اعىلشىن تىلىندە "statesman” دەگەن كەرەمەت ءسوز بار. ول ءسوزدى باتىس قوعامىندا ساياساتتا تاجىريبەسى مول، قوعامدا بەدەلى زور، ۇستانىمدارى مەن قۇندىلىقتارى دۇرىس ءارى تۇراقتى ساياساتكەرلەر مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىن سيپاتتاعاندا قولدانادى. ماسەلەن، اقش-تا ناعىز “statesman” دەپ ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەندەردىڭ ىشىنەن دج.ۆاشينگتون مەن ا.لينكولندى، ال كەيىنگىلەردەن مارقۇم سەناتور دجون ماككەيندى سوڭعى تۇياق دەپ اتايدى.

ستەيتسمەندەردىڭ قاتارداعى ساياساتكەرلەردەن باستى ايىرماشىلىعى – جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇنەمى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن جەكە مۇددە مەن پارتيالاستاردىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويا بىلەدى. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن ازاماتتاردىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن شەشىمدەر قابىلدار كەزدە ساياسي امبيتسياسىن شەتكە ىسىرىپ تاستاپ، اقتى "اق", قارانى "قارا" دەپ ايتادى. ەڭ باستىسى، ستەيتسمەندەر ۇنەمى سوزبەن دە، ىسپەن دە "اقتىڭ" جاعىندا بولۋعا تىرىسادى.

ال قازاق تىلىندە “statesman” ءسوزى "مەملەكەتشىل" دەپ قولدانىلىپ ءجۇر. كوپ جاعدايدا ول ءسوزدى قازىرگى ساياسي رەجيمشىل كىسىلەر وزدەرىنىڭ ادامگەرشىلىككە قايشى، ادىلەتسىز جۇيەنىڭ عۇمىرىن ۇزارتاتىن، قاراپايىم ادامداردىڭ ومىرىنە زيان كەلتىرەتىن ارەكەتتەرىن اقتاۋ ءۇشىن ءجيى قولدانادى. ودان قالسا بيلىكتەن ءادىل شەشىمدەردى تالاپ ەتكەن ادامدارعا قارسى ءۋاج ايتۋ ءۇشىن دە "statesman” سوزىنە جۇگىنىپ، وزدەرى سەكىلدى "مەملەكەتشىل" بولۋعا شاقىرادى. ياعني، “statesman” ءبىزدىڭ قوعامدا مۇلدەم بۇرىس قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبىرى.

الايدا بۇل قازاقستاندا "statesman” دەپ اتاۋعا بولاتىن تۇلعا مۇلدەم جوق دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك-ءتى. كەشە باقيلىق بولعان ابىز اقساقال سەرىكبولسىن ءابدىلديندى "تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 30 جىلدىق تاريحىنداعى سوڭعى ستەيتسمەن" دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى ول بۇكىل ساياسي كارەراسىن دەموكراتيانىڭ نەگىزى سانالاتىن تەجەمەلىك جانە تەپە-تەڭدىك ءپرينتسيپىنىڭ (check and balance) ءىس جۇزىندە جۇمىس ىستەۋىنە ارناعان تۇلعا. ياعني، ول اتقارۋشى بيلىكتىڭ (پرەزيدەنتتىڭ) زاڭ شىعارۋشى بيلىك (پارلامەنت) پەن سوت بيلىگىن تولىعىمەن ءوز باقىلاۋىنا الىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى ۋزۋرپاتسيالاۋىنا قارسى بولعان ادام.

باسقاشا ايتساق، سەرىكبولسىن ءابدىلدين – جەمقورلىق پەن جاعىمپازدىق جايلاعان، ەكىجۇزدىلىك نورماعا اينالعان، بۇكىل مەملەكەتتىك ينستيتۋت ءبىر ادامعا بايلانعان قازىرگى قازاقستاندىق ساياسي جۇيەنىڭ انتيدوتى.

راس، سەرىكبولسىن ءابدىلدين ساياسي باسەكەدە قازىرگى جۇيەدەن جەڭىلگەن ادام. سەبەبى ول ءپرينتسيپسىز، ادامگەرشىلىكتەن ادا، ءادىل سايلاۋدان قورقاتىن قورقاۋ ساياساتكەرلەر ويلاپ تاپقان ويىن ەرەجەسىمەن باسەكەگە ءتۇستى. سوندىقتان دا س.ءابدىلدين 1993 جىلى جوعارعى كەڭەس تاراتىلعان كەزدە دە، 1999 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا دا جەڭىلدى.

دەسەك تە س.ءابدىلدين قۇيتىرتقى ساياسي ويىنداردا جەڭىلگەنىمەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحىندا پاراساتتى جەڭىمپاز رەتىندە قالاتىن بولادى. ويتكەنى ءابدىلديننىڭ ساياسي مۇراسى – قازىر قازاقستان تاپ بولعان ساياسي تىعىرىقتىڭ الدىن الۋعا تىرىسقان قايراتكەردىڭ مۇراسى. ءابدىلديننىڭ مۇراسى – ديكتاتۋراعا قارسى تۇرعان ساياساتكەردىڭ مۇراسى. ءابدىلديننىڭ مۇراسى – جەكە مۇددەدەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويعان ءىرى تۇلعانىڭ مۇراسى.

ءابدىلدين اقساقال ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىرويمەن اتقاردى. ءوز ءومىر جولى ارقىلى اۆتوريتاريزم تۇسىندا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ءومىر بويى ادال بولۋ مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەپ كەتتى.

بىراق بۇل ابدىلديندەي دارا ساياساتكەردىڭ حالقىنا ادال قىزمەتى وسىمەن اياقتالدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇدان بىلاي قازاق قوعامى ءۇشىن س.ءابدىلديننىڭ ساياسي مۇراسى قىزمەت ەتەتىن بولادى. ول ءۇشىن جوعارعى كەڭەس تاراتىلعاندا ءتاي-ءتاي قادامىن باسقان، ابىز اقساقال پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسقاندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان مەن سەكىلدى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تۋعان ۇرپاق تا، 1990 جىلدارداعى ساياسي تاريحتىڭ كۋاگەرى بولعان اعا بۋىن دا “س.ءابدىلدين مۇراسىن تانۋعا ۇمتىلۋ، قۇرمەت ءبىلدىرۋ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ” دەگەن ورتاق ازاماتتىق پارىزعا بارىنشا ادال بولۋى قاجەت. سونداي-اق ساياساتكەرلەردىڭ جاڭا تولقىنى ءابدىلدين مۇراسىن تەمىرقازىققا، ەلدىڭ بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن ساياسي بەلسەندىلەر بويتۇمارعا اينالدىرۋى ءتيىس. سوندا عانا س.ءابدىلديننىڭ ساياسي مۇراسى قازاقستان حالقى شىنايى دەموكراتياعا قول جەتكىزەتىن كۇنگە دەيىن دە، كەيىن دە قىزمەت ەتەتىن بولادى.

جانىڭىز ءجانناتتا بولسىن، قازاقتىڭ سوڭعى ستەيتسمەنى!

شالقار نۇرسەيىتوۆ

Abai.kz