نەمەسە قابدەشتىڭ شىعارمالارىنداعى جالالار:

1. «وردى تاۋىپ الىپ سەنساتسيالىق ماقالا جاريالادى» دەگەنى – وتىرىك.

1975 جىلى ونداي ماقالا جازعام جوق، «وردىڭ بۇلاعى» تۋرالى «جايلاۋداعى جيىرما كۇن» دەگەن شىعارمامدا جورامال جاسادىم. بىراق، ونىمدى ەشكىم ەلەمەدى. 

2. «وكوپ» دەگەن ءسوزدى مەن وربۇلاققا قاتىستى ەشقاشان ايتقان ەمەسپىن. بۇعان دا دالەلى جوق.

3. «وربۇلاق شايقاسى» تاريحتا بولعان ەمەس»، -  دەيدى. بولعان ورنى عىلىمي دا، ءىس جۇزىندە دە انىقتالعان.

4. ورنى جاركەنت وڭىرىندە ەمەس دەيدى. بىراق وعان ەشقانداي دالەلى جوق. تاعى بىلاي دەيدى: «ويباي، سالقام جاڭگىر بەلجايلاۋدا التى ءجۇز اداممەن-اق ەلۋ مىڭ قالماقتى قىرىپ تاستاپتى»، دەپ جۇرگەنى وسى سوعىستار»، - دەيدى /10 - توم، 607 بەت/. ەشبىر دەرەك تە، مەن دە ەلۋ مىڭ قولدى تۇگەل قىرىپ تاستاعانىن ايتقان ەمەسپىز. 

5. ونداعى ور اڭ اۋلاۋ ءۇشىن قازىلعان اران، دەيدى. وتىرىك. سوعىس ءۇشىن قازىلعان.

6. قونتايشىمەن سوعىس 1643 – جىلى قارقارادا ءوتىپتى-ءمىس. دالەلى جوق. ول ءوزىنىڭ 10 تومىنىڭ، 606 بەتىندە بىلاي دەيدى: «ەجەلدەن ويراتتاردىڭ قازاق دالاسىنا كىرەتىن داعدىلى جولى بولعان: ەرتىس بويى، ەمىل اڭعارى، ايگىلى جوڭعار قاقپاسى نەمەسە ىلەنى بويلاپ-اق تارتا بەرگەن». ال ەندى جاركەنت ءوڭىرى ىلەنىڭ بويىندا ەمەگەندە، قاي جەردە؟ 

7. ۇلى ءجۇز قولىن قابانبايعا ەسكەلدى، ... رايىمبەك باستاپ كەلىپتى-ءمىس. مۇمكىن ەمەس. اتاسى حانكەلدى باتىر ءتىرى تۇرعاندا، بوز بالا رايىمبەك ۇلى ءجۇز اتىنان بارا المايدى. /«دارابوز» رومانى، 2 - توم، 454 – بەت/.

8. قابانباي سوڭعى جەكپە-جەككە شىققان قالماقتىڭ باتىرى ارقاۋىل قابدەش جازعانداي، بەلگىلى باتىر ەمەس، بەلگىسىز جاس جىگىت.

9. تاۋاسارۇلى قازىبەك بەك ءسۇيىنبايدىڭ اۋزىنا ىلىكپەپتى-ءمىس. وتىرىك. ءسۇيىنباي ايتقان، ولەڭى بار، ونى قابدەش وقىماعان. 

«جاۋ تيسە جاپان دالادا،
ءبورىلى نايزا اتامىز،
قاراسايلاپ شابامىز،
قىزىل قانعا باتامىز.
ءبورىلى بايراق استىندا
تۋ ءتۇسىرىپ، جاۋ العان،
قازىبەك، قاستەك اتامىز»، - دەيدى ءسۇيىنباي ء/سۇيىنباي شىعارمالارى، الماتى، 1990, 18 بەت/.

10. جامبىل دا قازىبەك بەك تۋرالى ايتپاپتى-ءمىس. ول دا وتىرىك. ول دا اتاسى تۋرالى وراز جاندوسوۆقا ايتقان ولەڭى بار. قابدەش ونى دا وقىماعان. 

ق. تاۋاسارۇلى - «حالىق جاۋى» وراز جاندوسوۆتىڭ اتاسى، 1723 جىلدان 1729 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلى ءجۇز اسكەرىنىڭ قولباسشىسى بولعان. ءوزىنىڭ دە، ۇلى ءجۇز باتىرلارىنىڭ دا ۇزاق جىل بويى ايتىلماي كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى دە سول.

جامبىل جاباەۆ «ورازعا» دەگەن ولەڭىندە:

«قازىبەك ارعى اتاڭ جاۋدى قۋعان،
دۇشپاننان ءبىر تايپا ەلدى قورعاپ تۇرعان.
سەن داعى باباڭا ۇقساپ باتىر تۋدىڭ،
قاسىنا، قاھارلانسا، قارماق قۇرعان»، - دەيدى /2 - توم، 1982, 15 بەت/.

ول از دەسەڭىز قۇلمامبەتپەن ايتىسىندا:

«تۇستىك جەرگە توقتاماي،
ورىنسىز مىلتىق وقتاماي،
وتەگەن، قازبەككە باراتىن»، - دەپ باتىر قازبەكتى اتايدى /1 - توم، 1982, 88 بەت/.

11. ومىردە قازىبەك بەك دەگەن ادام بولماعان دەگەندى ايتادى. بەكەر. بالاسى قاسقارى، نەمەرەسى مولداباي تۋرالى بۇقار جىراۋ ايتىپ تۇرسا، قالاي ول ومىردە بولمايدى. پ. رۋميانتسەۆ تە قازىبەك بەكپەن وتەگەن باتىردىڭ بولعانىن ءوزىنىڭ «ۆەرنەنسكي ۋەزد» دەگەن كىتابىندە جازعان  /سانكت-پەتەربۋرگ، 1912/. قازىبەك بەكتىڭ بەيىتىن ءوزىم بارىپ كوردىم. الماتى وبلىسىنىڭ، بۇرىنعى كۇرتى اۋدانىنىڭ اقشي دەگەن جەرىندە ءوزىنىڭ دوسى ءمۇيىزدى وتەگەن باتىر ەكەۋى قاراما-قارسى ەكى شوقىنىڭ باۋرايىندا جەرلەنگەن. 

12. قازىبەك بەك شاپىراشتىلاردى، سول رۋدان شىققانداردى عانا جازىپتى-ءمىس. جالا.  ونداي رۋلىق كوزقاراس ونىڭ شىعارماسىندا جوق. ءوزى سول رۋدان شىعىپ وتىرعان سوڭ، سول رۋدىڭ اتاقتى ادامدارىن تاريحي شىندىققا ساي جازعان.  ەگەر تاۋاسارۇلىنىڭ بۇل كىتابى بولماسا، وربۇلاق شايقاسىنىڭ جاڭگىر مەن جالاڭتوستەن باسقا شاپىراشتى قاراساي، ارعىن اعىنتاي مەن قومپاي، نايمان كوكسەرەك، دۋلات جاقسىعۇل، قاڭلى سارىبۇقا، ايگىلى جىراۋ كىشى ءجۇز جيەنبەت، سۋان ەلتىندى بابالارىمىزدى، قىرعىز باتىرلارى كوتەن مەن تابايدى بىلمەس ەدىك. 

13. قازاق پەن قالماق ەشقاشان وكوپ قازىپ سوعىسقان ەمەس دەيدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى II – عاسىردا قۇنداردىڭ ور قازىپ سوعىسقانى قىتاي دەرەكتەرىندە بار ەكەنىن تۇرىك عالىمى، سينولوگ باحيددين وگەل ءوزىنىڭ «ۇلى حۋن يمپەرياسى» دەگەن كىتابىندە كەلتەرگەن. دەمەك ور قازۋ ءادىسى بابالارىمىزدان قالعان.

14. وربۇلاقتىڭ 350 – جىلدىعىنا ءبىزدى شاقىرعان جوق دەيدى. شاقىرىلدى، ويتكەنى ۇكىمەت تىزىمىندە بولدى. الايدا ول ايتىسىپ قويماعان سوڭ، مەن دە شاقىردىم. «قابدەش قايدا باراسىڭ؟» /«جاس الاش» گازەتى، 03.08.2006/ دەگەن ماقالامدا: «سەن شىنىندا دا، تەك اقيقاتقا كوز جەتكىزگىڭ عانا كەلىپ جۇرسە، ءبىر كەز مەنى دە تىڭداساڭ، ەكەۋمىز بۇيتەيىك: سەن ءوزىڭ سەنەتىن 5-6 ادامىڭدى، مەن ءوزىم سەنەتىن 5-6 ادامىمدى الايىق، ىشىندە تاريحشى دا، دەپۋتات تا، دەمەۋشىلەرىڭ مەن كىتابىڭدى شىعارۋشىلارىڭ دا، مۇمكىندىكتەرى بولسا، سول 350 جىلدىقتا وربۇلاقتى كورگەن، قىزمەت جاساعان، سويلەگەن، سوعىسقا، سوعىستى تاڭداعان جەرگە باعا بەرگەن گەنەرالدار، حالىق قاھارمانى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن باقىتجان ەرتاەۆ تا – ءبارى بولسىن... ولاردى سەن ءوزىڭ كورگەن وربۇلاققا، مەن ءوزىم «جار سالىپ جۇرگەن» وربۇلاعىما الىپ بارايىق. كورىپ كەلگەن سوڭ ەلىمىزدىڭ گازەت-جۋرنالدارىنىڭ بەتىندە سولار ءوز كورگەن-بىلگەندەرى مەن تۇيگەندەرىن ايتسىن. وسىعان كونسەڭ، وندا تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!» دەگەم. بىراق ول بارمادى، جاۋاپ تا جازبادى. 

15. «ايتسەدە كەيىن سول ماڭدى  مەن دە بارىپ كوردىم. بۇل ءتىپتى «وكوپ قازىپ» قورعاناتىن جەر ەمەس»، - دەيدى /«تاڭعاجايىپ دۇنيە»،   عۇمىرنامالىق رومان، 10 – توم، 606 بەت/. وتىرىك. بارعان دا، كورگەن دە ەمەس. 

16. «قازىر جاۋاپتى كادرلار كوبىنشە پرەزيدەنت شىققان وڭىردەن ىرىكتەلەتىن بولعان» /«قىلكوپىر» رومانى، 11 – توم، 373 بەت/. سولاي ما؟

ءبىر قاراعاندا، بۇل باتىرلىق سىياقتى. بىراق، وسىدان ەل بىرلىگى نىعايا ما، بۇزىلا ما؟ قابدەش ءۇشىن ءبارىبىر مە؟  مەن قىزىلورداعا بارىپ: «نەگە باسشىلارىڭنىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر شاپىراشتى جوق؟» - دەسەم، سونىم دۇرىس بولا ما؟ 

دەموكراتيالىق مەملەكەت بولعان سوڭ، پرەزيدەنت جايىندا ءوز پىكىرىڭدى ايتا بەرۋ دۇرىس تا شىعار. بىراق: «وزىنەن باسقانى ادام دەپ سانامايتىن ۇردا-جىق مىنەزىنەن-اق قاي جەردىكى ەكەنى بايقالىپ تۇرعان جوق پا؟!»، - دەپ بۇكىل ەلگە كۇيە جاعۋعا بولا ما؟ /11 - توم، 373 بەت/ 

17. بۇكىل تاريحقا تەك رۋلىق، تايپالىق تۇرعىدان قارايدى. ەلدىك مۇددە ەسكەرىلمەيدى.  

18. «ءتۇپ-تۇقياندى» ب. قىدىربەكۇلى جازىپتى-ءمىس. جالا. سونداعى دالەلى كىتاپتىڭ ءتىلى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءتىلى ەكەن. بەس رەت كوشىرىلگەن كىتاپتىڭ اۋدارماسى كازىرگى ءتىل بولماعاندا، قاي كەزدىڭ ءتىلى بولماق. ءوزى بارماعان، كورمەگەن جەرلەردى، ادامداردى، سوناۋ ارقاداعى كازىرگى قىتايعا قاراپ كەتكەن قارا ەرتىستىڭ بويىنداعى ۇرىستى بالعابەك قالاي ءدال جازادى. تاۋاسارۇلىنىڭ كىتابىندەگى نەگىزگى تاريحي وقيعالار مەن سوعىستار اكادەميك زلاتكيننىڭ «دجۋنگارسكوە حانستۆو» دەگەن كىتابىندەگى دەرەكتەرمەن دالمە-ءدال كەلەدى. دەمەك، تاۋاسارۇلىنىڭ دەرەكتەرى – تاريحي شىندىق.  

قابدەش ءجۇمادىلوۆ 10 توم، 605 بەتتە: «ەگەر قولجازبا وسىدان ەلۋ جىل بۇرىنعى قاعازعا، سول كەزدەگى سيامەن، ەلۋ جىل بۇرىن جازىلعانى انىقتالسا، مەن ءوز پىكىرىمدى قايتىپ الۋعا ءازىرمىن. كىتاپتى «تاريحي مۇرا» دەپ قابىلدايىق! – دەگەن ەدىم»، - دەپتى. 

مىنە، ۋاجكە توقتاۋ، توقتاماۋ وسى ارادان انىقتالادى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ بىلاي دەيدى: «مەن بۇل كاتاپتان ءبىر اۋىز وتىرىك تابا المادى. ... بۇگىندە قازاقستاندا ەكى تاريح ينستيتۋتى بار. سول ەكى ينستيتۋتتىڭ تاريحشىلارىن، ءبىزدىڭ قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىلارىن، ونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىلارىن، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ وسىنداي كىتاپ جازىپ شىق دەسەڭىز جازا المايدى. ... مۇنىڭ قولجازباسىن مەن كوزىممەن كوردىم. قازىر ول قولجازبا كىتاپ مۋزەيىنە وتكىزىلگەن. 1944 جىلى حالمەتوۆ دەگەن باشقۇرتتىڭ بەسىنشى رەت كوشىرگەنى»  / «اڭىز ادام» جورنالى، 2019, № 20 (224), 21-25 بەتتەر/.

بۇل قولجازبانى مەن دە الدەنەشە رەت كوردىم. قولىمدا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدى» لاتىن ارىبىمەن جازىپ كەتكەن اكەمنىڭ 1939 جىلعى قولجازباسى بار، سونىڭ قاعازىمەن حالمەتوۆ جازعان قاعاز بىردەي، سياسى دا سونداي.

19. تاۋاسارۇلىنىڭ:  «بۇقار جاڭعالاق سورلى» دەگەن ءسوزى جوق.  ول قابدەشتىڭ ءوز ويى /10 - توم، 600 بەت/. 

20. قابانبايدى ماقتانشاق، ۇشقالاق ەتىپ كورسەتىپتى-ءمىس. ول دا قابدەشتىڭ ءوز ويى. «ۇشقالاق، ماقتانشاق» دەگەن سيپاتتاما قابانباي جايىندا ول كىتاپتە ايتىلمايدى.

21. بوگەنبايدى دا «قولتوقپاقتاي» دەپ كەمسىتەدى. جالعان. «مەن ولارعا – قابانبايعا، بوگەنبايعا، ناۋرىزبايعا – قازاقتان شىققان ارىستاندار دەپ قارادىم، قۇرمەت تۇتتىم»، - دەپ وتىرعان ادام قالاي ولاردى تومەندەتەدى؟ / «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن»، 2019, 323 بەت/.

22. بالعابەك قىدىربەكۇلىمەن مەنىڭ ارامدا «ءبىر وداق بارى بايقالادى» ەكەن. الدەقاشان ءولىپ قالعان كىسىمەن مەنىڭ ارامدا قانداي وداق بولماق؟ جالادان دا جامان نارسە.

23. حاندار مەن بيلەردى جەك كورەدى ەكەم. مەنى كەڭەس زامانىندا «وزەندەر ورنەكتەگەن ولكە» دەگەن كىتابىندە حاندار مەن الاشورداشىلاردى جازدى دەپ 1987 جىلى جازۋشىلار وداعىندا تالقىلاعاندا، ءوزى مەنى جاقتاپ سويلەگەن. سونىسىن ۇمىتىپ قالعان-اۋ، ءسىرا؟!

24. مەنى رۋشىلداردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپتى. وعان دالەلى قايسى؟ وربۇلاقتى ناسيحاتتاۋدىڭ رۋعا قانداي قاتىسى بار؟ ول ءبىر عانا رۋدىڭ ەمەس، قازاق مەملەكەتىنىڭ جەرى ەمەس پە جانە وربۇلاقتى سول جەردە تۇراتىن سۋاندار عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ باتىرلارى قورعامادى ما؟ مەنى اياماي-اق قويسىن، ءوز حالقىن اياسا قايتەدى.

قابدەش: «... سويتسەم، نۇرسۇلتان نازارباەۆ – شاپىراشتى رۋىنان ەكەن عوي. كىتاپتى شىعارۋشىلار دا ءدال وسى جاعدايدى قالقان عىپ ۇستاعانى كورىنىپ تۇر»، - دەيدى /10 - توم، 604 بەت/. مەن ول كىتاپتى، شىنىن ايتقاندا، نازارباەۆ ءۇشىن ەمەس، وربۇلاق ءۇشىن شىعاردىم. ول مەنىڭ رۋشىلدىعىمدى دا، وعان قارسى بولۋ قابدەشتىڭ رۋشىل ەمەستىگىن دە دالەلدەمەيدى.  ايتكەنمەن، تۇڭعىش پرەزيدەنت شىققان جەردى /«قىلكوپىر» رومانى، 373 بەت/ «التىن شىققان ءوڭىر» دەپ الدەنەشە رەت كەكەتۋ نەگە جاتادى؟ كازىرگى زاماندا پرەزيدەنتتى سىناۋ ءۇردىسى بارلىق ەلدە دە بار، بىراق، ول شىققان ولكەنى، ءوڭىردى بەتالباتى جىكتەۋ ەشبىر ەلدە جوق. ويتكەنى، جەر، ءوڭىر ءبىر ادامدىكى ەمەس، حالىقتىكى. وزىنە ءوزى «كلاسسيك» /11 - توم، 446 بەت/ دەپ باعا بەرىپ وتىرعان ادامعا وسى پىكىر لايىق پا؟  

25. جىكشىل دەپتى. دالەلى قايسى. قابدەشتى جاقتاماعانىم جىكشىلدىككە جاتا ما؟ الدە شىندىقتى قورعاعانىما جاتا ما؟  ونداي جىكشىلدىكتەۋگە قابدەشتىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە»، «قىلكوپىر» روماندارىن وقىعان ادام قارىق بولادى.

26. ءوز رۋىمدى جاقسى كورەدى ەكەم. ءوز اتا-باباسىن جەك كورەتىن قاي قازاقتى بىلەدى ەكەن، قابدەش؟ بىراق مەن ءوز رۋىمدى وزگە رۋدان ەشقاشان ارتىق قويعان ەمەسپىن. بۇل كۇيە جاعۋ.

27. وزگە رۋدى جەك كورەدى ەكەم. وعان دالەلى بار ما ەكەن؟ مەن بارشا قازاقتى ءۇش باۋىردان تاراعان حالىق دەپ تۇسىنەم. جانە ونىڭ عىلىم جاعىنان دا، شەجىرە جاعىنان دا وتە دالەلدى شىندىق ەكەنىنە سەنەم. «ارىس» دەگەن ماقالامدا سولاي دەپ دالەلدەپ جازدىم. 

ال، قابدەش بىلاي دەيدى: «باسقا رۋلار قىرعىنعا ۇشىراپ جاتقاندا، شاپىراشتىلار ەش قيىندىق كورمەيدى. ويتكەنى، «شاپىراشتى – اسا جاۋىنگەر ەل. ... جاۋدى قىناداي قىرۋعا شاپىراشتى باتىرلارىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتادى»، -  دەپ، شاپىراشتىلار قازاق ەمەستەي كەكەتەدى. /ق. ءجۇمادىلوۆ، 10 - توم، 599 بەت/.  

سول كىتاپتىڭ باسقا جەرىندە (599 بەت): «1730 – جىلعى اڭىراقاي سوعىسىندا دا ۇلى ءجۇز قولىنا تاۋاسارۇلى باسشىلىق ەتەدى. بۇل سوعىستارعا ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز باتىرلارى مۇلدە قاتىسپايدى»،  - دەگەنى وتە وتىرىك. ۇلى ءجۇز قولىن ۇلى جۇزدەن شىققان قازىبەك بەك باستاماعان دا، كىم باستاۋ كەرەك ەدى؟ بۇل سوعىستىڭ باس قولباسشىسى بوگەنباي باتىر بولعانىن، وعان اقىلشى بولىپ قازىبەك ءبيدىڭ دە كەلگەنىن، ال  كىشى جۇزدەن قاباي ۇرپاقتارى تايلاق، بايراق، قايراق باتىرلاردىڭ قاتىسقانىن دا قازىبەك بەك انىقتاپ جازعان. سونىڭ ءبارىن ايتپاۋ، ادەيى جاسالعان جىكشىلدىككە جاتا ما، جاتپاي ما، حالىقتىڭ ءوزى اجىراتادى. مەن ونى شىندىقتى بۇرمالاۋدىڭ كوكەسى دەپ تۇسىنەم.  

28. سوزگە، ۋاجگە توقتامايدى ەكەم. ءۋاج دەگەن - دالەل. قابدەشتىڭ قاي ۋاجىنە، دالەلىنە توقتاماپپىن. جالا. ول ەشقاشان ءۋاج، دالەل ايتقان ەمەس. 

29. ابىلاي تۋرالى قازىبەك بەكتىڭ كىتابى تابىلماي تۇرىپ م. ماعاۋين قۇراستىرعان «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىندە بۇقار جىراۋدىڭ بىلاي دەگەنى كەلتىرىلەدى: 

- شەشەڭدى جانە سۇراساڭ،
قايدا التىننىڭ بۋى ەدى؟
ونى دا مەن ءبىلۋشى ەم،
تۇرىكپەننىڭ تورىندە
قاشىپ ءجۇرىپ كۇنەلتكەن قارا كۇڭ ەدى. /1989, 92 بەت/. 

ابىلايدىڭ كۇماندى تەگىن وسى ولەڭنىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇر. ال، بۇقاردىڭ بۇل ولەڭى بىزگە تولىق جەتپەگەن. تولىق نۇسقاسىن جەتكىزىپ وتىرعان – سول كەزدە جازىپ العان قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. سول ولەڭدە تاعى مىنانداي جولدار بار:

- ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ.
ونى دا كورگەن جەرىم بار،
جانىس قارابايدىڭ قولىندا
تۇندە تۋعان ۇل ەدىڭ. 

قازىبەك بەك قارابايدىڭ تولە بيگە تۋىستاس ادام ەكەنىن ايتادى. سوندىقتان، بار جالانى تاۋاسارۇلىنا جابا بەرۋگە بولماس. ءماشھۇر ءجۇسىپ شەجىرەسىندە ء/ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «قازاق شەجىرەسى»، 1993, 68-69 بەت/ ابىلايعا قاتىستى «سارت» دەگەن ءسوز ايتىلادى. سونىڭ ءبارى ابىلايدىڭ ارعى تەگىندە ءبىر قۇپيا بار ەكەنىن كورسەتەدى. ونى داۋمەن ەمەس، تەك عىلىمي جولمەن شەشكەن دۇرىس بولادى. ابىلقايىر حاننىڭ جولبارىسپەن، ابىلايمەن ارازدىعىنىڭ تۇبىندە دە وسى ءبىر كىلتيپان جاتقان بولۋ كەرەك.

30. قونتايشى قىرعىزداردى كوشىرىپ اكەتۋ ءۇشىن 50 مىڭ قولمەن كەلەدى. وتىرىك. ونداي دەرەك ەشبىر تاريحتا جوق. جاڭگىر قونتايشىنى قىرعىزدارعا بارا جاتقان جولدا توستى  دەيدى. وتىرىك. اۋەلى قىرعىزداردى، توقماقتى شاۋىپ، ون مىڭ تۇتقىن الىپ، سونان سوڭ قازاققا كەلەدى، ونى جاڭگىر كازىرگى وربۇلاقتان توسادى. بارلىق دەرەك تە سولاي.

31. ور قازىلعان جەردەگى سوعىس ۇزاققا سوزىلدى دەگەن دالەلى شىندىققا ساي كەلمەيدى. ءبىر-اق كۇندە بىتكەنىن ورىس ەلشىسى گ. يلين 1644 – جىلى توبول اسكەرباسى ر.س. كۋراكينگە انىقتاپ جازعان. ال ول جازبا بۇل وقيعانىڭ تۇپنۇسقا دەرەگى سانالادى. وعان باسقاشا كورىپكەلدىك جاساۋ – قىلمىس. ەلدى الداۋ.

32. ءجالاڭتوس جاڭگىرگە كومەككە قىرعىز جەرىندە كەلىپتى-ءمىس. ولاي جازىلعان ەشقانداي تاريحي دەرەك جوق. گ. ءيليننىڭ مالىمەتتەرىندە قونتايشى قازاقتاردى شاپتى دەپ انىق جازىلعان. بۇرمالاۋ. 

33. قارقارا جەرىندە ەشقانداي وردىڭ، قابدەش ايتقانداي، «وكوپتىڭ» ورنى جوق. ونى قايدان العانىن ءبىر قۇداي بىلەدى. مۇنى ول 1993 – جىلدان بەرى جالىقپاي جازىپ كەلەدى.

34. «جاس الاش» گازەتىنىڭ سايتىندا «ءتۇپ-تۇقياندى» ق. تاۋاسارۇلىنىڭ «شاپىراشتىلار تۋرالى» كىتابى دەپتى. قابدەش ءبىر ءوزى تۋرالى «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى عۇمىرنامالىق رومان جازسا، ءبىر تايپا تۋرالى نەگە كىتاپ جازباسقا؟ الايدا ونىڭ ايتىپ وتىرعانى – جالا. تاۋاسارۇلى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتتى قازاق تاريحىنداعى وسى زوبالاڭ كەزەڭدى جانە ءوز كوزىمەن كورگەندەرىن عانا جازعان. ول جاعىنان بۇل كىتاپ تەڭدەسى جوق قۇندى. XVIII – عاسىردىڭ ادامىن رۋشىل ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، قابدەش وسىنداي قىياناتقا بارىپ وتىر. ءوزى ايتپاقشى ابىلاي، بوگەنباي، قابانباي، قازىبەك بي، تولە بي تۋرالى جازىپ وتىرعان ادام، قالايشا ءبىر عانا شاپىراشتىنى جازعان بولىپ شىعادى.

35. «وربۇلاق شايقاسى» اتتى تەلەسەريالعا سونشاما شامدانۋىن ءتۇسىنۋ وتە قىيىن. سول فيلمنەن كورىنىستەردى بەرە وتىرىپ، ءوز ماقالاسىن سامات قۇدايبەرگەن دەگەن داۋسى ادەمى كىسىگە وقىتىپتى. ماقساتى – سەريالدى دا، مەنى دە وتىرىكشى ەتىپ كورسەتۋ. الايدا تەلەسەريال مەن وربۇلاقتىڭ شىندىعىن سارالاپ تالداۋ قاجەت ەمەس پە ەدى؟ كەزىندە مارقۇم قادىر مىرزا-ءالى اعامىز «ارقا سۇيەيتىن اقيقاتىڭ بولماسا، ايتىسىپ نەڭ بار؟» دەپ قابدەشكە قارسى ماقالا جازىپ ەدى. قويمايتىن ادام قويمايدى ەكەن عوي. مەنىمەن الىسام دەپ، ەلىنىڭ تاريحىمەن الىسقانىنا ءجون بولسىن! 

كينوسەريال عانا ەمەس، وربۇلاق جايىندا رومان جازام، قابدەش. سەبەبى ول – ەلىمنىڭ تاريحي ماقتانىشى. ۇلى بىرلىكتىڭ ۇلى دالەلى. 

36. «ءتۇپ-تۇقياندى» شىعارۋ ءۇشىن، تەرەششەنكونىڭ ءوز قولىنان فين قاعازىن «بوساتىپ بەرگەنى» دە قابدەشتىڭ كەزەكتى جالاسى. كىتاپتى شىعارۋعا ونىڭ ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق.

37. كىتاپتى شىعارۋ ءۇشىن ۇكىمەت قارجى جۇمسادى دەگەن ارىز كەزىندە قر قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ءتۇستى. سول مەكەمەنىڭ سول كەزدەگى باستىعى ءسات توقپاقباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن بولسا كەرەك، اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنباەۆ مەنەن جاۋاپ الدى. ون بەس ميلليوندى وبلىس اكىمى ساعىمبەك تۇرسىنوۆ، ون بەس ميلليوندى پانفيلوۆ اۋدانى بەرگەنىن ايتتىم. ول كەزدە مەنىڭ تۋعان اۋدانىم ەركىن ەكونوميكالىق زونا بولاتىن. التىنبەك كوزىمشە س. توقپاقباەۆقا تەلەفون سوعىپ جاعدايدى ءتۇسىندىردى دە، ارىزدى جاپتى. 

38. وربۇلاقتىڭ 350 – جىلدىعىن مەملەكەت ءوزى وتكىزدى. وعان كەتكەن شىعىنعا «ءىشىم ۋداي اشيدى» دەيدى قابدەش. 300 ءۇي تىكتى دەيدى. 518 ءۇي تىگىلدى. حالىقتىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇڭعىش مەرەكەسىنىڭ ءبىرى ەدى عوي. ءبىرىنشىسى ورداباسىدا ءوتتى.

39. وربۇلاق، قابدەش ايتقانداي، مەنىڭ «رۋلىق»، «جىكشىلدىك» ماقتانىشىم ەمەس، ۇلتتىڭ ماقتانىشى. سوندىقتان ول جايىنداعى دا تاپقانىم حالىق پەن تاريح قازىناسىنا قوسىلاتىن قۇندىلىق دەپ ۇعام. ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا، ول شايقاسقا نايمان بودەس باتىردىڭ، سۋان ۇزىنمۇرات ۇزاق باتىردىڭ، دۋلات سىرىمبەت باتىر مەن قىرعىز بۋرايكەنىڭ دە قاتىسقانىن شەجىرە بويىنشا انىقتادىم.

40. قابدەشتىڭ ايتۋىنشا، وردى «تاپتىم!» دەپ مەن عانا قۋانىپپىن. جوق، ولاي ەمەس، ءبىرى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ، ەكىنشىسى اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، قازاقتىڭ قوس اسكەري گەنەرالى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن باقىتجان ەرتاەۆ تا كوردى. 

1993 – جىلى وربۇلاق باسىندا سويلەگەندە گەنەرال نۇرماعامبەتوۆتىڭ ءدال قاسىندا 7-8 قادام جەردە تۇردىم. «ءۇش جارىم عاسىردان كەيىن دە قاندى شايقاس ورنىندا قازىلعان وردىڭ ايقىن ىزدەرىنىڭ قالۋ فاكتىسى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ شايقاسقا تۇبەگەيلى دايىندالعاندىعىنىڭ ايعاعى»، - دەگەن-ءدى قر قورعانىس ءمينيسترى. 

«اناۋ كوبەڭ جىلقىنىڭ ساۋىرىنداي جالتىلداپ جاتقان كوكمايسانىڭ اراسىندا ءبىر كەزدە ايلاپ-اپتالاپ باستارىن اجالعا تىككەن ارداقتاردىڭ جانىنا تۇسكەن جىرتىقتاي، تانىنە تۇسكەن تىرتىقتاي وقپانا شۇقىرلارى ءالى جاتىر»، - دەپ ەدى ءابىش كەكىلباەۆ. «مىنا جەر قونتايشى تۇرماق قۇدايدىڭ وزىنە قىيمايتىن جەر ەكەن»، - دەپ باستاپ ەدى ول ءسوزىن، ول اراسىن گازەتتەر قىيىپ تاستاپتى. سۇيسىنگەننەن، تەبىرەنگەننەن اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتكەن ءسوز ەدى.

«سوعىس ونەرىندەگى سونى ءتاسىل»، - دەپ ەدى سوعىس ارداگەرى، جازۋشى اعامىز قالمۇقان يساباەۆ. 

الدەنەشە بارىپ كورگەن تاريحشى قويشىعارا سالعارين ەلتىندى باتىر تۋرالى اڭگىمە دە جازعان بولاتىن.

بۇگىن ەندى سونىڭ ءبارىن كورمەگەندەي، بىلمەگەندەي، بۇگىنگى جاستارعا كىلەڭ جالا مەن جالعاندىقتى بىرنەشە سايت پەن بىرنەشە گازەتكە جاريا ەتۋ قابدەشتىڭ قاي ماقساتى؟

قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وربۇلاق جەڭىسىنىڭ 350 – جىلدىعىن تويلاۋ جونىندەگى ۇسىنىستى قر تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ەكەۋى جاساعان بولاتىن. سول ۇسىنىس بويىنشا، ۇكىمەت 1993 جىلى 7-ءىنشى ماۋسىمدا قاۋلى شىعارعان. ەل مۇددەسىنەن گورى قابدەشتىڭ مۇددەسى قىمبات بولعانى ما؟

«سوڭعى وتىز جىلدا جوڭعارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىنىڭ نەگىزگى اۋىرتپالىعى ورتا ءجۇزدىڭ موينىنا تۇسكەنى – تاريحي فاكت. وعان ەشقانداي داۋ بولماۋعا ءتيىس» /ق. ءجۇمادىلوۆ،10 - توم، 581 بەت/. ولاي ەمەس. سوعىس بالقاشتىڭ وڭتۇستىك جاعىنان باستالىپ، وسى جاقتا اياقتالعانى بەلگىلى، اۋىرتپالىقتا سول وڭىرگە ءتۇستى. ونداعى حالىق 35 جىل بويى قالماقتىڭ قول استىندا قالدى. ال، البان جەرىندە ول 1770 جىلعا دەيىن سوزىلدى.   

قىسقاسى، قابدەشتىڭ قىرىق (40) وتىرىگىنىڭ سۇرقى وسى. وسىنداي وتىرىكتىڭ ءبارى  قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىن وقىماعاندارعا ارنالعان. ال، قابدەشتىڭ ماقساتى – ول كىتاپتى باسقالارعا وقىتپاۋ. سەبەبى، قازىبەك بەك – قابانبايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ سوعىسقان ادام. سوندىقتان، تاۋاسارۇلىنىڭ جازعاندارى «دارابوز» رومانىنداعى جالعاندىقتىڭ ءبارىن اشكەرەلەيدى. 

بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz