امسەدەن قازاق دەسە، توبە شاشى تىك تۇراتىن رف باق ىشىندە «يا Regnum» سايتىنىڭ ورنى بولەك. ونىڭ ەلىمىزدەگى جاعدايعا قاتىستى قىرسىقتى وي ايتاتىن ءام شىندىقتان اۋا جايىلعان پىكىرىن بىلدىرەتىن ماكسيم كازناچەەۆ سىندى الماتىلىق ساياساتتانۋشىسىماعى بار.

ەلىمىزدەگى كەز كەلگەن قازاق مۇددەسىن اياققا تاپتايتىن ءتۇرلى تاقىرىپتارعا قالام تارتاتىن «يا Regnum» جورنالشىسى ەۆگەنيا كيمنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋشىلارعا قاتىستى تولىپ جاتقان پروبلەمالاردىڭ ءوڭىن تەرىس اينالدىرعان «ۆام زدەس نە رادى: نەۋدوبنايا پراۆدا و رەپاتريانتاح كازاحستانا ي يح بۋدۋششەم» دەگەن ماكسيم كازناچەەۆتان العان سۇحباتىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟!

«ءبىز سىزدەرگە قۇشاق جايا المايمىز: قازاقستاندىق رەپاتريانتتار جانە ولاردىڭ بولاشاعى جايلى قولايسىز شىندىق»

قازاقتى شاپقا ءتۇرتىپ مازاق قىلعانعا ايىزى قاناتىن ءتىلشى: «قازاقستان ورالماندارعا قالاي قارايدى؟» دەگەن العاشقى ساۋالىن قويىپ وعان ماكسيم كازناچەەۆ تاراپىنان:

«دۆويستۆەننو. ناپريمەر، پرەدستاۆيتەلي ناتسيونال-پاتريوتيچەسكيح گرۋپپ گوۆوريات و توم، چتو ۆوزۆراششەنيە ەتنيچەسكيح كازاحوۆ نا يستوريچەسكۋيۋ رودينۋ نۋجنو دليا ۋۆەليچەنيا دولي كازاحوۆ ۆ وبششەي چيسلەننوستي ناسەلەنيا. پو يح منەنيۋ، ەتو گارانتيرۋەت سوحرانەنيە ۆنۋتريپوليتيچەسكوي ستابيلنوستي. نا چەم وسنوۆىۆايۋتسيا يح ۆىۆودى منە نەپونياتنو.

پوچەمۋ پروۆوديتسيا پريامايا سۆياز مەجدۋ ەتيمي پروتسەسسامي، نۋجنو سپراشيۆات ۋ نيح. ۆەد ەست وگرومنوە كوليچەستۆو مونوەتنيچنىح ستران، كوتورىە رازديرايۋتسيا ۆنۋترەننيمي كونفليكتامي ي پروتيۆورەچيامي.

ەتي گرۋپپى ترەبۋيۋت ۆوزۆراششەنيا رەپاتريانتوۆ، ا ۆلاستي نە حوتيات ليشني راز كونفليكتوۆات. نەكوتوروە ۆرەميا نازاد بىل نالاجەن پروتسەسس پو ورگانيزوۆاننوي رەپاترياتسي. پروگرامما نازىۆالاس «نۇرلى كوش» («سۆەتلىي پەرەەزد») ي بىلا ۋتۆەرجدەنا پراۆيتەلستۆوم ۆ كونتسە 2008 گودا.

ەە زاپۋستيلي، نو پوسلە جاناوزەنسكيح سوبىتي 2011 گودا ونا بىلا زاموروجەنا. ۆ يتوگە سكلادىۆاەتسيا دۆويستۆەننايا سيتۋاتسيا. س ودنوي ستورونى، ۆلاستي كازاحستانا پىتايۋتسيا رابوتات ۆ ەتوم ناپراۆلەني ي زايگرىۆات س ناتسيونال-پاتريوتيچەسكيمي ناستروەنيامي ۆ كازاحستانە. ۆ درۋگوي، ەست چەتكوە پونيمانيە توگو، چتو داننىي ۆەكتور دەياتەلنوستي نە ۆسەگدا ۆىيگرىشنىي» دەگەن جاۋاپ الادى.

كازناچەەۆتىڭ سوزىنشە، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىن ەلدەگى ۇلتتىق-پاتريوتتىق توپتاردىڭ وكىلدەرى عانا قارسى الادى. بۇل كازناچەەۆ سەكىلدىلەرگە مۇلدە تۇسىنىكسىز قادام ەكەن. ول تاعى شەتەلدىك قازاقتاردىڭ كوپتەپ كەلۋى ەلدە تۇراقسىزدىق تۋدىرۋى مۇمكىن دەپ «الاڭدايدى».

قازاقستاندى مونوەتنيكالىق ەل دەپ سارناعان «ساياساتتانۋشى» ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوپتەپ كەلۋى ەلدە ىشكى جانجالدار تۋدىرادى دەپ سوعادى. سوزىنە دالەل رەتىندە 2011 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىن ايتىپتى. وسى وقيعادان كەيىن 2008 جىلى قولعا الىنعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى توقىراۋعا ۇشىرادى دەگەندى ايتادى. 2011 جىلعى جاڭاوزەندەگى وقيعا جاڭا عاسىرداعى قازاق قاسىرەتتەرىنىڭ ءبىرى. ال ونى كازناچەەۆ سەكىلدىلەر ادەيى بۇرمالاپ، حالىقتىڭ قاندى جاراسىنا تۇز سەۋىپ وتىر!...

كازناچەەۆتىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ءورىستىلدى ورتاعا سىڭىسپەۋىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق سەبەپتەرى بار ەكەن. بۇلار قىتايعا، ماڭعۇلياعا، يران مەن تۇركياعا سىيماي، ودان ءوز ورنىن تاپپاعاندىقتان قازاق مەملەكەتىنە الاقان جايىپ اعىلادى ەكەن. «ولارعا ماتەريالدىق كومەكتىڭ كورسەتىلۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ زىعىردانىن قايناتا تۇسۋدە» دەيدى ماكەڭ ايدى اسپانعا شىعارىپ. بۇنداي جاعدايعا قازاق ەلى 1990 جىلدىڭ  اياعىنان بەرى جولىعىپ وتىر ەكەن. 

«قازاقستانعا ورالعان، قارجىلىق كومەككە مۇقتاج ازاماتتار» - دەپ سوعادى «ساياساتتانۋشى»: «ولارعا كومەكتەسۋدەن ەل بيۋدجەتىنە اۋىر سالماق ءتۇسىپ وتىر. ورالماندارعا قارجى بولگەنىن كورگەن، سالىق تولەپ وتىرعان جەرگىلىكتى حالىق بۇعان نارازى» - دەپ حالىقتىڭ اراسىنا كوپە-كورنەۋ وت تاستاي سويلەيدى. 

ءارى ولاردى ورنالاستىرۋدا جىبەرگەن بيلىكتىڭ قاتەلىگىن دە «ەلىم دەپ كەلگەن قانداستارمىزعا جابا سالۋشىقتى» مىنا تومەندەگى ويلاردان اڭعاراسىزدار:

«ورالمانى پەرەەزجايۋت ۆ كازاحستان ي ناچينايۋت ۆەستي سەبيا وچەن ينتەرەسنو. وني سچيتايۋت، چتو گوسۋدارستۆو ي وبششەستۆو ۆسيو ي ۆسەگدا يم دولجنى. وني دەيستۆۋيۋت ۆ لوگيكە: «مى سۆوي، مى پەرەەحالي، پوموگايتە نام — دايتە نام زەمليۋ، سكوت، جيلە ي پروچيە بلاگا...

...ۆ نايبولەە ياركوي فورمە ەتو پروياۆيلوس ۆ 2006 گودۋ. توگدا نا وكراينە الماتى پرويزوشلي ساموزاحۆاتى زەمەلنىح ۋچاستكوۆ پود جيليششنوە سترويتەلستۆو. چاست ساموزاحۆاتچيكوۆ بىلي پەرەسەلەنتسامي.

درۋگوي پريمەر – جاناوزەن. ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا ەتو بىل رابوچي پوسەلوك ۆاحتوۆيكوۆ، ا سەيچاس ستال 100 تىسياچنىم گورودوم پەرەسەلەنتسەۆ. ليۋدي تۋدا ەحالي تسەلەناپراۆلەننو س مىسليۋ و توم، چتو بۋدۋت رابوتات نەفتيانيكامي. ەتو نە شۋتكا. 

ۋ نيح نەت كۆاليفيكاتسي، نەت سووتۆەتستۆۋيۋششەگو وبرازوۆانيا، نەت ۆووبششە نيچەگو. تولكو جەلانيە زاراباتىۆات منوگو نە زاتراچيۆايا ۋسيلي.

تو ەست پەرەسەلەنەتس پريەزجال ۆ زاپادنۋيۋ چاست كازاحستانا ي ۆپولنە سەرەزنو وجيدال، چتو پولۋچيت رابوتۋ ۆوديتەلەم س زارپلاتوي ۆ دۆە تىسياچي دوللاروۆ يلي ۋبورششيتسەي زا پولتورى تىسياچي. ەتو نە ەدينيچنىە سلۋچاي، ا پوۆسەمەستنىە ناستروەنيا.

پوسلە تاكيح رەزۋلتاتوۆ ي سوبىتي 2011 گودا پروگرامما «نۇرلى كوش» بىلا پوستەپەننو سۆەرنۋتا. وكازالوس، چتو ۆوزموجنوستي گوسۋدارستۆا ي جەلانيا پەرەسەلەنتسەۆ نە سوۆپادالي.

سەيچاس وپتيميزم پو پوۆودۋ پەرەسەلەنتسەۆ رازدەليايۋت تولكو ۆ ناتسيونال-پاتريوتيچەسكوي سرەدە. وستالنىە – بيزنەسمەنى، پرەدستاۆيتەلي تسەنترالنوي ي مەستنوي ۆلاستي سكەپتيچەسكي وتسەنيۆايۋت ەتۋ يدەيۋ». 

كازناچەەۆ ەتنيكالىق قازاقتار ۇكىمەتتەن جەر، مال، باسپانا جانە وزگە دە ارتىقشىلىقتار تالاپ ەتەدى دەپ سوعادى. ونىمەن قويماي، «ولار ءبىلىمى جوق، ەشتەڭەسى جوق. تەك كۇش جۇمساماي-اق كوپ اقشا تاپقىسى كەلەتىندەر» دەۋگە دەيىن جەتەدى.

ءيا، الەم ەلدەرىنە تارىداي شاشىلعان قازاق تەك قازاق ءتىلدى قازاقتارعا عانا كەرەك. ال، قازاق ءتىلدى قازاقتاردى ناتسپات دەۋ ورىس تىلدىلەردىڭ ەلدى ەكىگە بولگەن بۇلدىرگى ارەكەتى.

سونىمەن، قازاقتىڭ سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن جۇتىپ جۇرگەن ماكسيم تمد-نىڭ قاي جەرىنەن كەلسە ول جەرىنەن كەلسىن، تەك قحر مەن ماڭعۇليادان كەلگەن ورالمانداردىڭ ەلىمىز ءۇشىن ەش قاجەتى جوق دەگەن پىكىردى اشىق ايتادى. ولار تىپتىك كەرەك دەسەڭىز، ەل شىندە دۇربەلەڭ تۋعىزىپ، ۇلتارالىق دۇردارازدىلىقتى تا قوزدىراتىن فاكتور بولىپ تابىلادى ەكەن.

وسى ورايدا:

«پەرۆىي ي وسنوۆنوي – زنانيە يازىكا. وسنوۆنايا ماسسا ليۋدەي پەرەسەلياەتسيا يز بىۆشيح رەسپۋبليك سسسر. ۆ سيلۋ وبششەگو سوۆەتسكوگو پروشلوگو، بليزكوگو مەنتاليتەتا ي زناني رۋسسكوگو ي كازاحسكوگو يازىكا يح لەگچە اداپتيروۆات ك جيزني نا يستوريچەسكوي رودينە. ۋ پەرەسەلەنتسەۆ يز كيتايا ي مونگولي ەتيح پرەيمۋششەستۆ نەت.

دوليا ورالمانوۆ يز كيتايا سوستاۆلياەت وت 16% دو 20%. يز وبششەگو چيسلا پەرەسەلەنتسەۆ ۆ ميلليون چەلوۆەك، دوليا رەپاتريانتوۆ يز كنر – 160 تىسياچ» دەپ مۇڭىن شاعا كەلە، - «پرەدستاۆتە، پوداۆليايۋششەە بولشينستۆو نە زنايۋت يازىكوۆ – ني كازاحسكوگو، ني رۋسسكوگو. ەتو اۆتوماتيچەسكي دەلاەت يح نەكونكۋرەنتوسپوسوبنىمي نا رىنكە ترۋدا.

 ەتو زناچيت، چتو دليا نيح نۋجنو ۆوسپرويزۆوديت يسكۋسستۆەننۋيۋ سوتسيالنۋيۋ سرەدۋ، ۆ كوتورۋيۋ نۋجنو پوستوياننو ي دليتەلنو ۆليۆات سرەدستۆا يز بيۋدجەتا. بەز گارانتيروۆاننوگو رەزۋلتاتا» دەپ وتىرىكتى سوعىپ تا جىبەرەدى.

كازناچەەۆ قىزا كەلە «قىتاي مەن موڭعوليادان كەلگەن قازاقتار ءتىل بىلمەيدى - قازاقشانى دا، ورىس ءتىلىن دە بىلمەيدى. بۇل ولاردى اۆتوماتتى تۇردە ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتسىز ەتەدى. ءسويتىپ، ولار ءۇشىن بيۋدجەتتەن ۇنەمى قارجى ءبولىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى» - دەپ سىلتەيدى.

ونى وسى وتىرىگىنەن ۇستاپ العان ءتىلشى «قىتايدان كەلگەندەر قازاق ءتىلىن وتە جەتىك بىلەدى. ءسىز نەلىكتەن ءتىل بىلمەيدى دەپ ءۋاجدايسىز؟» دەپ قارىمتا سۇراق قويعان شاقتا، ماكەڭ ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ: 

«سكورەە ۆسەگو، ەتو جيتەلي سەلسكوي مەستنوستي ۆ كيتاە. ۋستنىي كازاحسكي يازىك – ەتو وسنوۆنوي رابوچي ينسترۋمەنت، ي وني يم ۆلادەيۋت. يا گوۆوريۋ و پيسمەننوي رەچي. پيسات ي چيتات نا كيريلليتسە يلي لاتينيتسە وني نە ۋمەيۋت.

پيسمەننىي كازاحسكي يازىك رەپاتريانتوۆ يز كنر وسنوۆان نا ارابسكوي ۆيازي. پيسمەننىي كازاحسكي يازىك رەپاتريانتوۆ يز مونگولي – نا كيريلليتسە. ورالمانى يز ۋزبەكيستانا ۆلادەيۋت كازاحسكيم يازىكوم نا كيريلليتسە ي لاتينيتسە. ەتنيچەسكيە كازاحي يز تۋرتسي پيشۋت نا لاتينيتسە.

پروبلەما ۆ توم، چتو پەرەسەلەنتسى يز كنر موگۋت رازگوۆاريۆات ي پونيمات درۋگ درۋگا، نو پيسمەننىە تەكستى وني ۋجە نە پونيمايۋت. ەتو نيگدە نە افيشيرۋيۋت» دەپ ءوز جانىنان ەش شىمىرىكپەي جالعان دولبارىن قوسا سالادى.

مىنە، وسىلايشا قازاقشا سويلەگەنىمەن ءام جازىپ ءام وقي المايتىن قانداستارىمىزدىڭ كەلگەن جاعىنا قايتا كوشۋى قالىپتى جاعداي ەكەن. 

«سرەدي ۆوزۆراششايۋششيحسيا وبراتنو پەرەسەلەنتسەۆ ۆىسوكي پروتسەنت رەپاتريانتوۆ يز كيتايا ي مونگولي. ليۋدي ۆ سيلۋ ۆىشەوپيساننىح پروبلەم س نەزنانيەم يازىكا، نەپونيمانيەم كۋلتۋرى نەسپوسوبنى اداپتيروۆاتسيا ي ۆوزۆراششايۋتسيا وبراتنو»,- دەلىنىپ، بيلىك قونىستانۋعا ۇسىنعان جاقتاعى وزدەرىنە جات ورىس ءتىلدى ورتانى جاتسىنۋ فاكتورى تاسادا قالادى.

قازاقتاردىڭ ءوز وتانىنا كوشىپ كەلۋى ۇلتتىق يدەيا مەن قۇندىلىقتارعا ءوز سالقىنىن تيگىزىپ جاتقانى ماكسيم كازناچەەۆ قابىرعاسىنا قاتتى باتادى ەكەن. وسى ورايدا قانداستارىن كوشىرىپ اكەلگىش ەل ۇكىمەتى ءوز (سلاۆيان تەكتى) ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن اياققا تاپتاۋدا ەكەنىن دە ەسىنەن ەش شىعارماپتى. 

ماكسيم كازناچەەۆ - قازاقستان ازاماتى. ونىمەن قويماي «ساياساتتانۋشى» دەگەن ات-اتاعى تاعى بار. سويتە تۇرا، وزگە ەلدىڭ باسىلىمىنا ءوز ەلىندەگى الەۋمەتتىك جاعدايدى بۇرمالاپ، اۋىزىنا كەلگەنىن ايتىپ سۇحبات بەرىپ وتىر. قازاقستان ازاماتىنىڭ شەتەلدىك باسىلىمعا ۇشقارى كوزقاراسقا تولى بۇنداي سۇحبات بەرۋى قانشالىق ورىندى؟!

ونىمەن قويماي، قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتاردى «ءبىلىمى جوق، تۇگى جوق، تەك ۇكىمەتكە قول جايعاندار. ەلدە ىشكى كيكىلجىڭ تۋدىرىپ، تۇراقتىلىقتى بۇلدىرۋشىلەر» دەۋى ەل تۇرعىندارى اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىراتىن ۇشقارى پىكىر. سونىمەن قاتار، ول «ورالمانداردىڭ كەلۋىن ۇلتتىق-پاتريوتتىق توپتار عانا جاقتايدى» - دەپ 18 ملن قازاقستاندىقتىڭ اتىنان كەسىپ-ءپىشىپ پىكىر ايتىپ وتىر. بۇل دا زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى قۋزاستىرىلۋى ءتيىس ماسەلە.

ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرەتىن وسىنداي سۇحبات بەرگىشتەر جاۋاپقا تارتىلا ما، جوق پا؟!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz