(ابايدىڭ «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» ولەڭىنە تۇسىنىك)

زامان كەلبەتىنە ۇڭىلسەك، كىسىلىك اقىرىن-اقىرىن ادام جۇرەگىنەن الىستاپ كەتىپ بارادى. قازىرگى قوعامنىڭ كوزگە ۇراتىن سيپاتى دا وسى سياقتى. بيلىك ۇلى اباي – قازاقتىڭ كيەسى، ۇلتتىڭ بويتۇمارى دەۋىن دەيدى.  بىراق اباي اۋىزعا قول ەمەس. كورمەيىن دەسەم كوزىم بار دەمەكشى، اباي ءسوزىنىڭ نۇرىن، سىرىن كورۋ ەمەس، وڭكەي سىرتى قامتىلعان ناۋقاندىق تىرلىكتەر (ەسكەرتكىش قويۋ، اۋدارما جاساۋ، كونفەرەنتسيا وتكىزۋ ت.ب.) باسىم. حالىققا قاجەتتىسى – جان ازىعى مەن ۇرپاق تاربيەسى دەسەك، اباي ءبىلىم بەرۋ اۋىلىنان تىم اۋلاقتا قالدى. زامان تالابىنا ساي اباي جيناعى دا، وقۋلىق تا جوق، دۇنيەگە كەمەڭگەردىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەتسەك دەگەن ىنتا، پەيىل دە جوق.  تولاعاي تۇلعانى تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ ءىسى ادام ايتسا نانعىسىز تومەنگە قۇلدىراعان تۇستا پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى مۇلدەم سونۋگە اينالعان شوقتى ۇرلەگەندەي اسەر ەتتى ماعان. اسىرەسە: «ءىس-شارالار توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، وي-ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامۋىمىز ءۇشىن وتكىزىلسىن. ...ابايدى تانۋ – ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى. وسى كۇردەلى ماسەلەنىڭ شەشىمىن ابايدىڭ «تولىق ادام» فورمۋلاسىنان ىزدەگەن ءجون» دەگەندەرى كوپشىلىك كۇتكەن ىزگىلىكتى پايىمدار. قايتىپ ىسكە اسپاق، ونى كەلەشەك كورسەتە جاتار. 

سونىمەن، قىستىڭ ارتى – جاز دەپ، تۇسىنىكتەر تسيكلىن جالعاستىرماقپىن. 

تومەندە «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەپ باستالاتىن ءتورت شۋماق ولەڭگە تۇسىنىك. ونى اباي 1890 جىلى جازعان. جازىلۋ تاريحى جايلى دەرەك جوق. ولەڭ وزەگى – ماحاببات پەن دوستىق، ياعني جۇرەكتىڭ قالاۋى مەن تىلەۋى. 

ادام بالاسىنىڭ كوڭىل-كۇيى اينىمالى، قۇبىلما. بىردە قامىعۋلى، جابىرقاۋ كوڭىلدىڭ كەلەسى ساتتەردە ەسەرى، كوككە شارىقتاۋى بەك مۇمكىن (وعان قىزبالى، اساۋ جۇرەك، ونىڭ كەيدە ءجوندى، كەيدە ءجونسىز القىنۋى سەبەپكەر). 

كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ،
ماحاببات ىزدەپ تالپىنار.
ىشەم دەپ بەينەت سۋسىنىن،
اساۋ جۇرەك القىنار، - دەۋىمەن اباي پاتشا كوڭىلدىڭ سونداي ءبىر قالتارىسىن جىرعا قوسقان. بۇل اقىن 45-جاسقا كەلگەن، تولاعاي قۇساپ، كۇللى قازاقتىڭ مۇڭىن يىعىنا العان شاق. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اتاندىرعان پاراسات بيىگىنە شىققان مەزەت.  سول پاراسات بيىگىنە ءومىردىڭ بەينەتىن تارتا وتىرىپ، تاعدىردىڭ كۇيىگى مەن تالكەگىن كورە-كورە ساتىلاعانى انىق. مۇنى ەكىنشى شۋماقتا:

تارتقان بەينەت، وتكەن جاس،
جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرمەس.
ماحاببات – ءومىر كوركى، راس،
ولگەن سوڭ، ول دا ۇندەمەس، - دەۋىنەن اڭعارۋعا بولادى. تارتقان بەينەت تە، توقتاۋسىز ۋاقىت تا – «جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرمەس». نەگە؟ ويتكەنى، «ماحاببات – ءومىر كوركى» دەپ سىر شەرتەدى اقىن. ءسويتىپ، ادامنىڭ جۇرەك وتىن سوندىرمەي، ونىڭ قىزۋلى قىلۋشى قۇدىرەت – ماحاببات ەكەندىگى ماعلۇم بولدى.

وعان دالەل: «جۇرەكتەن قىزۋ-قىزبا كەتە قالسا، وزگە تاننەن ەش قىزىق ءىس  تابىلماس» دەيدى كەيىنگى اباي («جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى – اسىل تاس» ولەڭىندە). جۇرەكتە وت (ياكي قايرات) بولماسا، قىزىققا، جىلۋلىق پەن دوستىققا جارىماي، قۇر مۇلگۋمەن وتپەكسىڭ. ماحاببات سەزىم وتقا تامىزدىق قانا ەمەس، ءتىپتى تىرىلىكتىڭ دە بەلگىسى: «ولگەن سوڭ، ول دا ۇندەمەس». تاعى اباي: «دۇنيەنىڭ ماعمۇرلىعى ءبىر ءتۇرلى اقىلعا نۇر بەرىپ تۇراتۇعىن نارسە» (38-ءسوز) دەيدى. مۇنداعى ارابتىڭ «ماعمۇر» ءسوزى  الگىدەگى «ماحاببات – ءومىر كوركى» دەگەن تىركەسپەن استاسىپ جاتىر. اباي بۇل ءسوزدى قىزىق، ادەمى، كورىكتى دەگەن ماندە قولدانعان. تىزە بەرسەك، ابايدا جۇرەك كۋلتى قالىپتاسقانىنا مىسال كوپ-اق. جۇرەك – جان مەكەنى دەپ كامىل سەنبەسە، اباي اباي بولا ما. 

ەندى ءۇشىنشى شۋماققا وتەيىك: 

ماحابباتسىز – دۇنيە بوس،
قايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.

قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلە جاتقان، وسى اۋەلگى جول. ونى اباي جيناقتارى بىردە «ماحابباتسىز – دۇنيە بوس» دەپ، ەندى بىردە «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» دەپ باسقان.  قايسىسى دۇرىس؟ ءاسىلى، بۇل جەڭىل-جەلپى ماسەلە ەمەس. ويلاۋ جۇيەمىزدى وزگەرتۋگە دە قاۋقارلى، پرينتسيپتىك تانىم. سوندىقتان بايىپپەن توقتالماقپىز. 

بىردەن ايتايىق، ءبىز، دۇرىسى – «ماحابباتسىز – دۇنيە بوس» دەۋلىمىز. نەگە؟ سەبەبى، اللا تاعالا ون سەگىز مىڭ عالامدى (مىنا جارىق دۇنيەنى), ونىڭ ىشىندە ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان. ادامنىڭ ەس-اقىلىن بيلەيتىن  ونان اسقان قۇدىرەت كانە. ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ونى كىمنىڭ جۇرەگى تىنباي ىزدەسە، «ول كىسى – عالىم، سول – عاقىل» (اباي). كەرىسىنشە اقىلعا ساۋلە (ادىلەت، ماحاببات دەپ ۇعىڭىز) قونباعان پەندە «قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك». ماحاببات سەزىمى جۇتاڭ ادام ءوزىنىڭ «جان» ەكەنىن بىلمەيدى. سول ءۇشىن ويشىل: «قايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەگەن. ءسويتىپ،  اباي ماحابباتسىز ەسىل ءومىردىڭ بوس، قايران ۋاقىتتىڭ زايا وتەرىن جەتكىزىپ وتىر.

بىراق «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» ۇعىمىن تاستاي عىپ ۇستاناتىن ەكىنشى تاراپتىڭ پايىمىنشا، اباي ولەڭىندە «دۇنيەدەن سۋىن!» دەپ ۋاعىزداعان، «جۇرەكتى تازارت، قۇدايدى تانى!» دەپ وسيەتتەگەن. ويتكەنى، كىمگە «دۇنيە دوس» – سونىڭ  كوكىرەك كوزى جابىق دەيدى. ول – قۇداي ساۋلەسى تۇسپەگەن مالقۇمار، دۇنيەقوڭىز، ساراڭ پاقىر. «دۇنيە دوس» تىركەسى وسى ماعىنادا دەسەدى.  

مىنە، ەكى تاراپتا كوزقاراس ەكى ءتۇرلى. قايتسەك تۇيتكىلدى ءتۇيىن تارقاتىلار ەكەن؟ اباي «دۇنيە» دەپ مال-داۋلەتتى ايتقان با، جوق، الدە كۇللى جارىق الەم دەگەنى مە؟ الدىمەن وسى ماسەلەنى قاۋزايىق.

«عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم»، «دۇنيە –ۇلكەن كول، زامان – سوققان جەل» نەمەسە «جۇرەگىم مەنىڭ – قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن» دەگەنىن ەسكە سالايىق. اباي «دۇنيە» ءسوزىن كۇللى تىرشىلىك دەگەن كەڭ ماعىنادا قولدانعان عوي. مىنە سول تىرشىلىككە دوس، ىنتىق بولۋ دا – ماحاببات كورىنىسى. ونسىز اتا-انا مەن بالاڭدى، وتانىڭ مەن ۇلتىڭدى قايتىپ سۇيمەكسىڭ.  

سوندىقتان ولەڭدەگى «دۇنيە» ءسوزى مال-داۋلەت، بايلىق قانا ەمەس، كۇللى تىرشىلىككە قاتىستى دەگەن بايلامعا كەلەمىز. «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» تىركەسى مەن «سانا تۇرمىستى بيلەمەك» تەزيسى سايكەس. بىراق بۇل ماحاببات ءھام دوستىق، سۇلۋلىق پەن ومىرگە عاشىقتىق ۇعىمدارى ءۇشىن تار شەڭبەر. 

وسى ايتىلعان پايىمعا دالەلدەر الىپ، تەرەڭىنە ۇڭىلەيىك.

كوپكە ايان، ءفاني دۇنيە قىزىعىنان قاش، تىرشىلىككە سۋىق كوزبەن قارا دەگەن – مۇسىلماندىق سوپىلىق ءىلىم قاعيداسى، ونى «تاركى دۇنيە» نەمەسە «تاريقاتقا كىرۋ» دەيدى. وعان ۇندەۋ 1880-جىلداردىڭ سوڭىنداعى ابايعا ءتان بە، ۇستانىمىنا ۇيلەسە مە؟ ءسىرا دا، جوق. بۇل اعارتۋشىلىق مايدانىندا   مىڭمەن جالعىز الىسىپ، قازاعىنا دۇنيەنىڭ عىلىمىن ءبىل، مال تاپ، كوپتىڭ قامىن ويلانى ناسيحاتتاپ، زاماندى تۇزەتۋگە قۇلشىنعان كەزەڭى. 

تاريقات كۇللى ميللەتكە (مۇسىلمان قاۋىمى) جول دەۋدەن كەيىنگى اباي دا اۋلاق. «تاسديق» تراكتاتىنان (38-ءسوز) ەكى مىسال الايىق. ءبىرىنشىسى: «كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ «ھۋ» دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟ ...ەكىنشى – بۇل جولداعىلار قور بولىپ، دۇنيەدە جوق بولىپ كەتۋ دە قاۋپى بار»، – دەي كەلە، ماعىنالى عۇمىر ءسۇرۋدىڭ، ياعني جارىق دۇنيەگە دوس بولۋدىڭ ءمانىسىن بىلايشا ۇقتىرادى: «عۇمىر – ءوزى حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق». ەكىنشىسى، عالىمدار جايلى مىناداي جاقسى پىكىر قوسادى: «...ەلەكتردى تاۋىپ اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وت پەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الماستاي قىزمەتتەر ىستەتىپ قويىپ تۇرعاندىعى... – بارشاسى پايدا بەرۋشى بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داعۋا (شارت) جوق».  ايتا وتەرى، قۇران كارىمدە: «اللانىڭ بەرگەنىن اقيرەتتىڭ قامىنا جۇمسا، بىراق ءفاني دۇنيەدەگى نەسىبەڭدى دە ۇمىتپا» (قاساس سۇرەسى، 77-ايات) دەگەن اياتتار بارشىلىق.   

كەلتىرىلگەن ەكى ۇزىندىدەن دانا اباي قانداي ادامدى اڭساعانى اڭدالماق.  ول جۇرەگىنە يمان ۇيالاعان ءارى كوڭىلىن تىرشىلىككە بولگەن – «دۇنيەگە دوس» كىسى. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، ول، ءبىر جاعىنان، يماندى، ەكىنشى جاعىنان،  عىلىم مەن پروگرەسستى ىلگەرىلەتىپ، زاماندى جاقسى قىلۋشى تەحنوكرات جان.  

سونىمەن، ابايشا كەمەلدىكتىڭ كەپىلى  – دۇنيەنىڭ ەكى جاعىنا دا ىنتىق بولۋعا سايادى. كىمدە كىم ەكى الۋاننىڭ ۇيلەسىمىن تانىپ-بىلسە، سول تولىق ادام. «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، قايۋان جانى بولادى» (7-ءسوز) دەمەگى سول. «كورىنگەن سىرى» دەپ اباي بارشا جاراتىلىستانۋ ءبىلىمىن (كۇللى دۇنيەاۋي پاندەردى), ال «كورىنبەگەن سىرى» دەپ قۇداي، جان، اقيرەت، حاقيقات تۋرالى ءىلىمدى ايتقان. ءبىلىمنىڭ ەگەسى –  عالىمدار، ءىلىم ەگەسى – حاكىمدەر. جوعارىداعى اياتتىڭ ەكىنشى بولىگى: «اللا ساعان جاقسىلىق ەتكەندەي، سەن دە جاقسىلىق ىستە، سونداي-اق، جەر جۇزىندە بۇلىنشىلىك ىزدەنبە! اللا بۇزاقىلاردى سۇيمەيدى» دەپ جالعاسقان. وسىنداي ايات-حاديستەرمەن ۇندەسكەن تەرەڭ وي، بىلايشا ايتقاندا، وسى زامانعى شەتىن (راديكالدى) كوزقاراسقا جانە فاناتيزمگە قارسى «انتيۆيرۋس» – اباي ىلىمىندە مەيلىنشە مول.

ىلكىدە اتالعان ماقالاسىندا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ: «ءبىز ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن قايتا زەردەلەۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا عالىمدارىمىز تىڭ زەرتتەۋلەردى قولعا الۋ قاجەت» دەپ تاپسىرما جۇكتەگەن ەكەن.

سول ءۇشىن ءسال شەگىنىس جاساپ، «بولمىس بىرلىگى» («ۋاحدات-ۋل ۋجۋت») دەگەن مۇسىلمان فالسافاسىنىڭ ىرگەلى تەورياسىن كەلتىرە كەتەيىك. ول بويىنشا اللا ءبىر، ول جاراتقان بولمىس تا ءبىر. ەكىگە بولە-جارا قاراستىرۋ بولمىستى ءبىزدىڭ ولشەۋلى اقىلىمىز ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت. ادام سول بولمىستىڭ كىشكەنە عانا مودەلى. سەبەبى، جان جانە ءتان بىرلىگىنەن تۇرادى. جان، رۋح الەمى بولمىستىڭ – كورىنبەيتىن جاعى، مىنا جارىق دۇنيە ء(فاني) – كورىنەتىن جاعى. الدىڭعىعا احيرەت، ماحشار، باقي دەپ ات قويعان.  

ءشۇباسىز، يسلام – ماحاببات ءدىنى. ول دۇنيەنىڭ ءبىر جاعىن تەرىستە، تەك ەكىنشى جاعىنا عاشىق بول دەمەيدى.  دۇنيە تۇتاس بولسا، ءبىرىن بىرىنە قارسى قويۋ، الالاۋ اقىلعا سيا ما؟ ابايدىڭ تاريقات جولىنا سىلتەمەگەنى وسىنداي تەرەڭگى سەبەپتەن دەگەن ويدامىن. «ەگەردە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راست بولسا، ھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما؟» دەپ مالىمدەۋى وسىعان ايداي ايعاق. پرەزيدەنت سوزىندە كوتەرگەن ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ مەن سانالى ادام كاپيتالى – «تولىق ادام» تۇجىرىمىنا قاتىستى ايتار ءسوز ازىرگە وسى.          

تاقىرىبىمىزعا قايتىپ ورالايىق. «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» دەيتىن ەكىنشى تاراپ ادەتتە ابايدىڭ «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» (1895) ولەڭىنە سىلتەيدى. بىراق مۇنداعى ماسەلە باسقا. ويشىل اقىن:

كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان، -دەي كەلە، تۋىندى سوڭىن:

دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس،
ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس.
دۇنيەگە ىنتىق، ماحشارعا امالسىزدىڭ
يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس، -دەپ قورىتادى. بۇل جەردە «دۇنيە» ۇعىمىن اباي بايلىق، ءمانساپ دەگەن تار ماعىنادا قولدانعان. زەيىن قويا وقىساق، ولەڭ وزەگى – الدىڭعى سياقتى ماحاببات ەمەس، شىن يمان ماسەلەسى. كوپتىڭ دۇنيەگە بوي الدىراتىنى نەسى؟ ويتكەنى، قۇداي بار، ول اقيرەتتە سۇراۋ الادى دەگەنگە سەنىمى بۇلدىر.  قۋ تىرشىلىككە قۇلاي بەرىلىپ، قياناتقا سالىنىپ، اقىر اياعى عاپىل قالماق. مىنە اباي جاماعاتتى وسىنداي كورسوقىر «جارىم ادام» بولۋدان ساقتاندىرعان. وسىنى ءبىر جىل كەيىنگى «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭىندە تاعى ەسكەرتىپ، ساراڭدىققا بوي الدىرعان، مالعا دوس پەندەلەرگە:

ءۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى:
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك، - دەۋىمەن «تولىق ادام» بەينەسىن قارسى قويادى. مالعا دوستىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق. مۇنى كۇندەلىكتى ءومىر شىندىعىنان اركىم ءوزى كورەدى.   

ءسويتىپ، حاكىم اباي ۇسىنعانى تاريقات جولى ەمەس، ورتا جول – تابيعي ۇيلەسىمدىلىك (گارمونيا) زاڭى. بۇل ەكى دۇنيەنىڭ دە قامىن جەپ، ولاردى تەڭ قابىلداۋ، تەڭ ۇستاۋ دەگەن ءسوز. ەگەر «دۇنيە بوس» ءسوزىن «دۇنيە دوس» دەپ وزگەرتىپ، حالىققا اباي وسيەتى تاركى دۇنيە دەپ جەتكىزسەك، ءبىر جاقتىلىققا ۇرىنۋىمىز بەك مۇمكىن. ءبىر ءسوز، ءبىر ءارىپ ماعىناسى قانداي تەرەڭ دەسەڭىزشى!           

جوعارىدا ايتتىق، ولەڭ قاي جىلى جازىلعانىن ەسكەرۋ ماڭىزدى دەپ. شىعارماشىلىعىنا سۇيەنسەك، 1895-96 جىلدار اباي ءفاني دۇنيەدەن الىستاي، باقي دۇنيەگە جاقىنداي تۇسكەن. ويشىل تەولوگيا بيىگىنە شىققانىنا «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» جانە «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭدەرى كۋا. «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» بەس جىل بۇرىن، اعارتۋشىلىق ساتىدا جازىلعان  ولەڭ. بۇل دا «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» تەزيسىن تەرىسكە شىعاراتىن دايەكتىڭ ءبىرى.  

ەندى ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعىنا كەلەيىك.

جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان ءبارى – تۇل،
دوسسىز اۋىز تۇشىماس.

بۇل شۋماقتى ۇعىنۋ كىلتى – العاشقى جولدا. «جۇرەگى جۇمساق» دەگەنى –ادامنىڭ مەيىرىمدى، قايىرىمدى مىنەزى. پەندەنىڭ جۇرەگى قايتسە جۇمسارماق؟ تەك قانا قۇداي بار، اقيرەت شىن دەگەن يمانمەنەن، ايتپەسە جوق. اسىرەسە، دوس كوبەيتپەككە ۇمتىلۋ جۇرەك تىلەگى، ادامنىڭ قارىزدى ءىسى. ال پايدا، ماقتاننان جۇرەك تەك قاتايادى. ءال-فارابي بابامىز: «باقىتقا جەتۋ جولىندا ءبىرى-بىرىنە كومەكتەسەتىن حالىق – قايىرىمدى حالىق» دەسە، اباي: «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەپ ءۇن قوسقان. سەبەبى، دوستىق جوق جەردە، جان تىنىشتىعى دا جوق. باقىت باياندى بولۋىنىڭ ىرگەتاسى – ماحاببات پەن دوستىق. سوڭعى شۋماق الدىڭعىمەن وسىلاي استاسادى. 

تۇجىرا كەلگەندە، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ»  – حاكىم اباي ۇلتىن جاڭعىرۋعا شاقىرعان ولەڭنىڭ ءبىرى. «ماحاببات، دوستىق – ءومىر كوركى» دەپ جىرلاعان تۋىندى ءومىردىڭ ءمانىن دۇرىس تۇسىنۋگە سەپتەسەدى. ۇلى ۇستاز حالقىنىڭ ءبىلىمدى عانا ەمەس، ءىلىمدى بولۋىن كوكسەگەنى ءسوزسىز. ءار ولەڭى وسىنىڭ كۋاسى. بۇدان بولەك، ولەڭنەن «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىنا اكەلەتىن ىزدەنىسى باستالعانىن دا اڭعارۋعا بولادى.

اسان وماروۆ

Abai.kz