«الجير» دەگەن ستاليندىك گۋلاگ-ءتىڭ لاگەرىندە 20 مىڭنان استام ايەل ازاپ شەكتى. وتانعا ساتقىندىق جاساعان «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرى اقمولاداعى وسى لاگەردە وتىردى. «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلىن، اناسىن، قىزىن، قارىنداسىن - وسى قورقىنىشتى جەردە جيناپ، ولاردىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىردى.

اقمولا ماڭىندا ورنالاسقان لاگەردىڭ تاريحى 1937 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا باستالدى. كسرو-نىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى نيكولاي ەجوۆ ديۆەرسيا مەن تىڭشىلىق ارەكەتى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ بارلىق تۋىستارىن تۇتقىنداۋ جانە ارنايى لاگەرلەرگە جىبەرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسى ساتتەن باستاپ حالىق جاۋى دەپ اتالاتىن تۋىستار رەسمي تۇردە جاۋاپقا تارتىلا باستادى.

«دۇشپان» وتباسىلارىنىڭ ارقايسىسى ءۇشىن ارنايى كارتا جاسالدى، ونىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋمەتتىك قاۋىپتىلىك دارەجەسىن انىقتاۋعا بولادى. ولاردىڭ ۇيلەرىندە تىيىم سالىنعان بارلىق زاتتاردى: ادەبيەتتەردى، قۇجاتتاردى، زەرگەرلىك بۇيىمداردى تاركىلەۋ ارقىلى ءجيى ىزدەۋلەر جۇرگىزىلدى. ايەلدەر لاگەرگە بارۋعا قۇقىعى بار زاتتاردىڭ شەكتەۋلى ءتىزىمى بولدى. بۇل كيىم، اياق كيىم، ءىش كيىمدەر جانە جەكە گيگيەنا قۇرالدارى.

1938 جىلى العاشقى تۇتقىندار اقمولا لاگەرىندە قابىلداندى. تاسىمالداناتىن ادامداردىڭ گەوگرافياسى كەڭ، ايەلدەر ماسكەۋ، لەنينگراد، روستوۆ، يركۋتسك قالالارىنان ادامداردى تاسۋعا ارنالماعان ۆاگوندار ارقىلى جىبەرىلدى.

جالعىز دالاعا قىرىق گرادۋس ايازدا كەلىپ، جىلىتىلماعان ۆاگوننان امان ءوتىپ، ولار توزاققا كەلدى. ساز بالشىقتان جاسالعان كازارمالاردا تۇردى. ءار ءۇيدىڭ ىشىندە ءۇش دەڭگەيلى تاقتايشالار بولدى. ءار ۇيدە ءۇش ءجۇز ادام تۇردى، سوندىقتان ءتىپتى قاتتى تاقتايلاردى تاعدىردىڭ سىيى رەتىندە قابىلداندى، ويتكەنى ولاردان ورىن تابا الماعاندار سالقىن جەردە ۇيىقتاپ، ەڭ قورقىنىشتى اۋرۋلاردى تاپتى.

بۇل كازارمالارداعى تەرەزەلەر توبەنىڭ استىندا بولدى، ولاردا اينەكتەر جوق، سوندىقتان قاتىپ قالماس ءۇشىن ولاردى قاتتى ايازداعى سۋىقتى ۇستاپ تۇرمايتىن شۇبەرەكپەن بايلاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءار تۇتقىنعا اپتاسىنا 1 شەلەك سۋ قاجەت بولدى. پەريمەتردىڭ اينالاسىنداعى لاگەر بىرنەشە قاتاردان تىكەندى سىممەن قورشالدى، بىراق ودان قاشۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. حات-حابارلار مەن سالەمدەمەلەرگە قاتاڭ تىيىم سالىندى.

كەڭەستىك ايگىلى جەتەكشىلەردىڭ كوپتەگەن ايەلدەرى جازاسىن بارىنە بىردەي شارتتاردا وتەيتىن. ەشكىمگە جەڭىلدىك جاسالمادى، ويتكەنى ستاليندىك باسشىلىقتىڭ كوزقاراسى بويىنشا ولار «حالىق جاۋىنىڭ» جاقتاستارى بولىپ سانالدى جانە ولار كۇيەۋلەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى تۋرالى كەڭەستىك بيلىككە ايتۋعا تىرىسپادى. سونىمەن، ولار ءوز ەركەكتەرىنە جاناشىرلىق تانىتتى جانە قاتىسقانى ءۇشىن جازالاندى.

وسى لاگەردە كەڭەستىك ەليتانىڭ بارلىق دەڭگەيىنىڭ وكىلدەرى وتىردى دەپ ايتا الامىز: ءانشى ليديا رۋسلانوۆا، تەاتر قايراتكەرى ناتاليا ساتس، راحيل مەسسەرەر-پليسەتسكايا، اتاقتى مايا پليسەتسكايا بالەرينانىڭ اناسى، مارشال تۋحاچەۆسكيدىڭ قارىنداسى - ەليزاۆەتا ارۆاتوۆا-تۋحاچەۆسكايا، نيكولاي ءبۋحاريننىڭ ايەلى جانە ميحايل كالينيننىڭ ايەلى. 

سونىمەن قاتار، بۇلاردىڭ اراسىندا ءبىر دە ءبىر سوتتالۋشى بولعان جوق، سوتتىڭ ورنىنا نكۆد بيلىگى كەزدەسۋدىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى جازباشا حابارلاما جىبەرىپ، ولاردىڭ باراتىن جەرى مەن بولۋ مەرزىمىن كورسەتەتىن قۇجاتقا قول قويۋىن تالاپ ەتتى.

لاگەردەگى بالالار ءۇش جاسقا دەيىن انالارىمەن بىرگە تۇردى، سودان كەيىن ولاردى بالالار ۇيىنە جىبەردى. بۇل نكۆد مەن ەجوۆتىڭ لاگەردەگى ايەلدەرگە جاعدايلارىن توزاققا جاقىنداتۋ ارەكەتى بولدى.

ءبىرىنشى تۇتقىندار لاگەردەن 1946 جىلى بوساتىلدى، بىراق بۇل بوستاندىق رەسمي بولمادى. بوساتىلعانداردى جەرگىلىكتى توقۋ فابريكاسىنا جىبەردى. الجير لاگەرى 1953 جىلى ناۋرىز ايىندا ستالين قايتىس بولعان سوڭ عانا تولىعىمەن جويىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا لاگەر ورنىندا 2007 جىلى اشىلعان ستاليندىك قۇعىن-سۇرگىن ساياساتىنىڭ قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريال بار.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz