قازىر قازاقتىڭ جىنىن كەلتىرەتىن ورىسشاسى «راستەنيەۆودستۆو» دەگەننىڭ قازاقشا كالكاسى «وسىمدىك شارۋاشىلىعى» جاڭا ءسوز پايدا بولدى. اعايىن-اۋ، بۇل اتا-بابامىز كاسىپ ەتكەن، ءونىمىن ءناسىپ ەتكەن «ديحانشىلىق» دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ بىرەۋلەر ءتىپتى قازاق «باقشالىق//وگورود» دەگەندى بىلمەگەن دەگەن ۋاجعا قۇدايداي سەنەتىن بولدى. ءارى قالامىنىڭ جەلى، قولىنىڭ ەبى بارلار قازاق جەرمەن اينالىسپاعاننان كەيىن ەكى رەت اشتىققا ۇشىرادى دەپ سالاقۇلاش كوسەمسوزدىك ماقالا جازۋدى ۇردىسكە اينالدىردى. 

قازاق ءۇي جانىنا تالدان وزگە ەشتەڭكە ەكپەگەن، ەگىنىن وزەن-سۋ بويىنا سالعان. ديحانشىلىق كاسىپتەن سولتۇستىك پەن ورىسى باسىم شىعىس ايماقتاعى قازاقتاردى ماڭگىگە اجىراتقان پاتشا وكىمەتى مەن ورىس وتارشىلارى. 

سولتۇستىك پەن ورىسى باسىم شىعىس ايماقتاعى قۇيقالى جەرلەردەگى قازاق سۋارىلمالى ەگىنشىلىگى جايلى كوپ نارسە بىلە بەرمەيمىز. قازاق جەرىمىز كەڭ دەپ ماقتانعانىمەن ونىڭ 20 پايىزى عانا سۋارىلمالى ەگىنشىلىككە جارايدى. جانە ەلىمىزدەگى ىلە، تالاس، سىر، ەرتىس سياقتى ءىرى وزەندەردىڭ ءبارى ءوز باستاۋىن وزگە  مەملەكەتتەن الادى. قالعانى گەكتارىنا 2-3 تسەنتنەر عانا ءونىم بەرەتىن ءشول جانە شولەيت وڭىرلەر. قازاقتار ءامۋ، سىر، ىلە، تالاس، جايىق جانە ەرتىسكە كەڭ كولەمدە ەگىن ەككەن جۇرت. ءحىح اياعىندا قازاق رۋلارى حان يەمىز ابىلايدىڭ اسىل ارمانىن جۇزەگە اسىرىپ، بىرتە-بىرتە جەر ەمۋگە كوشە باستادى. بىراق بۇل ءۇردىستىڭ كەڭ ەتەك الماي، مۇلدەم توقتالۋىنا اۋەلى وڭتۇستىكتە قاپال، الماتى، شىعىستا التاي، شيمويناق سياقتى ءداستۇرلى ەگىنشىلىك دامىعان وڭىرلەردىڭ قازاقتان تارتىپ الىنۋى، كەيىن ۇلتىمىزدى قالعان جايىق، ەرتىس سىندى ەگىنشىلىگىمىز دامىعان ءىرىلى-ۇساق وزەن-سۋلاردان ايىرعان 1867 جىلعى پاتشا جانە 1900 جىلدارعى ءستولىپيننىڭ «جەر رەفورماسى» ءوز كەدەرگىسىن كەلتىردى. قۇيقالى جەردەگى وزەن مەن شولەيت جەردەگى وزەننىڭ ءوز ايىرماشىلىعى بار. سۋارىلمالى ەگىنگە پايدالانىلۋىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. قازاقتار ەگىندى وزەن بويىن سالىپ، نەگىزىنەن تارى ەككەن. ءارى تارباعاتاي جاقتا قاراۋىز اتامىز ءتىپتى جەردەگى وزەن سۋىن تاۋدىڭ قىرقاسىنا شىعارىپ ەگىن سالعانىن كونەكوز شەجىرەشى اقساقالدارىمىز جىر قىلىپ ايتادى. بەلگىلى اقىن قالقامان ءساريننىڭ بابالارى تۇركىستاندىق قوجالار سالعان توعان مەن ارىقتىڭ كونە سىلەمدەرى اباي اۋدانىنىڭ ارحات وڭىرىندە ساقتالىپ قالعان. بۇل ماسەلە «قازاق كوپشەلى حالىق بولعان» دەگەن جالعان ءميفتى ۇلتىمىز ءۇشىن دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيتىن اكسيوماعا اينالدىرۋ ءۇشىن الدەبىرەۋلەرگە قاجەت. جەرىمىزدە قازىر قازاقى قارا ەسەپپەن ساۋساق بۇگەر بولساق، 9-10 مىڭعا تارتا 7-8 مىڭ جىلدىق تاريحى بار باعزى قالالار مەن كەنتتەردىڭ ورنى بار. ولار زەرتتەلمەيدى ويتكەنى نوماد حالىقتىڭ نوماد تاريحشىلارىنا تۇككە كەرەگى جوق. 

300 جىلعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسى وزبەك-قازاق ەگىنشىلىگىنە قولبايلاۋ بولا المادى. قازاق ەگىنشىلىگىنىڭ كەڭ بەلەڭ الۋى 1850 جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. بىراق پاتشا وكىمەتى ەرتىس پەن جايىق وزەنىنە 40 شاقىرىمعا دەيىن قازاقتاردى جولاتپاۋ تۋرالى زاڭ شىعاردى. ال، قازاقتار ەگىن ەگىپ جۇرگەن وزەن-كولدەر كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن «قارا شەكپەندەرگە» تارتىپ الىنىپ بەرىلدى. ءتىپتى وڭتۇستىك وڭىرلەرىمىزدەگى قازاق-جوڭعار سوعىسى كەدەرگى كەلتىرە الماعان ءداستۇرلى ەگىنشىلىك دامىعان جەرلەر دە ورتارلاۋشى بيلىكتىڭ زورلىعىمەن قازاقتاردان تارتىپ الىندى.

وسىلايشا سولتۇستىك پەن شىعىستا، قازاق ديحانشىلىعى مۇلدەم ءوشتى. ول ءۇشىن وتارشىلار ەگىنشىلىك جەرلەردى تارتىپ الىپ – ءبىر، قازاق ديحاندارىنا اۋىر سالىق سالىپ – ەكى، جەر ەمۋگە ارنايى رۇقسات بەرمەي – ءۇش  سويقان سالىپ، قۇيقالى جەرلەر جاتتىڭ قولىندا قالىپ، الاش جۇرتى ادام توزگىسىز ءشول مەن شولەيت ايماقتارعا ىعىستىرىلدى. 

مالى جوق، كاسىبى مەن ءناسىبى بولعان ەگىنشىلىك جەرىنەن ايىرىلعان قازاق امالسىز ورىسقا جالشى بولدى. بۇل شارا اۋەلى 1830-1850 جىلدار اراسىندا جۇزەگە اسىرىلدى. 1850-1880 ارالىعىندا حالىق تولقۋى ورىن الىپ، وزەن-سۋدى تارتىپ الۋ از-ماز كىدىردى. بىراق، كەيىن 1880-1912 جىلدارعا سوزىلدى. ءسويتىپ، ءور قازاق مال سوڭىندا عانا سالپاقتاعان ءوز ەلىنىڭ ەش قۇقىقسىز قۇلىنا اينالدى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيدى حالقىمىز. بار-جوعى 80 جىلدىڭ ىشىندە وزەن بويىنداعى ەگىنشىلىك جەرسىز قازاق نوماد بولىپ شىعا كەلدى. ال، شولەيت ايماقتاعى ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس جەرلەردەگى وزەن-سۋلارعا ەگىن ەگۋشىلەر قازاق اراسىندا مۇلدەم بولمادى. ال، ءبارى ورىستار تارتىپ العان وڭىرلەرگە ەگىلىپ، وسى وڭىردەگى اعايىنعا مالعا ايىرباستالاتىن. ەندى اقشا شىعىپ، ارزان باعالى ورىس استىعى سالىقتان كوز اشپاعان قازاق ديحاندارىنا سور بولىپ، جايىق پەن ەرتىس بويىنداعى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ، ەرىكسىز ورىسقا جالشى بولدى.

ورىس-قازاقتاردان زورلىق كورگەن جايىق ديحانشىلارىنىڭ جۇمىس ىزدەپ ىشكى رەسەيگە اعىلۋى، ولاردىڭ سانىنىڭ قانشا بولعانىن امال نە تاريحشىلارىمىز اۋىزعا المايدى. اقش كىتاپحاناسىندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقتاردى 10 پايىزى، ودان كەيىن 25 پايىزى ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانى تۋرالى ناقتى دەرەك بار. بۇل دەرەكتى ورىس باسقىنشىلارى ءوز ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىندە ۇنەمى بۇگىپ قالىپ، قازاق تاريحشىلارىنىڭ نازارىنان جاسىرىپ كەلەدى. قازاقتار قىرعىز بەن ماڭعۇل سياقتى 100 پايىز كوشپەلى ەمەس، جارتىلاي كوشپەلى ەل. سوندا ءدال قازىرگە دەيىن، بابالارىمىزدىڭ وتكەن بارشا تاريحىنا كۇل شاشىپ، ءبىزدى تەك نوماد قىلىپ كورسەتۋ كىمگە كەرەك بولىپ وتىر؟ 

تاريحشىلارىمىز قازاق كوشپەلى بولعان دەگەن عىلىمي اندەرىنە سالىپ، ەگىنشىلىك جەرلەردىڭ قالاي تارتىپ الىنعانى تۋرالى ءسوز ەتپەيدى. تەك جايىلىمدار، قىستاۋلار، كۇزەمدەر، جايلاۋلار تارتىپ الىندى دەپ زار جىلايدى. پاتشا مەن قىزىل وتارشىلار وسىلاي 1920 جانە 1930 جىلداردىڭ اشارشىلىعىنا نەگىز سالدى. 

ەندى ءبىر كەزدەرى قازاقتار ايىرىلعان كول-وزەن بويى جات جۇرتتىقتار ءوز ەلىنە اۋا كوشكەندىكتەن ەلسىز-جۇرتسىز ەن قالىپ بارادى. ال، وسى وڭىرلەردەگى قازاقتاردا قولىنا كەتپەن الىپ، ديحانشىلىقپەن جەر ەمۋ ءداستۇرى جوق. سوندىقتان، بيلىك باسىنداعىلار سۋارىلمالى ەگىن سالۋعا جارامدى جەرلەردى قازىرگى جەكەنىڭ قاراۋىنان الىپ، مەملەكەت قاراۋىنا الىپ، ۆاحتالىق ادىسپەن وڭتۇستىك قازاقتارىنىڭ قاۋىمداسا يگەرۋىنە جاعداي جاساۋى كەرەك. ديحانشىلىق ءداستۇرى جوق، ورىس فەرمەرلەرىنىڭ وزەنگە دەيىنگى جەردى جىرتىپ تاستاۋىنىڭ ءبىر عانا مىسالىن: شقو بورودۋليحا اۋدانىنداعى قىزىلجار وزەنىنىڭ قازىرگى اۋىر ەكولوگيالىق احۋالىنان كورەمىز. بۇل وزەن-كول ماڭىن جىرتىپ تاستاۋ كەلەڭسىزدىگى شىعىس پەن سولتۇستىكتە جاپپاي ورىن الىپ وتىرعان ءومىر شىندىعى. 

وڭتۇستىكتەگى باۋىرلارىمىزعا وسى وزەن-سۋلارعا يەلىك ەتىپ، تۇقىمدىق جىلىجايلارىن سالىپ الۋعا قارجى ءبولىپ، ديحانشىلىق كاسىبىن دوڭگەلەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلسە، كوپ نارسە ۇتار ەدىك. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz