مەشىتتەردىڭ تاريحىن نەگە سويلەتپەيمىز؟ ول دا ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەمەس پە؟

قازاق جەرىنىڭ، ۇلى قازاق دالاسىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ يسلام دىنىمەن، ءدىني داستۇرلەرىمەن، ونىڭ قۇرامداس بولىگى سانالاتىن مەشىت، مەدرەسە، مەكتەپ، اراب مادەنيەتى مەن تىلىمەن جانە تاعى باسقا ءدىني-داستۇرلىك ادەت-عۇرىپتارمەن بىتە قايناسقانى بەلگىلى. حالقىمىز يسلامدى قابىلداعان ساتتەن باستاپ ءدىني بىلىمدىلىككە ۇلكەن ءمان بەرە تۇرىپ، وتىرىقشىلىققا اۋىسقان ايماقتارىندا مەشىتتەر سالۋعا دا ەرەكشە ءمان بەرگەن. مەشىت سالۋ جۇمىستارى 18-19 عاسىرلاردا كەڭ قانات جايا باستاعان. اتاقتى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ كەسەنەسى سالىنعاننان كەيىن تۇركىستان ماڭايىندا ءزاۋلىم ۇلكەن مەشىت عيماراتتارىن سالۋ كوبەيە باستاعان. ەگەر ولاردىڭ سانى 1864 جىلى 20 بولسا، 1910 جىلى 41-ە جەتىپتى (ر.مۇستافينانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا). ا.ي.دوبروسمىسلوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 1910 جىلى پەروۆسكىدە 4 مەشىت جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 19 عاسىردىڭ 70-ءى جىلدارى ق.بەكمۇرزاەۆ دەگەن قازاق ءوز قاراجاتىنا بۇقار-قازاق مەشىتىن سالدىرىپتى. تاعى ءبىر مەشىتتى بيسەمباي دەگەن قازاق سالدىرعان ەكەن، 1910 جىلى قازالىدا 5 مەشىت بولىپتى (دوبروسمىسلوۆ ا.ي. گورودا سىردارينسكوي وبلاستي. كازالينسك، پەروۆسك، تۋركەستان،اۋليە-اتا ي چيمكەنت،تاشكەنت. 1912. 135-136,97 بەتتەر).

بۇل دەرەكتەر تاريحشىلار ا.ايدوسوۆ، م.كەرەەۆ جانە ى.قاليەۆ جازعان «قىزىلوردا» تاريحي-تانىمدىق كىتابىندا («تۇمار»، 2005) بىلاي سيپاتتالعان: «1870 جىلدان باستاپ قالادا مۇسىلمان مەشىتتەرى پايدا بولدى. 1871-1872 جىلدارى قۇلباي بەكمىرزا تەگىنىڭ سالدىرعان مەشىتىنە بارلىق مۇسىلماندار بارعان. ازان شاقىراتىن مۇناراسى بولعان. ونىڭ ەڭ ۇلكەنى 1882 جىلى سالىنىپ جۇمىس ىستەگەن «ناماز» مەشىتى. ونى يمام قادىرباي سالعىزدى. 80-جىلداردىڭ اياعىندا ول بيسەمباي مولدانىڭ يەلىگىنە كوشتى. ول تاعى ءبىر مەشىت تۇرعىزىپ، قالا مۇسىلماندارىنىڭ پارىزىن وتەدى.وسى كەزدە وزبەكتەر مەن سارتتارعا ارناپ بۇقار سارتى نۇرباي حايرۋللا تەگى مۇناراسى بار مەشىت سالعىزدى. تاتارلار مەشىتى 1891 جىلى ساۋداگەر-باي كامالوۆتىڭ قورا جايىندا اشىلدى. ونىڭ دا ازان شاقىراتىن مۇناراسى بولدى. قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن مۇنارالى مەشىتى 1905 جىلى سالىندى. ونى سالدىرعان اۋقاتتى قازاق ايتباي بالتابايتەگى ەدى. مەشىتكە 40 مىڭ سوم قاراجات جۇمسالدى. پەروۆسك قالاسى مۇسىلمان ءدىني سەنىمدەرىن تارتۋدا سىر وڭىرىندە ەلەۋلى قىزمەت اتقاردى. يسلام ءدىنىنىڭ ورتالىقتارى جوعارىدا كورسەتىلگەن مەشىتتەر بولدى».

وكىنىشكە وراي، قالامىزدىڭ تاريحىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى سانالاتىن مەشىتتەرىمىزدىڭ تاريحى، ونىڭ عيماراتتارىن سالعان، تۇرعىزعان، قاراجات بولگەن كىسىلەر جايلى بىلەتىندەرىمىز وتە از. كوپتەگەن مەشىت عيماراتتارى، كەيبىرى ۋاقىت جەتىپ توزىپ قۇلاسا، كوپشىلىگى كەڭەس زامانىندا قيراتىلدى، ولاردىڭ تاريحىنا ەش ءمان بەرىلمەدى. ۋاقىت ءوتىپ، كونە كوز قاريالار دۇنيەدەن كەتىپ جاتىر.. از عانا مەشىتتەرىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەيمىز، دەرەكتەر ساقتالماعان، كەرەك ەمەس دەپ جوعالتىپ الدىق، مەشىتتەر تاريحىنا ءمان بەرىپ ىزدەپ جۇرگەن جوقپىز. بىلەمىز دەگەن «ايتباي» مەشىتى جايلى دەرەكتەردىڭ وزىندە قايشىلىقتار از ەمەس....

وسى ورايدا، قالامىزدىڭ بايىرعى تۇرعىنى، اقساقال اشۋر ابدىقالىمۇلى حاميدوۆتىڭ قالا مەشىتتەرى جايلى بىلگەندەرىمەن ءبولىسۋدى سۇراعان ەدىم.
-قىزىلوردادا وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنا دەيىن ءىزى قالعان 6-7 مەشىتتىڭ بولعانىن بىلەمىن، سولاردى جادىما ءتۇسىرىپ ايتىپ كورەيىن. 1. «نوعاي» مەشىتى – قازىرگى مۇراتباەۆ كوشەسىنە جاقىن، پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ ارتىندا ورنالاسقان ەدى. 2. مۇراتباەۆ پەن كارل ماركس كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا «تاشكەنت» مەشىتى بار ەدى، ونىڭ عيماراتىندا پروفتەحۋچيليششە ورنالاستى. 3. بۇرىنعى «دينامو» دەپ اتالاتىن جەردە، كەشەگى جىلدارعا دەيىن «ايشا» كىتاپ دۇكەنى ورنالاسقان جەردە بۇقار مەشىتى تۇردى. 4. بۇرىنعى شۋميلوۆ كوشەسى، قازىرگى ءورت ءسوندىرۋ مەكەمەسىنىڭ عيماراتىنىڭ ورنىندا «وزبەك» مەشىتى بولدى. 5. سول كوشەدە «قۇرمانعالي» مەشىتى بولعان. 6. سىرداريا وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە، شىركەيلى كانالى مەن سىرداريانىڭ ارالىعىندا «اقمەشىت» مەشىتى (قاسىندا ەسكى بەيىتتەر تۇرعان بولاتىن) بولعان.

اشەكەڭنىڭ «ايتباي» مەشىتىنىڭ تاريحى جايلى دا ءوز كوزقاراسى مەن ايتارى بار ەكەن. – «ايتباي» مەشىتىن سالدىرعان ايتباي بالتاباەۆ ەمەس، ونىڭ اتاسى. مەشىت 1878 جىلدارى سالىنعان. مەشىت قۇرىلىسى بىتكەن سوڭ مەشىتتىڭ اتىن نەمەرەسى ايتبايدىڭ اتىمەن قويعان. قۇرىلىستىڭ باستىعى ايتبايدىڭ اتاسى. مەشىت بىتكەن سوڭ ون جىلداي بوس تۇرىپتى، كەلۋشىلەر از بولعان. اقىلداسىپ تۇركىستاننان عۇلاما ءبىلىمدى مولدا شاقىرايىق دەپ كەلىسەدى. ارنايى تۇركىستانعا دەلەگاتسيا بارىپ مولدا تاڭداپ مەنىڭ ناعاشى اتام، انامنىڭ اكەسى عايىپوۆ ىسقاق دەگەن مولدانى پەروۆسكىگە الىپ كەلەدى. ول كەزدە سىرداريادان سالمەن وتەدى ەكەن، ىسقاقتى وتباسىمەن الىپ كەلەدى. مەنىڭ انام سول ىسقاقتىڭ قىزى حايري وسى اقمەشىت جەرىندە تۋعان. كەلىپ «ايتباي» مەشىتىنىڭ قوراسىنا قونىستانادى. ىسقاق مولدا مەشىتتە باس يمام بولىپ، ءىنىسى جولداس ازانشى بولعان. اتام ءوسى جەردە ءوسىپ ءونىپ، بەس قىز، ءتورت ۇلدى بولادى. مەشىتتىڭ استىندا قۇدىق بار ەكەن، اتام ونى بىلمەگەن، كەيىن عانا ءبىلىپتى. قۇدىق تۋرالى مەن بۇل مەشىتتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزگەن كەزدە ەستىپ، كەلىپ كوردىم، سۋى تازا، جارامدى.بىراق، جاۋىپ تاستاعان بولار. مەشىتتىڭ قاسىندا مولدالار تۇراتىن ءبىر قاباتتى بولمە بولىپتى. سول بولمەدەن پەروۆسك قامالىنا دەيىن جەر استىمەن باراتىن جەر استى جول بولعان دەگەن اڭگىمە بار. وتكەن عاسىردىڭ اياعى كەزىندە قالاداعى ەڭ ەسكى ءۇي – وبلىستىق جۇيكە اۋرۋلارى اۋرۋحاناسىنىڭ عيماراتىن بۇزعان كەزدە جەر استىنان جول بار ەكەنى انىقتالدى. بىراق، ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى باسشىلار بۇل ءجايتتى ەشكىمگە ايتپاي ءۇن-ءتۇنسىز جابا سالىپتى.

نەگە ول كەزدەردە، مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردىڭ استىنان قۇدىق قازدىرعان دەيسىز عوي. ول كەزدە ويلاعان، ەگەر توتەنشە، جاۋگەرشىلىك نەمەسە باسقا قيىن جاعدايلار بولا قالسا حالىق مەشىتكە نەمەسە شىركەۋگە كەلىپ تىعىلاتىن بولعان. ادام بىرنەشە كۇن تاماقسىز ءومىر سۇرە الادى، سۋسىز ءومىر سۇرە المايدى عوي. سول سەبەپتەن دە مۇنداي جەرلەرگە قۇدىق قازىپ، قاجەت بولار دەپ جاسىرىن ۇستاعان. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا قازىرگى ورىس شىركەۋىنىڭ استىندا دا جەر استى جولدىڭ بولۋى عاجاپ ەمەس. «ايتباي» مەشىتى جايلى بار بىلەرىم وسى. مەنىڭ دەرەكتەرىم بويىنشا ايتبايدىڭ ەكى ايەلى بولعان، ءبىرى قازاق، ءبىرى وزبەك. ايتبايدان قالعان ەكى بالا بار دەيدى، ءبىرى قازىر تاشكەندە، ەكىنشىسى بۇقارادا تۇرىپ جاتسا كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قىزىلوردالىق ءبىر ازامات، پوليتپروستىڭ باستىعى بولعان نۇرتىلەسوۆ دەگەن كىسى تاشكەندە ايتبايدىڭ ءبىر بالاسىمەن كەزدەسىپتى، ول ايتىپتى «مەشىتتىڭ جوبالىق جوسپارى، كەسكىندىك سحەماسى مەندە ساقتاۋلى» دەپ ايتقان كورىنەدى.
اشۋر اكانىڭ ايتۋىنشا «ايتباي» مەشىتىن سالۋعا ورىس ۇكىمەتى دە قارجى بولگەن. سەبەبى، ولار اۋەلى ورىس شىركەۋىنىڭ عيماراتىن سالۋعا ۇكىمەتتەن قارجى بولگەننەن سوڭ، مۇسىلماندارعا دا مەشىت سالۋعا كومەكتەسەيىك دەپ ۇيعارعان دەيدى.

قالامىزداعى مەشىتتەردىڭ تاريحى جايلى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولعان ءاشۋر اكانىڭ پىكىرلەرىن تۋرا اقيقاتتىڭ شەگى دەپ سانامايمىز. بىراق، قالامىزدىڭ تاريحىن سارالاۋ مەن جاڭعىرتۋعا باستاۋ بولادى، مۇرىندىق بولادى دەۋگە كۇمانىمىز جوق.

ساعات ءجۇسىپتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz