(Iı جانە İi تاڭبالارى بويىنشا)

قازىرگى تاڭدا لاتىن الىپبيىنە تولىققاندى كوشۋدى كەشەۋىلدەتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى –  ءتول دىبىستاردىڭ دۇرىس تاڭبالانۋى جانە حالىقتىڭ قابىلداۋىنا جەڭىل ءالىپبي نۇسقاسىن ۇسىنۋ ماسەلەسى. 

الەمدىك تاجىريبەدەگى لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋشى قاي حالىقتىڭ بولماسىن ءالىپبي رەفورماسىنداعى كۇردەلى ماسەلەلەر دە ءتول دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋىنان تۋىنداعان. دەمەك لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، وزگە حالىقتار وسى جولدى بىرنەشە عاسىر بويى ءجۇرىپ وتسە، ءبىز ءبىر-ەكى جىلدىڭ اۋقىمىنا سىيدىرىپ، بىردەن حالىق ساناسىنىڭ قارسىلىقسىز  قابىلداۋىن كۇتۋىمىز قيسىنسىز بولار. 

لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى الدەقاشان ەرتە باستاپ كەتكەن اعىلشىندار بىرنەشە ءالىپبي رەفورمالارى بارىسىندا ءاربىر دىبىستىڭ الىپبيدەگى  اتاۋى جانە ءسوز اراسىندا وقىلۋى  ماسەلەسىنە قاراماستان، وقىلىم ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرعان. مىسالى، ءىى دىبىسىنىڭ الىپبيدەگى اتاۋى [ءاى] بولعانىمەن، اشىق بۋىندا عانا [ءاى]  بولىپ  وقىلۋى، باسقا جابىق جانە بىتەۋ بۋىنداردا [i] دەپ وقىلۋى ادىستەمە تۇرعىسىنان ءتيىمدى بولادى دەگەن ويدامىز. بىرىنشىدەن،  الەمدىك تاجىريبەدەن ەسكەرەتىن نەگىزگى ماسەلە، ءالىپبي رەفورماسى تۇسىندا  ءتول دىبىستاردىڭ مۇمكىندىگىنشە الەم تىلدەرىندەگى بالامالاردان الشاقتاتپاي العان ءجون دەپ ەسەپتەيمىز. ەكىنشىدەن، قازاق تىلىندە «ءى» ءارپىنىڭ وتە ءجيى قولدانىلۋى  ءارىپ ۇستىندەگى نۇكتەنىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى. وسى ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» پرينتسيپىنە ساي ءارى الەم حالىقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ورىن العان  «ءى» دىبىسىنىڭ ورنىنا  «ı»   ءارپىن بەرىپ، «ı» ورنىنا   «ءى» تاڭباسىن ۇسىنۋدى ءجون لەپ سانايمىز. ويىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، وسى  ەكى تاڭبانى ءوزارا الماستىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى  سىناما وتكىزدىك. ولاردىڭ قۇرامى 3 توپتان قۇرالعان 30 ەرىكتى ادامنان تۇردى. الدىمەن  ەكى ءارىپتىڭ وقىلۋى مەن جازىلۋى تانىستىرىلدى، كەيبىر شەتەل ازاماتتارىنا لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى ءتۇسىندىرىلدى.  بارىنە جەكە ءسوزدى، سودان سوڭ ءسوز تىركەسىن وقۋ تاپسىرماسى ۇسىنىلدى. ماسەلەن:

ارىپتەردى ءوزارا الماستىرىپ وقۋ ناتيجەسىندەگى قورىتىندى تومەندەگىدەي بولدى:

1, توپ. لاتىن الىپبيىمەن  جاقسى تانىس قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىن توپ. ءوزارا الماسقان ارىپتەردى بىردەن قابىلدادى جانە سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن ەركىن وقىدى.

2, توپ. لاتىن الىپبيىمەن جەتكىلىكتى دارەجەدە تانىس ەمەس، قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىن توپ. ءوزارا الماسقان ارىپتەردى  دۇرىس قابىلدادى، سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن وقۋدا  كىدىرىس جاسادى.

3, توپ. لاتىن الىپبيىمەن تانىس، قازاق ءتىلىن باستاۋىش دەڭگەيدە عانا  بىلەتىن شەتەلدىكتەر (توپ قۇرامىندا 2 ەفيوپيالىق، 3 تۇرىك،  1 شوتلاندىق، 2 ءۇندىس، 2 ورىس).  ءوزارا الماسقان ارىپتەردى قابىلداپ، سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن باياۋ وقىدى. تەك 2 تۇرىك ارىپتەردى  قاتە وقىدى. 

قورىتىندىلاي كەلە، Iı جانە İi ارىپتەرىن ءوزارا ورنىن الماستىرۋ شاعىن توپتاعى سىناما قورىتىندىسى كورسەتكەندەي، ادىستەمە تۇرعىسىنان وقۋدا قيىندىق تۋدىرمايتىنى بايقالدى جانە كەلەشەكتە وسى وي-بولجام جۇزەگە اسىپ جاتسا، ەستە ساقتاۋدىڭ ءتيىمدى جاتتىعۋلارى  ارقىلى اتالعان ارىپتەردىڭ وقىلۋى مەن جازىلۋىن جىلدام مەڭگەرتۋگە مۇمكىندىكتەر بار ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلدى. 

ءلاززات بەيسەنباەۆا 

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، PhD

Abai.kz