تىشقان جىلى «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيەرەي الا ما؟» دەگەن ساۋالدى الدىمىزعا تارتىپ وتىر. ءيا، جاڭا جىل قازاق ءتىلىنىڭ باعىن اسپانداتىن جىل بولسىن دەپ تىلەيىك!

1980 جىلداردىڭ ورتان بەلىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازمۇۋ وقىعان ستۋدەنت كەزىمىزدە افريكادان كەلگەن فرانتسۋز ءتىلدى جىگىت پەن قىزداردىڭ 6 اي ىشىندە ورىسشا سايراپ شىققانىن كورىپ تاڭ قالاتىنبىز. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە «1-2 جىلدا ورىس تىلدىلەر قازاقشا سويلەپ شىعا كەلەدى!؟» دەگەن ءتاتتى ارمان قۇشاعىندا بولدىق. 

ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز بەن وزگە ۇلتتان شىققان وتانداستارىمىزدىڭ بالاباقشادان بەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ جۇرسە دە، نەلىكتەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەۋىنە قاتىستى پروبلەمانى كوتەرگەن “ۆرەميا” باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى كسەنيا ەۆدوكيمەنكونىڭ “رابوتا ناد وشيبكامي” اتتى ماقالاسىندا “ەگەر ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 29 جىلىندا مەكتەپ شاكىرتتەرىنىڭ ءتىلىن قازاقشا شىعارا الماساق، وندا ونداي وقۋلىقتاردى لاقتىرىپ تاستاپ، جاڭاسىن جازۋ كەرەك” دەگەن وزەكتى ماسەلەنى كوتەردى.

ەندى وسى ماقالانى Abai.kz وقىرماندارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

56 جىل عۇمىرىن قازاق تىلىنەن ساباق بەرۋگە ارناعان پەداگوگ، رەپەتيتور، وزىندىك ادىستەمەنىڭ اۆتورى الماحانبەت تورەحانوۆ: “وقۋلىقتى جىل سايىن ءبىر قاتەسى ەكىنشىسىنە ۇلاستاتىن كوبەدەي كوپ ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالدارىن توپىرلاتىپ ءام جارىسا شىعاراتىن عىلىمي اتاقتارى بار كابينەتتىك اتجالماندار ەمەس، ءومىرى ورىس ءتىلدى بالانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تاجىريبەلى ۇستازدار جازۋى كەرەك” دەپ سانايدى.

- ءبىر كەزدەرى مەن كەرەك دەسەڭىز ءتىل تۋرالى كوميتەتتە جۇمىس تا ىستەدىم، - دەپ كۇلىپ الدى ءتىلتانۋشى. جۇرتتىڭ ءبارى مەنى ەلەمەدى دەسەم دە بولادى، ولار سياقتى مەندە عىلىمي اتاق-دارەجە جوق، بار بولعانى تاجىريبەنىڭ عانا يەگەرىمىن. بىراق، وسى كوميتەتتەن كەتەر-كەتكەنشە، كوپتەگەن جاندى قازاقشا تازا سويلەپ، قاتەسىز جازا بىلۋگە ۇيرەتىپ ۇلگەردىم. سول قوميتەت ءدال قازىر دە ەشكىمنىڭ ءتىلىن سىندىرماي، سول عىلىمي شەكپەندىلەرگە تولى تاز-كەپەش قالپىندا.

الماحانبەت اعا ءبىر جىلى بويى قولدا بار ەڭ ەسكى جانە جاڭعىرعان باعدارلامالار بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنا ساراپتاۋ جاسادى. ولارمەن ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەردى سوزگە تارتىپ، ساباقتاردىڭ قالاي وتەتىنىنە كوز جۇگىرتكەن شاعىندا. شىنىمەن توبە شاشى تىك تۇرىپتى.

- قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن وقۋلىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سورلىسى – 6 سىنىپقا ارنالعانى. ول تەك قانا قازاق ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەن جانە ۇيىندە قازاق تىلىندە سويلەيتىن شاكىرتتەرگە عانا لايىق. جىل سايىن جاڭادان شىعىپ جاتقان جەتىلگەن وقۋىلىقتار بۇرىنعى ەسكى باعدارلامالاردا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى اينا-قاتەسىز قايتالايدى. ولاردا شەكتەن تىس ماتەريال بەرىلىپ، ءتىلدى بىرتە-بىرتە ۇيرەتۋدەن الشاقتاپ، تولىققاندى اقپارات ۇسىنبايدى. ماسەلەن، ماعىناسى تۇسىنىكتى ەمەس كوپتەگەن جاڭا سوزدەر ۇشىراسادى. ال، ەگەر شاكىرت ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇقپايتىن بولسا، وندا ول قالاي بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداپ شىعادى؟ ءتىل دامىتۋعا جاتتىقتىرۋ مۇلدەم ماردىمسىز، بالا ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولدانا الۋى مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن.  

2017 جىلعى ەكىنشى سىنىپقا ارنالعان “قازاق ءتىلى بالاپان” وقۋلىعىنا قاتىستى ءسوز ەتەر بولساق، وندا ءبىر اۋىز ورىس ءسوزى جوق، وسى سوزدەردىڭ ورىسشا اۋدارماسى ەمگە ۇشىراسپايدى. وقۋشىلاردىڭ مۇلدەم از سويلەيتىنىن: جاز - “ناپيشي”، بويا - “راسكراس”، قاي ءسوز سايكەس كەلەدى؟ - “كاكوە سلوۆو سووتۆەتستۆۋەت؟” نەمەسە سايكەستەندىر - “نايدي سووتۆەتستۆيە” دەگەننەن-اق اڭعارامىز. بۇنداي تاپسىرما ءتۇرى اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ ۇلگىسىن قاراستىرماي، تەك سىزىقپەن تاڭبالاۋ، جەلىمشە جاپسىرۋ، دۇرىس نۇسقانى تاڭداۋدىڭ سوڭىندا كەتكەندىكتى تانىتادى. قالاي دەسەك تە، ءتىل ۇيرەتۋدىڭ باستى ماقساتى اۋىزىن بۋعان وگىزدەي ءىس-ارەكەتكە جەگۋ ەمەس، سويلەي بىلۋگە ۇيرەتۋ ەمەس پە!؟

نەمەسە مىنا ءبىر تاپسىرمانى الايىقشى ءماتىننىڭ جانرىن ايىر دەيدى دە، الدىمىزعا 49 سوزدەن تۇراتىن ءماتىندى تارتادى. وننىڭ قۇرامىندا نە جوق دەيسىڭ: ەرتەگىدە قولدانىلاتىن ەستىستىڭ شاقتارى، باسقادا گراماتيكالىق فورمالار، ال بۇل فورمالاردى ورىس مەكتەبىنىڭ ەكىنشى سىنىپ وقۋشىسى تۇگىل، قالانىڭ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ شاكىرتتەرى دە ارەڭ ۇعىنادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وقۋعا بەرىلگەن ءماتىن بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي كەلمەيدى. ۇنەمى جادىدا ۇستاۋعا ءتيىس تىلدىك ەرەكشەلىك تارس ەستەن شىعارىلىپ وتىرادى. 

مىسالعا، قازاق تىلىندە جىكتەۋ فورماسى وتە ءجيى قولدانىلادى. مەن ءوز شاكىرتتەرىمە: «سىزدەردە ءبارى جەكەشەلەنگەن// ۋ ناس ۆسە پريۆاتيزيروۆانو» دەپ جىميا ءسوز ەتەمىن. بۇل ماسەلە ولاردا نازاردان مۇلدەم تىس قالعان. بارلىق وقۋلىقتار شەكتەن تىس كوپ سوزدىلىكپەن قويىرتپاقتانعان. بالانىڭ ءتىلى سىنىپ، قازاقشا سويلەۋى ءۇشىن، بۇنداي كوبەدەي-كوپ كوبىك ءسوزدىڭ ەش كەرەگى دە جوق! بۇعان كەرىسىنشە سوزدەر مەن تاپسىرمالاردىڭ اۋدارمالارىنا ورىن از تيگەن. بالا ونى ۇعىنىۋ ءۇشىن نە ءوز بەتىمەن سوزدىكتەردى قوپارىستىرادى نە بولساسا، اتا-اناسىنىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. بالىكىم، تاپ وسىنداي ءتاسىل ءوزىن اقتار ەدى، ەگەر بۇرىنعى وقىعان ماتەريالدارى ءوز سەپتىگىن تيگىزەر بولسا. ءبىزدىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعانى جاعداياتتىڭ مۇلدە ولاي ەمەستىگى. باعدارلاما جىل سايىن كۇردەلەنۋ ۇستىنە كۇردەلەنە ءتۇسىپ، بالا ءتىلدى بىلمەك تۇگىل، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتا المايتىن بولىپ قالادى. دەمەك، جۇيە جۇمىس ىستەمەيدى. ءاربىر جاڭا بۋىن وقۋلىعى الدىڭعىسىنىڭ قاتەلىگىن قايتالاپ جارىق كورەدى. سول بۇرىنعى تاقىرىپتىڭ اۋىرلىعى،  سوزدىكتىڭ جوقتىعى نەمەسە سوزدىكتىڭ جارتىكەشتىگى. ەگەر اعىمنان جارىلىپ شىنىمدى ايتاتىن بولسام، تاپ وسىنداي وقۋلىقپەن بالالار قالاي وقىپ ءجۇر ەكەن!؟ شىندىعىندا 28 جىلعى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى مەملەكەت ءتىلدى مىندەتتى تۇردە اپتاسىن بىرىنەشە رەت بالاباقشادان باستاپ وقىتىپ كەلە جاتساق تا، بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق قازاقشا ءلام-يم دەي المايدى. بالكىم بۇل مەكتەپتىڭ قاتەلىگى ەمەس تە شىعار؟! 

قازاقستان تاريحىن مەملەكەتتىك تىلدە وقىپ ۇيرەنۋ دەگەنىمىز – ءفورماليزمنىڭ جارقىن مىسالى. وقۋشىلارمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەندىكتەن بارلىعىنا “ارنايى تەرميندەرگە تولى كەرە-قارىس تاريح وقۋلىعىنان نە ۇيرەندىڭدەر؟” دەپ ساۋال قويعان شاعىمدا. ءبارى ءبىر اۋىزدان: “ساباق ورىس تىلىندە وتەدى، قولدا بار وقۋلىقتىڭ بەتى ءبىر اشىلمايدى. ءبىز وندا نە جازىلعانىن ەجىكتەپ ارەڭ وقيمىز” دەپ جاۋاپ بەرەدى.  ونى ءتۇسىنۋ مەن قازاقشا مازمۇنداپ ايتىپ بەرۋ تۋراسىندا ءسوز قوزعاماي-اق قويالىق!؟ بىزگە سوندا بۇنداي كوزبوياۋشىلىق نەگە كەرەك، ءوزى! مەن ورىس مەكتەپتەرىنە قازاق ادەبيەتىن وقىتۋدى ءجون دەپ سانامايتىن جانمىن. اۋەلى، ادامدار سويلەپ، وقىپ، بىرەۋدىڭ ايتقاندارىن ۇعىپ ۇيرەنىپ السىن، ودان كەيىن كەرەك قىلسا، اباي، اۋەزوۆتى بىزدەن سۇراماي، وزدەرى دە تۇپنۇسقادان وقيتىن بولادى. شاكىرتتەردى ادەبيەت جانە ساياسات-تاريحپەن باستارىن قاتىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. سويلەۋگە ۇيرەتۋىمىز كەرەك. ال، بۇل دەگەنىڭىز مۇلدەم باسقا مىندەت: سويلەم ۇلگىسىن پايىمداتىپ، نەگىزگى قاعيداتتارىن ۇعىنتىپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان داعدىسىن ەسىنەن ماڭگىگە شىعارمايتىندار ەتۋگە قول جەتكىزۋ. نەمەسە مىنا ءبىر مىسالعا كوز سالايىق. بىزدە ءبارى دە تاقىرىپتارعا بولشەكتەنگەن. بۇگىن – ءۇي جانۋارلارى، ەرتەڭ – ىدىس-اياقتار، ودان كەيىن – تابيعات. ال، بۇلاردى وقىپ جاتقان كەزدە ءۇي جانۋارلارى ۇمىتىلىپ تا ۇلگەرەدى.

مەكتەپتە قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەمەنىڭ باستى ەرەكشەلىگى سويلەۋگە ەمەس، ەرەجە جاتتاۋعا نەگىزدەلگەن. سول ارقىلى قازاقشا سويلەۋگە ەمەس، ەمتيحانعا تاماشا دايىنداۋعا كانىگى بولىپ العان رەپەتيتورلارعا ناپاققا تابۋاعا سەپتەسىپ وتىرمىز. ەڭ باستىسى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ تىعىرىققا تىرەگەندىگىن مويىنداپ، قازىرگى ورنىققان جۇيەنى مۇلدەم الماستىرۋعا كۇش سالۋ كەرەك. وقىتپايتىن وقۋلىقتان قۇتىلىپ، سويلەۋگە ۇيرەتىن جاڭاسىن جاساپ شىعۋعا ءتيىسپىز. ايتپەسە باياعى جارتاس ءبىر جارتاس كۇيىندە قالا بەرەمىز. 

ءتۇيىن 

الماحانبەت تورەحانوۆ “قاتەنى تۇزەيتىن كەز كەلدى” سۇحباتىنا قاتىستى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  دولورەس بەگىمبەتوۆانىڭ تومەندەگى پىكىرىن اۋدارىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

ول بۇعان دەيىن قاي قۋىستا نازاردان قالاي قاعىس قالعان؟ نەگە وسىنداي كەمەڭگەر جان نەلىكتەن ءالى كۇنگە دەيىن جۇرتقا كەرەكسىز بولىپ وتىر؟ توبەمىزدەن جاي تۇسىرگەن جايت مەكتەپتە دە، كۋرستا دا ارمان بولعان “كەز كەلگەن جاندى قازاقشا تازا سويلەپ، قاتەسىز جازا بىلۋگە ۇيرەتەتىن” ادىستەمەنىڭ اۆتورىنىڭ بارلىعى. مەن بۇنىڭ بارلىعىن ونىڭ وزگەنىڭ الدىندا باسىن ءيىپ قۇرداي جورعالاماۋىنان دەپ بىلەمىن. 

ول جوعارىداعىلاردىڭ قولداۋىنسىز، وزىمەن-ءوزى ۇلتى ءۇشىن زور ءىس تىندىردى.

“قازىرگى وقۋلىقپەن مەكتەپ شاكىرتىن قازاقشا سويلەتۋ مۇمكىن ەمەس” دەگەن تورەحانوۆتىكى دۇرىس. مىسالعا كوكشىل مەكتەپ سوزدىگىن الايىق (30 000 سلوۆ، الماتى، 2002 گ.), قايىرا شىققان سايىن بۇرىنعى قاتەلىگىمەن وقىرمانعا جول تارتىپ وتىرادى. وسى سوزدىكتىڭ تاقسىرەتىن 20 جىلدان بەرى تارتىپ كەلەمىن. سول سەبەپتى كەڭەستىك كەزدەگى وزگە باسىلىمداردى قولدانامىن. سوندا ءبىزدىڭ ءوز سوزدىگىمىز قايدا؟!

مەندە قازىرگى وقۋلىقتاردى نە دارىنسىز وقىتۋشىلار جازادى نە بولماسا، ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز كەيىن الدەكىمدەرگە باسەكەلەس بولماۋى ءۇشىن ادەيى قاساقانا جاسالىپ وتىرعان دۇنيە دەگەن پىكىرى قالىپتاستى. مەن بۇنى كوپ جىلدان بەرى كوز جەتكىزگەن ءومىر تاجىريبەمىنىڭ نەگىزىندە جوو وقىتۋشىسى رەتىندە العا تارتىپ وتىرمىن.

بالالار مەكتەپتە وقيتىن باعدارلامانى كىم جانە قاشان قۇراستىردى؟ ول تۇتاستاي گرامماتيكاعا باعىت ۇستانىپ، سونىڭ نەگىزىندە ءماتىن تاڭدالىنىپ الىنعان. ءارى ولار ءبىر-بىرىمەن ەش بايلانىسپايدى. جاڭا سوزدەر ەستەن تەز شىعىپ كەتەدى. ايتىلۋ مەن جازىلۋدىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. سوزدەرگە كەلگەندە وقۋشىلار كىبىرتىكتەپ قالادى. ولاردى ەشكىم تۇزەمەيدى. “سويلەۋگە ۇيرەتۋىمىز كەرەك. ال، بۇل دەگەنىڭىز مۇلدەم باسقا مىندەت: سويلەم ۇلگىسىن پايىمداتىپ، نەگىزگى قاعيداتتارىن ۇعىنتىپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان داعدىسىن ەسىنەن ماڭگىگە شىعارمايتىندار ەتۋگە قول جەتكىزۋ” دەگەن تورەحانوۆتىكى دۇرىس دەر ەدىم.

سورىمىز قۇرىعاندا ءبىزدىڭ بالالارىمىز 60 جىلداردىڭ سوڭى مەن 70 جىلداردىڭ باسىندا ومىرگە كەلىپ، مەكتەپتى دە، جوو دا ورىس تىلىندە ءبىتىردى، سوندىقتان قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ال، ولاردىڭ بالالارى ۇيدە دە، تۇزدە دە ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەيدى. بىزدەر، اجەلەرى، ولارعا قول ۇشىمىزدى بەرە المايمىز. ءبىزدى شالا قازاقتار دەپ اتايدى. ءبىز ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسەمىز. بۇل ىڭعايلى. ءۇي ىشىمىزدە قازاقشا شۇيىركەلەسكەن قيىندىق كەلتىرەدى. قاتتى قينالىپ قالامىز، قاپەلىمدە اۋزىمىزعا كەرەكتى ءسوز تۇسپەي دال بولامىز. ءبىزدىڭ قازاق ءسوزىن بۇزىپ ايتاتىنىمىز كەيبىرۋلەرگە كەلەڭسىز كورىنەدى.

مىنە، وسىنداي سەبەپتى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 29 جىلدان بەرى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن نەمەرەلەرىمىز قازاقشا سويلەي المايدى. كەش بولماي تۇرعاندا مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك.

مەنىڭشە، ورتالىق ارنالاردىڭ بىرىنەن كۇندىزگى ۋاقىتتا الماحانبەت تورەحانوۆ شاقىرىپ ءتىل ۇيرەتۋ ساباعىن وتكىزە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. قازىر اتا-انالار بالالارى ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋى ءۇشىن قازاق ءتىلى رەپەتيتورلارىنا اقشا تولەۋگە ءماجبۇر. ولار سويلەۋگە ۇيرەتپەيدى، سويلەۋگە ۇيرەتۋدىڭ امال-ءتاسىلى مۇلدەم بولەك. 

اسىپ-تاسقان باي قازاقتار بالالارىن باتىستا اعىلشىن تىلىندە وقىتادى. ولار ەلگە كەلگەن سوڭ، قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن جۇمىس تابا الماي كەرى كەلگەن جاعىنا تايىپ وتىرادى. قىزدار وزدەرىنە لايىق كۇيەۋ جىگىت تابا المايدى. ءتىل بىلمەگەندىكتەن، بولاشاقتا پايداسى كول-كوسىر تاماشا مامانداردان قاپى دا وسىلايشا ايىرىلىپ جاتىرمىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz