونىڭ ءبىرازىن تاپتىم. قالعانىن جاركەنتكە ىزدەپ بارىپ، بالابەك دەگەن اقساقالدان ساتىپ الدىم. باس-اياعى 150-دەي تۇقىمى بۇزىلماعان مال جيىپ، ءبارىنىڭ پاسپورتىن جاساتىپ، «اسىل تۇقىمدى مال ءوسىرەتىن شارۋاشىلىق» دەگەن ستاتۋس الدىق.
سونىمەن قاتار جىلقى دا ۇستايىن دەپ شەشتىم. جەزقازعان جاقتان ىزدەپ بارىپ، 60 شاقتى باس قازاقتىڭ جابى تۇقىمدى جىلقىسىن تاپتىق. رەسەيدىڭ تاۋلى التايىنان جەرگىلىكتى التايلىق تۇقىمدى، شىعىس قازاقستاننان «كۇرشىم» تۇقىمىن، اقتوبە جاقتا «مۇعالجار» دەگەن تۇقىم بار، ونى الدىق، ولاردى بۋدانداستىرا باستادىق. نە كەرەك، سپورتتاعى ءتارىزدى ەندى مالمەن دە كاسىبي اينالىسىپ كەتتىم.
كەڭەستىڭ قۇراماسىندا جۇرگەندە مەنىڭ لاقاپ اتىم «ديرەكتور» ەدى. ول كەزدە سەمەيدەن ۇشاق بىردە ۇشادى، بىردە اپتالاپ ۇشپاي قالادى، سپورتتىق جيىندارعا كەشىگىپ كەلەمىن، مەن كەلە جاتقاندا جىگىتتەر «مىنە ديرەكتور دا كەلدى» دەپ كۇلەتىن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولۋى كەرەك، داۋلەت تۇرلىحانوۆ ءىنىم تورەشىلەردى جيناپ، ۇلكەن جيىن وتكىزدى. تارايتىن كەزدە: «اعا، قۇرداستارىڭىز، ارىپتەستەرىڭىز عوي، مىنا وليمپيادا چەمپيوندارىن ءوزىڭىز جاقسىلاپ قىدىرتىپ، شىعارىپ سالساڭىز»، - دەپ ءوتىنىش ايتتى. قوناقتارىمدى ۇشقوڭىر جايلاۋىنا الىپ بارىپ، ارالاتىپ، تاي سويعىزىپ، كوكپار تارتقىزدىم، كەڭشاردى كورسەتتىم. ىلەگە بارىپ، بالىق اۋلاتتىم، نە كەرەك، سونداي ءبىر جاقسى باسقوسۋ بولدى. سوندا عوي، الگى جىگىتتەر: «قۇرامادا جۇرگەندە «كليچكاڭ» عانا «ديرەكتور» ەدى، ناعىز ديرەكتور ەندى بولىپسىڭ»، - دەپ، ابدەن كۇلگەنىمىز بار.
سولاي، بولايىن دەپ بولمايدى ەكەنسىڭ، ءومىردىڭ ءوزى بولعىزادى ەكەن.
- ال قازىر باسقارىپ وتىرعان مىڭباەۆ اتىنداعى ۇجىمعا قالاي كەلدىڭىز؟
- بىردە وبلىس باسشىسى، تانىمال ازامات، دوسىم سەرىك ۇمبەتوۆ شاقىرىپ الىپ: «جاقسىلىق، كەيىنگى كەزدە مالمەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ عوي، ەندى مىنا شارۋانى قولعا الىپ كورسەڭشى. كەزىندە سپورتتىڭ دا تالاي شىڭىن باعىندىرىپ ەدىڭ، ەندى بۇل سالادا دا ايتا جۇرەرلىك ىستەر اتقار. بۇل جەر كەڭەس كەزىندە دۇرىلدەپ تۇرعان اتاقتى اۋىل ەدى، بۇكىل وداقتان ادامدار كەلەتىن كورمە دە بولعان، قوناەۆ اتاڭنىڭ ءوزى وسىندا ءجيى كەلىپ تۇراتىن، ەندى سونىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ كەرەك، مىنا تۇرالاپ جاتقان اۋىلدى كوتەر»، - دەپ قولقا سالدى. سودان اۋىلدى كەلىپ كوردىم. قۇداي سالماسىن، عيماراتتاردىڭ ءبارى تونالعان، استىق ساقتايتىن قويما قيراعان، گاراج قۇلاپ جاتىر، سۋ جوق، شام جوق، جول جوق، اۋىل ابدەن توزعان، شىنىن ايتۋ كەرەك، جۇرەگىم شايلىقتى. بىراق ءسوز بەرىپ قويعان سوڭ، ورىنداۋ كەرەك، اينالىپ شىعىپ كەتە المايسىڭ، نامىسقا تىرىستىم. نە كەرەك، ءبىر توپ ادام «كونتورعا» جيىلدىق، ونىڭ توبەسىنەن سۋ سورعالاپ تۇر. سول جەردە ءبىر كەيۋانا ەدەن جۋىپ ءجۇر ەكەن، ادەيى ەستىرتىپ: «قاراڭقالعىر، ءوستىپ اركىم ءبىر كەلىپ، اۋىلدى جەپ-جەپ كەتەدى وسىنداي ايدالادان كەلگەن بىرەۋلەر، مىناۋ باسقارىپ، نە قارىق قىلار دەيسىڭ؟!» - دەپ بۇرقىلداپ ءجۇر. «اپا، - دەدىم. - مىنا الدىڭىزدا تامشىلاپ تۇرعان نە؟» «ە، سۋ عوي، ادىرەمقالعىر»، - دەيدى. «كوردىڭىز بە، بۇكىل اۋىلدىڭ ۇستىنەن وسىلاي سۋ سورعالاپ اعىپ تۇر. مۇندا وڭاي پايدا تاپقىسى كەلەتىن، اۋىلدى جەيتىن بىرەۋ كەلمەيدى، تەك اۋىلدى كوتەرەتىن، وسى سۋدى توقتاتامىن دەگەن ادام عانا كەلەدى. مەن ۇلكەن كىسىلەردىڭ سەنىمىن ارقالاپ، وسىنى قولعا الۋ ءۇشىن كەلىپ وتىرمىن. مەنىڭ ماقساتىم - وسى جەردەن بايىپ كەتۋ ەمەس، بۇرىن سپورتتا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزسەم، سول ءتارىزدى ەڭبەكتە دە سونداي ناتيجەلەرگە جەتۋ، ەلگە جۇمىس تاۋىپ بەرۋ، اۋىلدى كوتەرۋ. سول ءۇشىن دە ەڭبەكتەنۋ كەرەك، ال تابىستى ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن الدىمەن اۋىزبىرلىك كەرەك»، - دەدىم.
سونىمەن، جۇمىستى باستادىق، تەك استىق قويماسىن جوندەۋدىڭ ءوزى 15 ملن تەڭگەگە ءتۇستى. جاڭادان قاشالار سالدىق، بۇرىنعى قوي قىستاتاتىن كەشەندەر عوي، ءۇيى بار، قوراسى بار، مونشاسى بار، ونىڭ ارقايسىسىنا 6 ملن تەڭگەدەن جۇمسالدى. كوشەگە اسفالت توسەتتىم، ەلەكتر باعاندارىن قويعىزىپ، جارىق تارتقىزدىم، ءتىپتى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولىنان كەلمەگەن شارۋا - اۋىلعا گاز دا جەتكىزدىم. تەحنيكا الدىق، مال الدىق، عالىمدارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي باستادىق، قازىر اۋىلدا ەكى بىردەي بىلىكتى زووتەحنيك-سەلەكتسيونەر جۇمىس ىستەيدى. وننان اسا تراكتور، جاڭا كومبايندار، ۇلكەن جۇك ماشينالارىن، ءتۇرلى تەحنيكالار ساتىپ الدىق. ۇجىمدا 70-80 ادامعا تۇراقتى جۇمىس تابىلدى، 60-70 مىڭ تەڭگە ايلىق الادى، جىل سوڭىندا شىعىمىنا قاراي استىق پەن جەم-ءشوپتى ءبولىپ بەرەمىن، سىياقى رەتىندە مال بەرەمىن، مۇنىڭ ءبارى اۋىل ادامدارى ءۇشىن ۇلكەن دەمەۋ عوي. ناۋقان كەزدەرىندە جاقىن اۋىلداردان 80-دەي كىسى جۇمىسپەن قامتىلىپ، تەگىن تاماقتانىپ، ءارى جالاقىسىن الىپ جاتادى. وسىنىڭ ءبارى قانداي ەڭبەكپەن كەلدى دەسەڭىزشى! قازىردىڭ وزىندە كەتكەن شىعىن 3 ملن دوللارعا جەتىپ قالدى. بىراق اۋىل توقىراپ تۇرعانىمەن، ونىڭ باستى بايلىعى جەر ەكەن. جەر بولعاندا قانداي! جايلاۋى - تۇگىن تارتسا، مايى شىعاتىن ۇشقوڭىر، تاۋ باۋرايىندا وزەن جاعالاي مال جاياتىن 35 مىڭ گەكتارداي جەر بار، مال ءوسىرۋ ءۇشىن وتە قولايلى. ەندى سول جەردىڭ ءبارىن مالعا تولتىرىپ، ەگىنىن جايقالتىپ، حالقىن بايىتۋ كەرەك. تۇلىكتىڭ ءتۇرىن دە كوبەيتە باستادىق، قوي سانىن كوبەيتتىك. تۇيەلەرىمىزدىڭ ءورىسى - بالقاش اۋدانىنداعى قانشەڭگەل دەگەن جەردە. جىلقىشى، تۇيەشىلەرىم قىمىز بەن شۇبات جاساپ، ساۋداعا شىعارىپ ءجۇر. بىلە بىلگەنگە مال دەگەن بەرەكەنىڭ باسى عوي.
- جۇمىستى باستاعاندا قانداي ويلاماعان قيىندىقتارعا كەزدەستىڭىزدەر؟
- قاي جۇمىستىڭ بولسىن ءوز قيىندىعى بار. باستان وتكەننەن كەيىن ءبىلىپ جاتىرمىز عوي، مال ءوسىرۋ دەگەن تاڭەرتەڭ ورگىزىپ، كەشكە ءيىرىپ، قوراعا ايداپ كەلە سالاتىن جۇمىس ەمەس ەكەن. جاتپاي-تۇرماي، دەمالىس-مەيرامعا قاراماي، كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەكتەنۋىڭ كەرەك. ءبىز ەڭ الدىمەن ىزدەندىك. اتا كاسىپتىڭ بۇگىنگە جەتكەن قانداي تەحنولوگيالارى بار، كەڭەس كەزىندە جۇمىس قالاي ۇيىمداستىرىلدى، الەمدىك شارۋاشىلىقتا قانداي جاڭالىقتار بولىپ جاتىر - وسىنىڭ ءبارىن ءۇيلەستىرە ءبىلۋ كەرەك. شەتەلگە شىققان سايىن ولاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا نە بولىپ جاتقانىن بىلۋگە تىرىسامىن، جولساپارمەن بولعان كەزدەردە ارالاپ، ايتەۋىر، ءسال نارسە بولسا دا ۇيرەنىپ قايتۋعا ۇمتىلامىن. تاياۋدا الەم چەمپيوناتىنا بارامىز، سول كەزدە تۇركيانىڭ شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ كورمەكشىمىن. ودان سوڭ قازان ايىنىڭ باسىندا فرانتسيادا ۇلكەن اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسى وتەدى. ولاردا سيىردىڭ شارولە دەگەن ەتتى-ءسۇتتى تۇقىمى بار، سونى الىپ كەلىپ، اۋليەكول تۇقىمىمەن بۋدانداستىرسام دەيمىن. سوندىقتان دا الدىمەن سەلەكتسياعا ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەك.
ودان كەيىن مىنا مال اۋرۋلارى دا - ءوز الدىنا ءبىر قيىن جۇمىس. جىلقى مەن تۇيە، قوي مالى اۋرۋعا ونشا بوي الدىرا قويمايدى، ال سيىر جارىقتىق وتە كىرپياز ەكەن. ونى دا باسقا تۇسكەننەن كەيىن ءبىلىپ وتىرمىز. بىراق وعان دا بەيىمدەلدىك، مەملەكەتتىڭ كومەگى بار، ءوزىمىز قوسىمشا ءدارى ساتىپ الامىز، ەمدەيمىز، ايتەۋىر، يكەمدەلە باستادىق. ايتپەسە بار ەڭبەگىڭ ەش كەتپەي مە؟!
تاعى ءبىر قيىندىق - ەڭبەك ءتارتىبى. ونى تالاپ ەتەمىن دەپ كوبىنە جەككورىنىشتى بولاسىڭ، بىراق جۇمىس جالپاقشەشەيلىككە قارامايدى عوي. كورشى اۋىلدار مالىن جاقسى باقپايدى، بۇقالارى ءبىزدىڭ تابىندارعا قوسىلىپ كەتىپ جاتادى، جاقسى ەمدەلمەگەن، تۇقىمى ناشار، ارالاسقان سوڭ، ءبىزدىڭ تۇقىمدى ازدىرۋى مۇمكىن. ال بىزدە نەبىر اسىل تۇقىمدى مالدار بار، ءبارى - شەتىنەن تۇنىپ تۇرعان گەنوفوند، ونىڭ ءبارى ەڭبەكپەن كەلدى، قانشاما قارجى كەتتى، سونى تۇسىنبەيدى كەيبىرەۋلەر. قازاقبايشىلىققا سالىپ، سالعىرت قارايدى. ال ءبىز مالدى كۇتىپ، باپتاپ ۇيرەندىك. ءتىپتى مالعا تاڭبا سالعاندا دا بۇرىنعىداي كۇيدىرىپ باسپايمىز، ول مالعا اۋىر، جارا بولادى، ءبىز قازىر تەمپەراتۋراسى -196°س بولاتىن سۇيىق ازوتتى پايدالانامىز. مالدىڭ تۇگىن كادىمگى ۇستارامەن قىرىپ، تازالاپ بارىپ، تاڭبالايمىز. جۇمىسىڭا تياناقتى قاراۋ وسىنداي مايدا شارۋالاردان باستالادى.
مەنىڭ ءبىر ماقتان تۇتاتىنىم - اۋىل ۇجىمىنىڭ وڭ كوزقاراسىنا يە بولعانىم. باسىندا قالاي قارسى العانىن ايتتىم عوي، قازىر مۇنداعى 100 ادامنىڭ 70-ءى مەنى قولدايدى. قالعاندارىنىڭ ىشىندە جاقتىرمايتىندار دا بار، ارىز جازاتىندار دا بار، بىراق حالىقتىڭ باسىم بولىگى ەڭبەگىمىزگە كوز جەتكىزگەن سوڭ، سەنىم ءبىلدىرىپ، قولداۋ تانىتىپ وتىر. تاياۋدا اۋىزاشار بەردىم، سول كەزدە قاريالارعا ايتتىم: «ال، اتالار، اپالار، كورىپ وتىرسىزدار، كوپ نارسەگە قول جەتكىزدىك، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن نە بار ەدى وسىندا، ال قازىر قانداي جاعدايدا وتىرمىز؟ وسىنىڭ ءبارى - ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدىڭ ارقاسى، اۋىزبىرلىكتىڭ ارقاسى، ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمنىڭ ارقاسى»، - دەپ. ءبارى ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. مەيرام سايىن كوكپار بەرەمىن، وندا دا اتتى قىزىلماي قىلىپ شابا بەرۋ ءۇشىن ەمەس، جاستار ۇلتتىق ويىنداردى ۇيرەنسىن دەيمىن. قازىر كەڭشاردا سپورت مەكتەبىن سالدىرىپ جاتىرمىن، بىتكەن سوڭ، اۋداننىڭ بالانسىنا بەرمەكشىمىن. مالدىڭ باسى كوبەيدى، سيىر - 3 مىڭعا، جىلقى دا سول شامالاس، تۇيە سانى مىڭعا جەتتى، ءالى دە كوبەيتۋىمىز كەرەك. باسقا دا جوسپارلانعان جۇمىستار كوپ، مال بورداقىلايتىن الاڭدار، ءونىم وندىرەتىن، شيكىزاتتى ىسكە جاراتاتىن شاعىن تسەحتار ورناتۋ دەگەندەي. ۇقساتا بىلگەن ادامعا جۇمىس تا جەتەدى، ونىڭ قايتارىمى دا بولادى. وزگەلەر سياقتى سول قارجىنىڭ ءبارىن ساۋداعا سالسام، باس اۋىرتپاستان-اق دۇنيە تابار ەدىم، بىراق ول ماقسات ەمەس. تۋعان جەرىڭنىڭ شىن پاتريوتى بولساڭ، ەلمەن بىرگە بايىپ، بىرگە كوركەيۋىڭ قاجەت. قيامەت جۇمىس، بىراق ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزگەن كەزدە كوپپەن بىرگە قالاي قۋاناسىڭ! وسىنىڭ ءوزى - ەڭبەگىڭنىڭ شىن ناگراداسى. «ەلىڭ اش بولسا، توقپىن دەگەنىڭ - ءوتىرىك، ەلىڭ توق بولسا، اشپىن دەگەنىڭ - وتىرىك» دەگەن حالىق دانالىعى بار ەمەس پە؟! ءبىز وسىنى ۇستانۋىمىز كەرەك.
- وسى جۇمىستاردىڭ بارىنە مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر كومەك بولدى ما؟
- و، بولعاندا قانداي! بۇل ءوزى قىزىق بولدى، العاشىندا ءبىر جىلعا دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ءتيىستى ورىندارىمەن شارتپا-شۇرت ۇرسىسىپ ءجۇردىم. ولار قۇجاتتاردى دۇرىستاپ دايىنداۋىمدى سۇرايدى، مەن كومەكتەسكىلەرىڭ كەلمەيدى دەپ وزەۋرەيمىن، ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىراز ۋاقىت جوعالتىپ الدىق. سوڭىرا بايقاپ وتىرسام، مەنىكى ءجون ەمەس ەكەن. ول قارجى - مەملەكەتتىڭ، ياعني حالىقتىڭ قارجىسى، ونىڭ قايتارىمىنا كەپىلدىك بەرمەي، بارلىق جاعداياتىن دۇرىس راسىمدەمەي جاتىپ، بارىنە بىردەي تاراتا بەرسە، نە بولماق؟ قارجىنىڭ دا قايتارىمى، وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىك بار ەمەس پە؟! سودان ارنايى زاڭگەر جالداپ، بارلىق ىسقاعازدى زەرتتەپ، قۇجاتتاردىڭ ءبارىن تالاپقا ساي ەتىپ رەتتەتتىم، بۋحگالتەرلىك ەسەپ، وزگە دە جازبالار، ەسەپ بەرۋلەر - ءبارىن جونگە كەلتىرىپ، الدارىنا الىپ باردىم. ونداعى جىگىتتەر جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىما، ءىستىڭ ءمانىن تۇسىنگەنىمە ءدان ريزا بولدى. ءسويتىپ بارىپ، نەسيەلەندىرۋگە جول اشىلدى، بىرقاتار باعدارلاماعا ءىلىندىم. قازىر مەملەكەت بىزگە 500 ملن تەڭگەگە دەيىن ءوسىمى تومەندەتىلگەن نەسيە بەرۋگە دايىن. العاشقى ترانشىن الدىق، قالعان سومانىڭ ءبارىن جاراتا قويماسپىز، بىراق بۇل بىزگە وتە ۇلكەن كومەك بولدى. ونىڭ سىرتىندا ارنايى سۋبسيديا، دوتاتسيالار بار، مال ەمدەۋگە بەرىلەتىن كومەكتىڭ ءوزى قانداي! ارزانداتىلعان جانارماي الىپ جاتىرمىز، وسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى ەمەي، نەمەنە؟!
ۋكراينادا بولعانىمدا ونداعى كاسىپكەرلەرمەن سويلەستىم، ولاردا مۇنىڭ ءبىرى جوق، ۇكىمەت ءبىر تيىن بولمەيدى ەكەن. «ءشىركىن، قازاقتار، جاعدايلارىڭ قانداي جاقسى! بىزدە وسىنداي كومەك بولسا، ەۋروپانىڭ نارىعىن جاۋلاپ الار ەدىك. سەندەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن جاقسى تۇسىنەدى، بۇل دەگەن كورەگەندىك قوي! بۇدان كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى قالاي دامىمايدى؟!» - دەپ جاتىپ كەپ تاڭعالادى.
كوردىڭىز بە، شەتەلدەگىلەر ءتۇسىنىپ وتىر، ال ءبىزدىڭ كەي جىگىتتەر وسىنى ۇققىسى كەلمەيدى. «ءبارى - بيۋروكراتتار، بوسقا وتىر، كومەكتەسپەيدى» دەپ رەنجيدى. مەن ولارعا ۇدايى «ەگەر شىنىمەن وسكىلەرىڭ، دامىعىلارىڭ كەلسە، كومەك العىلارىڭ كەلسە، الدىمەن وزدەرىڭ وسىڭدەر، ال بىردەن وسە المايتىن بولساڭدار، قوسىلىڭدار، ىرىلەنىڭدەر، ويتكەنى سەنىڭ 10-15 سيىرىڭا ەشكىم دوتاتسيا بەرمەيدى، ال ون ادام بىرلەسىپ، 300 باس مال جيناڭدارشى، مەملەكەتتىڭ ءوزى سەندەرگە كەلەدى» دەيمىن. راسىندا دا، ىرىلەنۋ كەرەك، بىرىگۋ كەرەك، ونسىز ۇساق شارۋاشىلىق باسەكەلەستىككە جارامايدى. ونىڭ ۇستىنە ون سيىرىڭ بولسىن، 100 سيىرىڭ بولسىن، جۇمسالاتىن ەڭبەك بىردەي عوي. قازىرگى زاماندا ءىرى، تاۋارلى ءوندىرىس بولمايىنشا، الەمدىك نارىقتا ەشكىمگە باسەكەلەس بولا المايمىز. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىم ارتىق» دەگەن پسيحولوگيا جۇرمەيدى قازىر. ازداعان مالمەن ءار توبەنىڭ باسىندا وتىرعانشا، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك، ءبىر قازاق ەكى سيىردىڭ سوڭىندا جۇرسە، نە بولعانى؟! قازىر بىرلەسۋدىڭ وركەنيەتتى جولدارى كوپ قوي: بۇرىنعىداي كولحوز بول، قازىرگىشە اكتسيونەرلىك قوعام بول، ۇجىم بول، تەك شارۋاشىلىعىڭ ءىرى، مەملەكەتكە ارىپتەس بولا الاتىنداي بولسىن. دەمەك، قازاققا ەڭ الدىمەن ءاۋىزبىرشىلىك، تاتۋلىق كەرەك، سوندا عانا ءىسى العا باسادى.
مينيسترلىك، شىنىندا دا، قولىنان كەلگەن كومەگىن اياپ وتىرعان جوق. سوڭعى جىلدارى اۋىلعا بولىنگەن قارجى ميللياردتاعان دوللاردى قۇراپ وتىر. قازىرگى ءمينيسترىمىز اسىلجان مامىتبەكوۆ دەگەن ازامات - جاس تا بولسا، تاجىريبەلى، بىلىكتى جىگىت. ءبىز سياقتى كاسىپكەرلەردى جيناپ، «بىلاي ەتسەك، قالاي بولار ەدى» دەپ، «شەتەلدە مىنا ماسەلە بىلاي شەشىلەدى ەكەن، وسىنى وزىمىزگە اكەلە الامىز با» دەپ، اقىلداسىپ وتىرادى. بۇل دەگەنىڭىز بىزگە، ەلىمىزدىڭ ماماندارىنا دەگەن سەنىم، ۇلكەن قامقورلىق دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ءيا، مەملەكەت وسىلاي قول ۇشىن سوزىپ، كومەگىن ۇسىنىپ وتىر. بىراق مەنى قىنجىلتاتىن نارسە: وسى قارجىلىق دەمەۋدى العانداردىڭ ءبىرازى ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنبەي، سالعىرت قاراپ، باسقا ءبىر جۇمىسقا سالىپ جىبەرىپ، قايتا شىعارا الماي، نە مال جوق، نە تىرلىك جوق، جۇرگەندەرى. مەملەكەت ونى تۇبىندە ءبارىبىر قايتارىپ الادى، بىراق سەنىم دەگەن، جاۋاپكەرشىلىك دەگەن، نامىس دەگەن قايدا قالادى؟! مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن. ەڭبەك ادال بولۋى كەرەك، سوندا عانا ونىڭ جەمىسى بولادى، وسىنى ەسكەرە بىلسەك...
- سپورتتاعى ءتارىزدى ەندىگى كاسىبىڭىزدە دە ءىزباسارلارىڭىز بار ما؟
- شىنىمدى ايتسام، وسى سۇحباتتى قازىرگى جاستاردى اۋىلعا تارتۋ، اتا كاسىپكە شاقىرۋ ءۇشىن، سولارعا ۇلگى بولۋ ءۇشىن بەرىپ وتىرمىن. كەلىپ، اقىلداساتىن جىگىتتەر كوپ، بىراق ءبارى بىردەي ماسەلەنىڭ ءمانىن بىلە بەرمەيدى. «5 گەكتار جەر الىپ، توعان جاساپ، بالىق جىبەرسەم، قالاي بولادى» دەپ سۇرايدى ءبىرى. بارىنە ايتارىم: ونداي جوبالاردىڭ ءبارى جاقسى، بىراق اتا كاسىپكە باستى كوڭىل ءبولۋ كەرەك. كەزىندە پرەزيدەنتىمىز «ءار اۋىلدان ءبىر مىقتى جىگىت شىقسا، اۋىلىمىز گۇلدەنىپ، مەملەكەتىمىز داميتىن ەدى» دەپ ايتىپ ەدى. قالادا قالتالى جىگىتتەر كوپ، اقشالارىن نەگە سالارىن بىلمەي جۇرگەندەرى دە تابىلادى. الماتىدا ءۇي باعاسى وسكەندە اقشانىڭ ءبارىن سوعان سالىپ، كۇيىپ كەتكەندەر دە بار. ول قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن مالعا سالسا، وعان دۇرىس قاراسا، جۇمىسىن جولعا قويسا، ونداي تاۋەكەل بولماس ەدى عوي. ءدۇكەن، ءدامحانا اشىپ، سونى مىسە تۇتىپ ءجۇرگەندەر كوپ. بىراق سول دۇكەن اسىپ كەتسە ءۇش ادامعا جۇمىس بەرەدى، ال اۋىلعا سول قارجىنى سالسا، كەمىندە 20 ادام جۇمىس تابار ەدى، ءوزى دە قوڭدانار ەدى. بوس تۇرعان، قاڭىراپ قالعان اۋىلدارىمىز قانشاما! سولاردىڭ ءبارىن قايتا كوتەرۋگە بولادى. قازىر الىس، شالعاي دەيتىن جەر جوق، تەحنيكانىڭ زامانى عوي. ال قالتالىلارىمىزدىڭ كوبى ارتىق تىرلىك ىستەۋگە ەرىنەدى، اقشاسىن بانككە سالىپ، تىنىش جاتقاندى جاقسى كورەدى. ال سول دەپوزيتكە سالدى دەلىك، جىلىنا قانشا ءوسىم كورەدى؟ اسىپ كەتسە، 10 پايىز عانا! سول اقشاسىنا 100 باس مال السىنشى، كەلەسى جىلى - 200, ارعى جىلى 300 بولىپ وسە بەرەدى، تەك جايىن تابا ءبىل. ءبىز سول جالقاۋلىقتى، ەرىنشەكتىكتى جەڭە ءبىلۋىمىز كەرەك.
تاياۋدا ەلباسى سالانىڭ الدىنا «ەت ەكسپورتىن جىلىنا 60 مىڭ تونناعا جەتكىزۋ كەرەك» دەپ ماقسات قويدى. مەن قازىردىڭ وزىندە جىلىنا 200 توننا ەت وتكىزىپ وتىرمىن. بولاشاقتا ونى 1 مىڭ تونناعا جەتكىزسەم دەگەن جوسپارىم بار. ال ەندى مەن سياقتى 60 جىگىت شىقسا، 60 مىڭ توننا دەگەن نە، ءتايىرى؟! قازاقستاننان وسىنداي 60 ەمەس، كەمىندە 6 مىڭ ازامات تابىلۋى كەرەك قوي. سوندىقتان دا مەن قالتالى ازاماتتاردىڭ ءبارىن ەلگە، اۋىلعا، كىندىك قانى تامعان جەرگە قىزمەت ەتۋگە شاقىرامىن. قالتاعا ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتسەڭ، ونداي ءىستىڭ يگىلىگى مىندەتتى تۇردە بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
الاشقا ايتار داتىم
مىنا قازاقتىڭ سايىن دالاسىن مالعا تولتىرۋىمىز كەرەك. سوندا ىرىس تا، بەرەكە دە بولادى. اتام قازاق «بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن» قورعاپ، بىزگە قالدىرىپ كەتكەن مۇرامىز - بۇل. ەگەر قازاق كەزىندە كەتپەن ارقالاعان وتىرىقشى حالىق بولسا، سۋدىڭ بويىن جاعالاپ، از عانا جەردى قورشاپ الىپ، سوعان ساۋىمىن ايتىپ، توپتالىپ وتىرا بەرەر ەدى. بىلە بىلسەڭ، كەزىندە قازاقتىڭ مالى وسى دالاعا سىيماي جاتقان. نەشە مىڭداعان جىلقى ايداتقان بايلار وتكەن، قويدىڭ سانىنا جەتپەگەن. سوندىقتان دا اتالارىمىزعا وسىنداي ۇلان-عايىر دالا كەرەك بولدى. ءبىز بۇگىن «جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىندامىز» دەپ ماقتانساق، بۇل - سول بابالارىمىزدىڭ ەڭبەگى. كوردىڭىز بە، بابادان قالعان اتا كاسىپتىڭ ارقاسىندا وسىنداي ۇلان-عايىر جەرگە يە بولىپ وتىرمىز. ال سول جەردىڭ استىنداعى قازبا بايلىقتاردى بۇگىنگى ۇرپاق يگەرىپ جاتىر. كەزىندە ادەبيەتتە سونشا جامانداعان قازاقتىڭ بايلارى ۇرپاعىنا وسىنداي مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالدىرىپ كەتكەن، بىلسەڭىز.
ال قازىر سول اتا كاسىپتى ەسكەرمەيتىن، مەنسىنبەيتىن بايلارىمىز شىقتى. ولاردىڭ ءبىر كولىگىنىڭ ءوزى ءبىر اۋىلدىڭ مالىمەن پارا-پار. سول جىگىتتەردىڭ ءبارى اۋىلدان شىقتى، ءتۇپ-تامىرى - سوندا، ەندى سولار كەلىپ، دالانى گۇلدەندىرسە ەكەن دەيمىن. الىپ-ساتۋدىڭ زامانى ءوتتى عوي، ەندى شىن ازامات بولسا، اۋىلىن كوتەرسىن! بۇل ءبارى جۇمىسىن تاستاپ، اۋىلعا كوشىپ كەلسىن دەگەن ءسوز ەمەس، قالاسىندا تۇرا بەرسىن، بىراق اۋىلىن دا ۇمىتپاسىن. قارجىسىنىڭ از عانا بولىگىن اۋىلعا سالسىن، ەلگە جۇمىس بەرسىن، اتا كاسىبىمىزدى جالعاسىن، قوراسىن مالعا تولتىرسىن، ءوزى دە بايىسىن، جەرىمىزدى دە مالعا تولتىرسىن. قازاقتى مىڭداعان جىل اسىراپ كەلگەن اتا كاسىبىمىز قازىر تابىسسىز بولىپ قالعان جوق، ول - ءبىزدىڭ قانىمىزدا. ال قازاقتىڭ دالاسىندا قۇرىق شانشيتىن بوس جەر قالماي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىعا، وتار-وتار مالعا تولىپ، قىزۋ ەڭبەك قايناپ جاتسا، سوندا كىم بىزگە «مىنانىڭ جەرى قاڭىراپ بوس جاتىر» دەپ كوز الارتا الادى؟!
اۆتور: بەرىك تۇرعانبەكۇلى
