العا قويىلاتىن ماقساتتار:

شۇبارلانىپ كەتكەن ءتىلىمىزدى تابيعي قالپىنا ورالتۋ. 

عىلىم مەن تەحنولوگيا جەتىستىكتەرى جونىندە اقپارات الۋ ءۇشىن قاجەت اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدى جەڭىلدەتۋ. 

تۇركى حالىقتارىمەن جازۋ بىرلىگىنە جەتۋ.

مىندەتتەر:

ءالىپبيدىڭ جازۋعا قولايلى، وقۋعا جەڭىل، ۇيرەنۋگە قولايلى بولۋى.

ءالىپبيدىڭ ماقساتتارىمىزعا جەتكىزۋى.

ەلىمىزدە كيريل ءالىپبيى دە قولدانىلۋىنا بايلانىستى ورىس  مەكتەبىنە اۋىسۋشىلىقتان ساقتانۋ ءۇشىن ءالىپبيدى ورىس تىلدىلەر ءۇشىن دە تارتىمدى ەتۋ.

نوقاتتى ارىپتەر جونىندە

ن1. ءالىپبي تۇزۋدەگى نەگىزگى قيىندىق لاتىندا جوق دىبىستارىمىزدى بەلگىلەۋ ەكەنى بەلگىلى. وسى ورايدا ءالىپبي جوباسىن جاساۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى مۇنداي دىبىستاردى نوقاتتى تاڭبالارمەن بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. نوقات دەپ اكۋت، ۋملاۋت، برەۆيس سياقتى ارىپتەن تىس دياكريتيكالىق بەلگىلەردى ايتامىز. بىزدىڭشە، قازاق الىپبيىندە نوقاتتى تاڭبالاردى قولدانۋ ءتيىمسىز. وعان تومەندەگىدەي دالەلدەرىمىز بار.

ا) ءبىزدىڭ لاتىندا جوق دىبىستارىمىز ماتىندەگى ارىپتەردىڭ 25%-ىن قۇرايدى. ەگەر ولاردىڭ ءبارىن نوقاتتى ارىپپەن بەلگىسەك، جازۋعا قيىنشىلىق كەلتىرەدى. سونداي-اق ماتىندە نوقاتتىڭ كوپ بولۋى كوزگە دە كۇش ءتۇسىرىپ، وقۋدى قيىنداتادى. 

ءا) نوقاتتى ارىپتەردى كوبەيتپەۋ ءۇشىن لاتىندا جوق دىبىستاردىڭ كەيبىرىن لاتىن ارپىمەن بەلگىلەسەك، ول ءسوزدى دۇرىس وقي الماۋعا سوقتىرادى. مىسالى، اقپان الىپبيىندە ۇ، ءى، ج، ى، ح دىبىستارى لاتىننىڭ u, i, j, y, h ارىپتەرىمەن بەلگىلەنگەن. بىراق بۇل ارىپتەر عىلىمي-تەحنيكالىق جانە اعىلشىن ءتىلى پاندەرىندە، سونداي-اق دارىلەر مەن شەتەلدەن كەلگەن تۇتىنۋ تاۋارلارىندا لاتىنشا دىبىستالادى. سوندىقتان اتالعان ارىپتەر ەكى ءتۇرلى وقىلىپ، شاتاستىرىلادى. مىسالى:

Uran – ۇران، ۋران; Bit – ءبىت، بيت; Ajar – اجار، ادجار، ايار، احار;

Sony – سونى، سوني; Mashat – ماسحات، ماشات; Ayazhan – ايازحان، اياجان. 

ب) اكۋت بەلگىسى − نوقاتتاردىڭ ىشىندەگى سالۋعا وڭايى. اقپان ءالىپبيىن قۇراستىرۋشىلار اكۋت تاڭباسىن سوعان بايلانىستى تاڭداعان بولۋى كەرەك. الايدا وندا اكۋتتىڭ عىلىمي جۇيەسىز، بىردە جىڭىشكەرتۋ بەلگىسى بىردە جۋانداتۋ  بەلگىسى (ǵ), بىردە ۇقساس دىبىس ەكەنىن عانا كورسەتەتىن بەلگى (ń), ال ەندى بىردە ەش نەگىزسىز كولدانىلۋى جازۋىمىزدى وزىمىزدەن باسقا ەلدىڭ ءتىل ماماندارىنىڭ دا وقي الماۋىنا، سونىڭ سالدارىنان جالقى ەسىمدەرىمىزدى ءوز تىلىنە بۇرمالاپ ترانسليتەراتسيالاۋىنا سوقتىرادى. 

ولاي بولسا، نوقاتتى ارىپتەردى قولدانا وتىرىپ، ءبىر ءماندى وقىلۋ جانە جازۋعا قولايلى بولۋ شارتتارى قاتارىنان ورىندالاتىنداي ءالىپبي تۇزە المايمىز.

ن2. نوقاتتى ءالىپبي ماقساتتارىمىزعا دا جەتكىزە المايدى. دالەلىمىزدى كەلتىرەيىك.

ا) ءتىلدىڭ تابيعي قالپىنا ورالامىز دەگەندە ونى بوگدە دىبىستان ارىلتىپ قانا قويماي، بار دىبىسىمىزدان ايىرىلىپ قالۋدان دا ساقتانۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا جوعارىدا كورسەتىلگەندەي كەيبىر ارىپتەردىڭ ەكى ءتۇرلى دىبىستالۋى دىبىستىڭ ءبىرىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن تۋدىرادى. 

ءا) نوقاتتى الىپبيدە لاتىن ءارپى مەن نوقاتتى ارىپتەردى تانۋمەن عانا شەكتەلەمىز. بىراق لاتىن ءارپىن تانۋ ارقىلى ادام اعىلشىنشا وقي المايدى.  مىسالى، ماتەماتيك، فيزيك، حيميكتەر بۇكىل فورمۋلالاردى لاتىن ارپىمەن جازادى، بىراق اعىلشىنشا وقي الماۋى مۇمكىن. ال نوقاتتى ارىپتەرگە كەلسەك، ونىڭ اعىلشىنشا ۇيرەنۋگە ەشقانداي قاتىسى جوق. 

ب) باسقا تۇركى حالىقتارى دا نوقاتتى ارىپتەردى پايدالانعانمەن ارقايسىسىنىڭ ءالىپبيى ءار ءتۇرلى. سوندىقتان بىرىنىكىمەن بىردەي قىلساق، ەكىنشىسىنەن الشاق كەتەمىز. ال ولاردىڭ ءوز الىپبيلەرىن بىزدىكىندەي ەتىپ وزگەرتۋى، ءسىرا، مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، نوقاتتى ارىپتەردى پايدالانۋ ارقىلى تۇركى حالىقتارىمەن جازۋ بىرلىگىنە جەتە المايمىز.

ن3. نوقاتتى ءالىپبيدىڭ كيريلمەن جازاتىندار ءۇشىن ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. سوندىقتان نوقاتتى ءالىپبي ورىس تىلدىلەر ءۇشىن تارتىمدى ەمەس.

ن4. نوقاتتى ءالىپبي بويىنشا قورىتىندى.

ءبىزدىڭ نوقاتتى ارىپكە قاتىستى سىنىمىزعا «ءتيىمسىز بولسا، باسقا حالىقتار نەگە ونى قولدانىپ وتىر» دەپ داۋ ايتاتىندار تابىلار. باسقا حالىقتار الىپپەسىن قابىلداعان ۋاقىتتا باسپا قۇرالدارىنىڭ كەز كەلگەن تاڭبانى باسىپ شىعارۋ مۇمكىندىگى جوق ەدى. سوندىقتان لاتىن تاڭبالارىنىڭ استى-ۇستىنە نوقات قويۋمەن شەكتەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ال بۇگىنگى زاماندا كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا بايلانىستى قانداي تاڭبانى بولسىن قولدانا الامىز. سوندىقتان الىپبيگە قويىلاتىن تالاپتاردى تولىق قاناعاتتاندىراتىن جانە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى العا قويعان ماقساتتارىمىزعا جەتۋگە كومەكتەسەتىن باسقا تاڭبالاردى ويلاستىرعان ورىندى. 

فونەتيكالىق تاڭبالار جونىندە

فونەتيكالىق تاڭبا دەگەن نە؟ ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ الىپبيلەرىنە نازار سالساق، ولاردىڭ بىردەي دىبىستارىن بىردەي ەتىپ بەلگىلەي بەرمەيتىنىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى ءبىزدىڭ ڭ-ىمىزدى تۇركمەن ň، اعىلشىن ng دەپ بەلگىلەيدى. نەمەسە ج-نى تۇركمەن ž، تۇرىك j, اعىلشىن zh دەپ بەلگىلەيدى. 

الايدا ءاربىر دىبىستىڭ بارلىق حالىققا ورتاق تاڭباسى دا بار. مىسالى ڭ-نىڭ بارلىق حالىققا ورتاق تاڭباسى – ŋ، ال ج-نىڭ  بارلىق حالىققا ورتاق تاڭباسى − ʒ. دىبىستىڭ بارلىق حالىققا ورتاق مۇنداي تاڭبالارىن فونەتيكالىق تاڭباسى دەپ اتايدى. ولار «حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيگە» جيناقتالعان. ءبىز لاتىندا جوق دىبىسىمىزدى ءوزىنىڭ فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەۋدى ۇسىنامىز.

دىبىستارىمىزدى «حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي» بويىنشا انىقتاعانىمىزدا ءالىپبيىمىز مىنا كەستەدەگىدەي بولىپ شىقتى. مۇنداعى ش، ع، ءى، ح دىبىستارىنىڭ دا ىلمەكسىز، نوقاتسىز تاڭبالارى بار، الايدا قولدانۋعا قولايسىزدىعىنا بايلانىستى ولاردى كەستەدەگىدەي تاڭبالارمەن اۋىستىردىق. بىراق مۇندا دا فونەتيكالىق الىپبيدەگى دياكريتيكالىق تاڭبالاردى قولدانۋ ەرەجەلەرىنە باعىندىق. ع، ش، ح دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىنداعى سولعا قاراعان ىلمەك بۇل دىبىستاردىڭ جاسالاتىن ورنى [g]، [s]، [x] دىبىستارىنا قاراعاندا كەيىنىرەكتە بولاتىنىن كورسەتسە، ال ءى-دەگى گراۆيس نوقاتى ونىڭ [ɪ] دىبىسىنا (بىزشە ە) قاراعاندا جۋان دىبىستالاتىنىن بىلدىرەدى.

ف1. فونەتيكالىق ءالىپبي الىپبيگە قويىلاتىن تالاپتاردى تولىقتاي قاناعاتتاندىرادى.

 ا) بۇل الىپبيدە قولدى ءۇزىپ جازۋعا تۋرا كەلەتىن ارىپتەر كوپ ەمەس، ولار ع مەن ءى-ءنىڭ تاڭبالارى عانا. (Ş ءارپىنىڭ ىلمەگىن قولدى ۇزبەي سالۋعا بولادى.) سوندىقتان قولمەن جازۋعا جەڭىل. وسى ورايدا ءجيى كەزدەسەتىن ءى-ءنىڭ ۇستىنە نوقات قويىلۋىنا بايلانىستى ايتارىمىز: ونىڭ زيانىنان گورى پايداسى باسىم، ويتكەنى ول ءى-ءنى اڭعارىلعىش ەتەدى.

ءا) فونەتيكالىق تاڭبا ءبىر عانا تۇردە دىبىستالاتىندىقتان، ءسوزدىڭ قاتە وقىلۋى بولمايدى. سونداي-اق ونى پايدالانساق، جازۋىمىزدى باسقا حالىقتار دا بىزشە وقيدى. سوندىقتان جالقى ەسىمىمىز باسقا تىلگە بارىنشا دۇرىس ترانسليتەراتسيالانادى.

ب) «بۇل الىپبيدە ءار تۇرپاتتى ءارىپ كوپ، سوندىقتان ۇيرەنۋگە قيىن» دەيتىندەر بار. پايدالانىپ وتىرعان كيريلىمىزدەگى 42 ءارىپتىڭ 33-ءىنىڭ تۇرپاتى ءار ءتۇرلى، سونى دا ۇيرەنە الىپ وتىرمىز. ال مۇنداعى ءار تۇرپاتتى ءارىپ ودان از، سوندىقتان بۇل ءالىپبيدى ۇيرەنۋ قازىرگى كيريلدى ۇيرەنۋىمىزدەن قيىن بولمايدى.

گ) سونداي-اق ءارىپتى ۇيرەنۋدىڭ وڭاي-قيىندىعى قولدانعان تاسىلىڭىزگە دە بايلانىستى. مەن ادامدارعا ۇيرەتكەندە مىناداي ءتاسىل قولدانىپ ءجۇرمىن. 

اۋەلى لاتىندا جوق ج، ش، ءا، ءى، ڭ، ع، ءۇ، ۇ، ءو، ى، ح دىبىستارىن جىڭىشكە داۋىستى, جۋان داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىس تۇرلەرىنە بولدىرەم. سودان كەيىن ولاردىڭ تاڭبالارىن ەسكە ۇستاۋ ءتاسىلىن تۇسىندىرەم.

بۇل ەرەكشەلىكتەردى تۇسىنگەن سوڭ ارىپتەردى جازدىرام. سودان كەيىن قىسقا-قىسقا سوزدەردى جازدىرام، وقىتام. مۇندا ɛ، ə، ʒ ارىپتەرىنىڭ كيريل ارپىمەن شاتاستىرىلماۋىنا ايرىقشا نازار اۋدارىلادى. بۇدان ءارى ءماتىندى وقۋ، جازۋ جالعاسادى. ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز لاتىن ءارپىن تانيتىن ادام وسىنداي تاسىلمەن ءبىر-اق كۇندە وقىپ، جازۋعا ۇيرەنىپ كەتە الاتىنىن كورسەتتى. 

ع) فونەتيكالىق تاڭبا ۇيرەنۋگە قيىن دەگەننىڭ وزىندە دە ونىڭ نوقاتتى ارىپتەن گورى وقۋ مەن جازۋعا جەڭىلدىگى داۋسىز. ۇيرەنۋگە قيىن بولسا، ول − ءبىر مەزەتتىك نارسە، ۇيرەنىپ العاننان كەيىن قيىنشىلىعىنان قۇتىلاسىڭ. ال وقۋ، جازۋعا قيىنشىلىق ءومىر بويىڭا كەتەدى. سوندىقتان ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولساق، ءارىپتىڭ ۇيرەنۋگە وڭايىنان گورى وقۋ، جازۋعا جەڭىلىن تاڭداعان دۇرىس. 

ف2. فونەتيكالىق تاڭبانى پايدالانۋ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەن كۇتەتىن ماقساتتارىمىزعا دا جەتكىزەدى. دالەلىمىزدى كەلتىرەيىك.

ا) فونەتيكالىق تاڭبا دىبىستىڭ قالاي ايتىلاتىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان ول دىبىسىمىزدىڭ ساقتالۋىنا، ءسوزىمىزدىڭ دۇرىس ايتىلۋىنا جاعداي جاسايدى.

ءا) اعىلشىنشا وقۋ ءۇشىن نە وقۋ ەرەجەسىن ءبىلۋ كەرەك، نە اعىلشىننىڭ ترانسكريپتسيالىق تاڭبالارىن مەڭگەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ الىپبيىمىزدە اعىلشىننىڭ ترانسكريپتسيالىق تاڭبالارىنىڭ كوپشىلىگى قامتىلعان، سوندىقتان ونى مەڭگەرۋ اعىلشىن ءتىلىن وقىپ، ۇيرەنۋدى جەڭىلدەتەدى.

ب) بارلىق تۇركى حالىقتارى ءوز ارىپتەرىنىڭ دىبىستالۋىن بىزدىكىندەي فونەتيكالىق تاڭبالار ارقىلى كورسەتەدى. سوندىقتان فونەتيكالىق ءالىپبيدى ورتاق ءالىپبي رەتىندە قولدانۋعا بولادى.

فونەتيكالىق الىپبيگە كوشسەك، ونى ۇيرەتۋ ءۇشىن ەشقانداي شىعىن شىعارماۋعا جانە وتپەلى كەزەڭدە ۋاقىتشا ساۋاتسىز بولىپ قالۋ دەگەن جاعدايدان قۇتىلۋعا دا بولادى. بۇعان قالايشا قولىمىز جەتەتىنىن ايتايىق. بارلىق ەلدەردىڭ كۇندەلىكتى قولدانىپ وتىرعان قاراپايىم الىپبيىمەن قاتار عىلىمي ءالىپبيى دە بولادى، مۇنداي ءالىپبي بىزدە دە بار. وندا ارىپكە قوسا ونىڭ دىبىستالۋىن كورسەتەتىن فونەتيكالىق تاڭباسى دا بەرىلەدى. مىسالى، ج [ʒ]، ت [t]، ڭ [ŋ]، تاعى سول سياقتى. عىلىمي ءالىپبي زاڭدى نارسە بولعاندىقتان، جاڭا الىپبيگە كوشپەي تۇرىپ تا قاراپايىم ءالىپبيدىڭ ورنىنا سونى بەرىپ قويۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا فونەتيكالىق تاڭبالاردى حالىق جاڭا الىپبيگە كوشۋگە دەيىن-اق مەڭگەرىپ الا الادى. سوندىقتان ءالىپبيدى ۇيرەتۋ ءۇشىن شىعىن شىعارۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. 

ف3. فونەتيكالىق ءالىپبي ورىس تىلدىلەرگە دە تارتىمدى. ويتكەنى فونەتيكالىق تاڭبالاردى ءبىلۋ ولارعا دا كەرەك جانە قيىندىق كەلتىرمەيدى.

ا) ءبىزدىڭ فونەتيكالىق الىپبيىمىزدەگى ارىپتەردىڭ 3-4-ەۋىنەن باسقالارىن ورىس مەكتەبىندەگىلەر اعىلشىنشا وقىعاندا پايدالانادى. 

ءا) فونەتيكالىق تاڭبانىڭ قالاي دىبىستالاتىنى «حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدە» سيپاتتالىپ كورسەتىلگەن جانە وندا دىبىستالۋ ۇلگىسىنە دەيىن بار. ونى ينتەرنەتتەن قاراي وتىرىپ، قازاقشا بىلمەيتىن ادام دا ارىپتەرىمىزدىڭ دىبىستالۋىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنە الادى.

ف4. فونەتيكالىق ءالىپبي بويىنشا قورىتىندى.

لاتىندا جوق دىبىستارىمىزدى نوقاتتى ارىپپەن بەلگىلەگەننەن گورى فونەتيكالىق تاڭبالارىمەن بەلگىلەگەن ءتيىمدى. ويتكەنى بۇل جاعدايدا ماقسات، مىندەتتەرىمىزدىڭ تولىقتاي ورىندالادى.

فونەتيكالىق الىپبيمەن جازىلعان جازۋدىڭ كورىنىسى مىنا ءماتىن ءتارىزدى بولىپ كەلەدى.

بۇل ءالىپبي بويىنشا جازىپ قارايمىن دەۋشىلەر بولسا، كومپيۋتەرىنە ءبىزدىڭ ۋاقىتشا پەرنەتاقتامىزدىڭ درايۆەرىن جۇكتەپ الىپ، پايدالانۋىنا بولادى.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz