رەسەي سوتسياليزمگە دايىن ەمەس ەدى. كارل ماركستىڭ سوتسياليستىك ەكونوميكالىق فۋرورى نارىقتىق جۇيەدەن ءتيىمدى بولعانى راس. بىراق ونى وندىرىستىك تاجىريبەسى بار گەرمانيا، انگليادا سىندى ەلدەردە جۇزەگە اسىرسا، جوعارى ناتيجە بەرەر ەدى. ال XX عاسىردىڭ باسىندا رەسەي جانە وزگە دە كەڭەس قۇرامىندا بولعان ەلدەر اگرارلىق ەكونوميكادان يندۋستريالىققا ءالى ءوتىپ ۇلگەرمەگەن ەدى.

رەۆوليۋتسيا ءساتتى وتكەننەن كەيىن بولشەۆيكتەر اگرارلىق ەكونوميكانى مانۋفاكتۋرالىق تۇرىنە اۋىستىرۋدى ويلادى. 1920-جىلدارى سوۆەت ەكونوميستەرى اراسىندا دەبات بولعان. ول ۇلى سوتسياليستىك دەبات دەپ اتالىپ، «سوتسياليستىك ەكونوميكانى قالاي قۇرامىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى.

پرەوبروجەنسكي ەسىمدى ەكونوميست يندۋسترياعا ينۆەستيتسيا سالۋدى ۇسىندى. ال ينۆەستيتسياعا قارجىنى بيدايدى ەكسپورتتاۋدان شىعارۋدى نەمەسە بيدايدى يندۋستريا ستانوكتارىنا ايىرباستاۋدى ۇسىندى. ال بيداي ءونىمىن كوبەيتۋ ءۇشىن فەرمەرلەرگە قارجىلاي قولداۋ جاساۋ قاجەت ەكەنىن مىندەتتەگەن. ال شانين ەسىمدى ەكونوميست اگرومادەنيەتكە ينۆەستيتسيا قۇيۋدى ۇسىنادى. ول ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن شارۋالاردى بايىتۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، ىشكى نارىق اينالىمىن ارتتىرۋدى مەڭزەگەن. سوسىن بۋحارين دەگەن ەكونوميست اگرومادەنيەتكە دە، يندۋسترياعا دا بىردەي ينۆەستيتسيا قۇيۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپتى.

ال ستالين ولاردىڭ ۇشەۋىن دە ءسوتسياليزمنىڭ جاۋى (پرەوبروجەنسكيدى ەگىنشىلەرگە سىياقى بەرۋ ۇسىنىسى ءۇشىن، ءشانيندى شارۋالاردى بايىتۋدى ايتقانى ءۇشىن، ال ءبۋحاريندى العاشقى ەكى ۇسىنىستى قولداعانى ءۇشىن) دەپ اتۋعا كەسكەن. ءسويتىپ، ستالين ءبارىبىر پرەوبروجەنسكيدىڭ ۇسىنىسىن ىسكە اسىرادى. بىراق اگرومادەنيەتتى كوللەكتيۆتەرگە اينالدىرادى.

نەگە كوللەكتيۆيزاتسيا؟

جالپى سوتسياليزم ينديۆيدۋاليزمگە قاراعاندا، كوللەكتيۆيزمدى ءجون كورەتىنى راس. بىراق كولحوزدار مەن سوۆحوزدار قۇرۋ كارل ماركس يدەياسىنان باستاۋ الماعان. ونى ستالين امالدىڭ جوقتىعىنان باستاعان.

مىسالى، ءار ايماقتاعى شارۋالارعا بيداي ءونىمىن ارتتىرۋ بۇيىرىلادى. ستالين شارۋالاردىڭ بايىعانى سوتسياليزم يدەياسىنا قارسى دەپ، ولارعا تەك ەڭبەگىنە ساي قاراجات بەرىپ وتىرعان. ال ادامنان ەڭبەگىنەن پايدا كورمەگەندىكتەن، كوپ وسىرۋگە ىنتاسىن جوعالتادى. سودان كەيىن بيداي باعاسى تىم تومەندەپ كەتەدى. سوسىن قاراپايىم شارۋالار بيدايدى ۇكىمەتكە ارزان باعادا وتكىزبەي ءوز مالدارىنا بەرە باستايدى. سەبەبى بيداي ارزان بولعانىمەن، ەت قىمبات بولعان ەكەن. بۇل داعدارىسقا يتەرمەلەدى جانە تاريحتا قايشى داعدارىسى دەگەن اتپەن قالعان ەكەن. تەرميندى لەۆ تروتسكي ۇسىنىپتى.

سول ءۇشىن دە ستالين باي كۋلاكتاردىڭ مۇلكىن تولىق تاركىلەپ، كوللەكتيۆتەرگە بىرىكتىرەدى. ەندى ادامدار ءوز پايداسىنا جۇمىس ىستەمەيدى. ولار ۇكىمەت ءۇشىن ەڭبەك ەتەدى. جانە ولار ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن مىندەتتەلەدى. دەمەك ادامدار كوللەكتيۆتە جۇمىس ىستەيدى، كوللەكتيۆتە ءومىر سۇرەدى. جەكەمەنشىك دەگەن جوق، اقشا دەگەن جوق. شەشىم تەك ورتالىقتا قابىلدانادى.

ماركسقا سۇيەنە وتىرىپ، بۇكىل كەڭەس وداعى كاپيتاليزمنىڭ قۇلدىرايتىن كۇنى جاقىن ەكەنىن ايتىپ، تالقىلاۋمەن بولدى. بىراق سوتسياليستىك ەكونوميكانىڭ شەگىنە جەتكەندەرىن بىلمەي قالدى. كسرو ەكونوميكاسىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ويىنشا، سوتسياليستىك جۇيە تەوريالىق تۇرعىدان ويعا قونىمدى ەدى. تەك مەنەدجمەنت جۇيەنى دۇرىس فوكۋستا ۇستاي الماعانىن جازدى.
لەنين ولگەن كەزدە، سوتسياليستىك كەڭەس وداعىندا مىنا 4 سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى:

قاي سوتسياليستىك ەكونوميكانى بەكىتەمىز؟ (جوسپارلى ەكونوميكا نەمەسە نارىقتىق سوتسياليزم)

ەكونوميكا ساياسي جۇيەدەن بولەك دامي الا ما؟

بيلىك جۇيەسى ورتالىقتاندىرىلا ما، ورتالىقتاندىرىلماي ما؟

شەشىمدى ءبىر توپ شىعارا ما، ادامدار جينالىپ شەشە مە؟

جالپى لەنيننىڭ قايتىس بولعان سوڭ، بولشەۆيكتەر ورىنعا تالاستى. بۇل بيلىك جۇيەسىنىڭ ورتالىقتاندىرىلاتىنىنا، شەشىم تەك ورتالىقتا قابىلداناتىنىنا جانە ەكونوميكا ساياسي جۇيەدەن بولەك دامي المايتىنىنا جەتكىزدى. وسىلاي سوتسياليستىك ديكتاتورلىق جۇيە قۇرىلعان.

جولداس ءورىسبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz