قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىنە ءبىلىم مەن عىلىمدى ارقاۋ ەتكەن ابايداي اقىن بولعان ەمەس. ول ءبىلىم مەن عىلىمدى بارلىق جايدان جوعارى قويدى. نەگە؟ سەبەبى، اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، -دەگەن حاكىم اباي: "عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاكيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقىلىق ءھام ادامدىق ءدۇر", - دەيدى ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە [1, 186].

ەگەر عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولسا، سوندا عىلىم دەگەن نە؟

ۇلتىمىزدىڭ باس كىتابى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا: "عىلىم – ادامنىڭ تابيعات پەن قوعام تۋرالى وبەكتيۆتى ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تانىمنىڭ ەڭ جوعارعى ءپىشىمى", - دەي كەلىپ: "عىلىمنىڭ باستى ماقساتى – عىلىم زاڭدارىنىڭ نەگىزىندە اشىلىپ وتىرعان بولمىس قۇبىلىسىمەن پروتسەسىن بولجاۋ، ءتۇسىندىرۋ جانە جۇيەلەپ مازمۇنداپ بەرۋ",-دەپ جازادى [3, 115].

اباي عىلىمدى اللانىڭ عىلىمى جانە ادامنىڭ عىلىمى دەپ ەكىگە بولە وتىرىپ: "ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى، حاقيقاتقا، راستىققا قۇمارلىق بولىپ، ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىق ءبىرلان تابىلادى ",-دەيدى [1, 186]. ەنتسيكلوپەديا عىلىمدى بولمىس قۇبىلىسى مەن پروتسەسىن بولجاۋ، ءتۇسىندىرۋ، جۇيەلەۋ دەسە، اباي عىلىمدى ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن، ياعني سەبەبىن بىلمەك، - دەپ تۇسىندىرەدى. عىلىمعا انىقتاما بەرىپ تۇسىندىرۋدە اباي ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادان الشاق كەتپەگەن.

بارلىق جايدان عىلىمدى جوعارى قويعان اباي، عىلىمنىڭ تۇرلەرىنە كەڭىنەن توقتالىپ، ولاردى جان-جاقتى جۇيەلەمەسە دە، 32-قارا سوزىندە ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنگىسى كەلەتىن تالاپكەرلەرگە ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرەدى. وقىپ وتىرىپ، 32-قارا ءسوزدى جازعان ادامنىڭ عىلىممەن كاسىبي تۇردە اينالىسقانىنا تيتتەي دە كۇمانىڭىز قالمايدى.

ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنبەككە تالاپ قىلۋشىلارعا اۋەل بىلمەك كەرەك، - دەپ باستالاتىن [1,174] ابايدىڭ 32-قارا ءسوزىن قاراپايىم تىلدە قىسقاشا جۇيەلەسەك، اباي بىلاي دەيدى:

ءبىرىنشى. عىلىمدى ايتەۋىر ءبىر كەرەك بولىپ قالار دەگەن ەسەپپەن ۇيرەنبە. ول ءۇشىن عىلىمعا شىن ماحابباتپەن قۇمار بولىپ، ءبىلۋدى انىق ماقسات ەتىپ، بىلمەگەن نارسەڭدى بىلگەننەن كوڭىلىڭ راحات الىپ، ەندى تاعى دا بىلە تۇسسەم ەكەن دەگەن ويدان عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك-ماحابباتىڭ جوعارىلاي تۇسەدى. سوندا عانا ءاربىر ەستىگەن، كورگەنىڭدى انىق ۇعىپ، ونى ءوز سۋرەتىمەن ىشكە جايعاستىراسىڭ. كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولىپ، عىلىمدى وعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ، ونداي بىلىمگە كوڭىلدىڭ مەيىرىمى شالا بولادى. شالا مەيىر شالا بايقايدى.

ەكىنشى. عىلىمدى اقيقات ماقساتپەن، بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك. باحاستىق ياعني باقتالاستىق ءۇشىن ۇيرەنبە. ازىراق باحاستىق ءوزىڭدى ءوزىڭ پىسىقتاۋ ءۇشىن كەرەك تە شىعار. كوبىرەك باحاستىق، باقتالاستىق ادامدى بۇزادى. سەبەبى، باقتالاس ادام – اقيقات ءۇشىن باقتالاس بولمايدى. جەڭبەك ءۇشىن باقتالاس بولادى. ونداي باقتالاستىق كۇنشىلدىكتى زورايتىپ، ادامگەرشىلىكتى ازايتادى. وندايلار عىلىمدى ماقسات ەتپەيدى. باقتالاستىق ياكي اباي تىلىمەن ايتقاندا باحاستىق عىلىم جولىنداعى ادامدارعا جات ەمەس. بىراق وعان بەرىلۋ ادامدى ءوزىمشىل، مەنمەن ەتىپ، ماقتانشاققا اينالدىرادى. ونداي ادامدار وسەكتەن دە، وتىرىكتەن دە، ۇرىس-توبەلەستەن دە بويىن اۋلاق ۇستامايدى.

ءۇشىنشى. اقيقاتىڭمەن، بار بولمىسىڭمەن كوزىڭ جەتسە، ودان ەش ۋاقىتتا باس تارتپا، ولسەڭ ايرىلما. ءوزىڭ كوزىڭ جەتپەگەن نارسەگە وزگەنىڭ كوزىن قالاي جەتكىزبەكسىڭ؟

ءتورتىنشى. ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋ ءۇشىن ادام بويىندا ويلاسىپ، پىكىر الىساتىن، ەكىنشى، ول پىكىردى ساقتاپ قورعايتىن ەكى ءتۇرلى قۋاتتى قاسيەت بولۋ كەرەك. بۇلار زورايماي، عىلىم زورايمايدى.

بەسىنشى. اقىلعا كەسەل نارسەلەردەن ساق بولعان ءجون. ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاسقا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار.

1. كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولۋ كەرەك.
2. سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە بىردەمەگە ۇلگى ەتىپ، ۇقساتىپ، بار ىنتامەن ۇعۋ كەرەك.
3. بىرنەشە رەت قايتالاپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك.
4. وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ول كەسەلدى نارسەلەر: سالعىرتتىق، ۋايىمسىزدىق، ويىنشى-كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، بولماسا ءبىر نارسەگە قۇمارلانۋ، بۇل ءتورت نارسە اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتىن نارسەلەر. (31-قارا ءسوز) [1,173-174]

ادام بويىنداعى كەسەلدى نارسەلەردىڭ ەڭ جاعىمسىزى، ابايدىڭ پىكىرىنشە، ول – ۋايىمسىز-سالعىرتتىق.

سالعىرتتىق – قۇدايدىڭ دا، ەلدىڭ دە، ۇلگىنىڭ دە، اقىلدىڭ دا، اردىڭ دا قاس دۇشپانى. ول بار جەردە بۇلار بولمايدى، - دەيدى عۇلاما اباي.

التىنشى. عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتىن مىنەز دەگەن ساۋىت بار. سول مىنەز بۇزىلماسىن. ول ءۇشىن كورسەقىزارلىق پەن بىرەۋدىڭ ورىنسىز مىنەزىنە، يا سوزىنە نەمەسە كەز-كەلگەن قىزىققا ەرىپ كەتكىش مىنەزدىڭ تۇرلاۋسىزدىعىنان اۋلاق بولعان ءجون. ولاي بولماعان جاعدايدا مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى. ونان سوڭ وقىپ ۇيرەنىپ تە پايدا جوق. مىنەزدە اردى، اقىلدى ساقتارلىق قايراتى بار بولسىن. بۇل اقىل ءۇشىن، ار ءۇشىن بولسىن، - دەپ اياقتايدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ 32-قارا ءسوزىن.

مەنىڭشە، عىلىم جولىنا تۇسكەن ءاربىر جاس ابايدىڭ ءدال وسى 32-قارا ءسوزىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ قانا قويماي، ونى ومىرلىك ۇستانىم-كونونىنا اينالدىرۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.

اباي  عىلىم ۇيرەنۋشى تالاپكەرلەر ءۇشىن مورالدىق-فيلوسوفيا تۇرعىسىنداعى ادامگەرشىلىك پەن بيىك رۋحاني قارىم-قاتىناس، ەتيكا ماسەلەسىن باستى ورىنعا شىعارعان.

"عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان رۋزا، قىلعان قاج ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى", - دەگەن اباي (10-قارا ءسوز) [1,144-145] ءبىلىم مەن عىلىمدى جان-تانىمەن، جانتالاس قيمىل ۇستىندەگى وي ارپالىسىمەن ناسيحاتتادى. نەگە؟ سەبەبى، ەندىگى زامان ءبىلىم مەن عىلىم زامانى ەكەنىن، ءبىلىم-عىلىم كىمنىڭ قولىندا بولسا، باق تا، بەرەكە دە، بيلىك تە سونىڭ قولىندا بولاتىنىن اباي باسقالاردان تەز بولجادى، تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ول ءبىلىم مەن عىلىمدى بار بولمىسىمەن، جان-تانىمەن ناسيحاتتادى ءھام ونى بار جايدان بيىك قويدى.

وسى ورايدا ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى،  ۇلى عالىم م.و. اۋەزوۆتىڭ 1927-31 جىلدارى جازعان ابايدىڭ تۇڭعىش عىلىمي ءومىربايانىندا جازىپ قالدىرعان اباي ءومىرىنىڭ ءبىر دەرەگى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر.

قۇنانباي ابايعا ءۇش ءتۇرلى سىن ايتادى. ءبىرىنشىسى، جۇرتتىڭ بارىمەن كۇلىپ سويلەسەسىڭ، جايداق سۋ سياقتىسىڭ، ەكىنشى، كورىنگەنمەن جاقىن بولاسىڭ، كىسى تالعامايسىڭ،  ۇشىنشى ورىسشىلسىڭ، ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ دەيدى. اباي قۇنانباي تاراپىنان وزىنە ايتىلعان وسى ءۇش سىننىڭ ۇشەۋىنە دە ۇتىمدى جاۋاپ قايتارا كەلە، ورىسشىلسىڭ دەگەنگە: "زامان ورىستىكى، ول – جەڭگەن، ءبىز – جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپانىڭنىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك", - دەپتى. [2,123] ابايدىڭ بۇل سوزىنەن بولاشاق ۇلى اقىننىڭ حالىقتى ونەر-بىلىمگە، اعارتۋشىلىققا شاقىرعان ويلارىنىڭ" ءتۇپ تەمىرقازىعىن" اڭعارامىز.

ءيا، ورىس ءبىزدى جەڭسە قۋاتتى مەملەكەتتىلىگى مەن وت قارۋى ارقىلى، سول وت قارۋدى جاساپ شىعارعان ونەرى مەن ءبىلىمى، عىلىمى ارقىلى جەڭدى. جەڭگەن جاۋدىڭ ءتاسىلى بولعان ونەر-عىلىمىن ۇيرەنىپ، سولاردىڭ وزىنە قارسى قولدانۋ، بۇل – جەڭىلگەن ەلدىڭ باسقىنشى جاۋعا قولدانار جالعىز ءادىسى. اباي بۇل جەردە دۇنيەجۇزىندەگى وتارلانعان ەلدىڭ، وتارشىل جاۋلارىنا قولدانار جالعىز تاسىلىنە جۇگىنىپ وتىر. اباي سول ءداۋىردىڭ گەو-ساياسي جاعدايىن دا، ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىن دا تەرەڭ ءتۇسىندى. تۇسىنبەسە:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،-دەپ ايتار ما ەدى؟!

ءبىلىمدى ەل ەشكىمگە دە قۇل بولمايدى. وسى قاعيدانى تەرەڭ تۇسىنگەن اباي، حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كوتەرە وتىرىپ، قابىرعالى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ماقساتىندا، ءوز شىعارماشىلىعىنداعى باستى ورىندى ءبىلىم مەن عىلىمعا بەردى. حالقىنا وسيەت ايتىپ، ۇلگى-ونەگە تاراتقان اباي، عىلىم جايىن ءسوز ەتكەندە دە قۇرعاق ديداكتيكاعا بارعان جوق. جالپى، اباي شىعارماشىلىعىندا ۇيرەتۋ، اقىل ايتۋ (زەرتسالو) ءبىر سوزبەن ايتقاندا ديداكتيكا از، تىپتەن جوققا ءتان.

ايتا كەتەتىن ءبىر ءسوز، اباي ەش ۋاقىتتا ءبىلىم مەن تاربيەنى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الىپ، جەكە قاراستىرماعان. جاقسى تاربيە ءبىلىم ارقىلى كەلەدى، - دەپ ەسەپتەگەن اباي، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ادام ومىرىندەگى ورنىن وتە تەرەڭ ءتۇسىندى. ول عىلىم مەن ءبىلىمدى تاربيەمەن ۇشتاستىرا قاراستىرىپ، ادامگەرشىلىك نەگىزى – ءبىلىم مەن عىلىم، - دەگەن وتە كۇردەلى وي ۇستانىمدا بولدى.  ءوز شىعارماشىلىعىندا ءبىلىم مەن عىلىمدى باستى ورىنعا شىعارعان اباي بار كۇش-جىگەرىن حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كوتەرۋگە جۇمسادى.

ءبىلىمدى، رۋحاني دۇنيەسى باي حالىق قانا قوعامدىق دامۋدىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلمەك. وسى قاعيدانى بەرىك ۇستانعان اباي 1880 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرىندە رۋحاني دۇنيەنىڭ قاينار كوزى – ءبىلىم، عىلىمدى ءسوز ەتىپ، ادامگەرشىلىك پەن اقىل، ار-ۇيات ياعني ادام بويىنداعى رۋحاني بايلىقتى باستى ورىنعا شىعاردى. بۇل جىلدارى اباي ءارى جازىپ، ءارى تەرەڭدەي وقي تۇسەدى. الەۋمەتىن تەرەڭ تانىپ، ازاماتتىق يدەياسى جان-جاقتى وسكەن ءبىلىمدى اقىن، ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدى ءار قىرىنان تاني ءتۇسىپ، جاڭا ۇلگىدەگى اقىن بولىپ قالىپتاسا باستايدى.

ابايدىڭ وسى كەزەڭدە ياعني 1886 جىلى جازعان "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" ولەڭىنىڭ وزەگىندە شىنايى تاريحي شىندىق جاتىر. ولەڭدە الەۋمەتىن تەرەڭ تانىعان اقىننىڭ ءوز قوعامىنىڭ وقىعاندارىنا دەگەن سىني كوزقاراسى جان-جاقتى تەرەڭنەن اشىلعان. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوزىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن ودان ارى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسەي يمپەرياسى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن ءتىلماش-اۋدارماشىلار مەن ۇساق پاتشالىق شەنەۋنىكتەر دايارلايتىن مەكتەپ اشقانى بەلگىلى. ولاردى قازىنا ەسەبىنەن ينتەرناتتا جاتقىزىپ، وقىتقانى دا راس. ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" ولەڭى سول العاشقى ورىس وقۋىندا وقىپ جۇرگەن قازاق بالالارىنا ارنالادى.

ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر،

تالاي قازاق بالاسى - دەپ، باستالاتىن ولىڭىندە اباي، "شاريعاتى شالا" ءبىلىمسىز دە توعىشار قازاق وقىعاندارىنىڭ ورىستىڭ ءتىلى مەن جازۋىن  ءبىلىپ، "پروششەنيە-ارىز" جازۋعا عانا شاماسى جەتەتىن شالا وقۋىن:

پروششەنيە جازۋعا

تىرىسار كەلسە شاماسى –دەپ، ءاجۋالاي مىسقىلدايدى. شاريعاتى دا، وقۋى دا، ءبىلىمى دە شالا وقۋشىلاردى:

ويىندا جوق ءبىرىنىڭ،

سالتىكوۆ پەن تولستوي.

يا ءتىلماش، يا ادۆوكات

بولسام دەگەن بارىندە وي، - دەپ قاتتى سىناعان اقىن، وقۋدى قىزمەت ءۇشىن وقىما، سالتىكوۆ، تولستوي سەكىلدى ويشىلداردىڭ ەڭبەگىن وقىپ ءبىل، سولاردان ۇيرەن، حالقىڭا پانا بول، ەلىڭە پايداڭ ءتيسىن، سول ءۇشىن وقى، -دەيدى.

ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر "ولەڭىندە العاشقى قازاق وقىعاندارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى شىنايى تۇرعىدا ادەمى سۋرەتەلگەن. كومەككە ءزارۋ حالقى مەن ەلىنە جانى اشىماس بەزبۇيرەككە اينالعان ولار، مانساپقور ءارى قۇلقىننىڭ قۇلى ىنساپسىز. ولەڭدى وقىپ بولعان سوڭ، قازاق وقىعاندارىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان وسىنشاما قۇلدىراۋىنا ولاردىڭ عىلىمنان حابارسىز بىلىمسىزدىگى سەبەپكەر، - دەگەن ءتۇيىندى ويعا وقۋشى ەرىكسىز بايلام جاسايدى. ابايدىڭ دانىشپاندىعى سوندا، ول – ادام بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ باستاۋىندا بىلىمسىزدىك تۇر دەگەن استارلى ويدى اقىندىق تۇيسىكپەن عاجايىپ تۇردە بەينەلەپ جەتكىزگەن.

قازاق وقىعاندارىنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردى سانامالاپ كورسەتكەن ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" ولەڭىنىڭ جازىلعان ۋاقىتىنان بەرى تۋرا 134 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. سودان بەرى قازاق وقىعاندارىنىڭ بويىنداعى اباي سىناعان جامان قاسيەتتەردەن نە وزگەردى؟ ەشنارسە دە!

"جاڭا جىلدىڭ باسى" بولعان جاڭا تولقىن، جاقسى لەپ، جان-جاقتى ءبىلىم يەلەرى،  ۇلتىن جان-تانىمەن ءسۇيىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان، سول جولعا ءومىرىن ارناپ، باسىن بايگەگە تىككەن، شىن مانىندەگى ۇلت زيالىلارى "الاش ارىستارىن" قىزىل تەررور قان-قاساپ قىرعىنعا ۇشىراتقان سوڭ، قايماعىنان ايىرىلعان سۇتتەي بولىپ، ءبىلىمدىمىز، وقىعانبىز دەيتىن كەيىنگى تولقىن ۇلتشىلدىق، ەلشىلدىك تۇرعىداعى بار قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، قۇلدىق سانانىڭ تاز كەپەشىن قايتا كيگەنى ەشكىمگە دە جاسىرىن سىر ەمەس. بۇل –  بىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ىشىنە اۋىر سىر بۇككەن، ەڭ قارالى بەتتەرى.

اللاعا سانسىز العىس، مىڭ شۇكىر! اتا-بابامىز عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىز ەل بولدىق! بوداندىق، قۇلدىق قامىتتان قۇتىلعان سوڭ، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ ۇلتشىلدىق قاسيەتتەرى مولايا ءتۇسىپ، ەلشىلدىك سەزىمى جوعارىلاۋعا ءتيىس ەدى عوي. مىنە، پارادوكس! بىزدە ءبارى كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. سول باياعى اباي زامانىنداعى رۋحسىزدىق، مانساپقورلىق، اشكوزدى ىنساپسىزدىق، مانساپ جولىندا ەشنارسەدەن تايىنبايتىن جاعىمپازدىق قاز-قالپىندا ساقتالىپ، سول كۇيىندە ءمىز باقپاي تۇر. قازاق وقىعاندارى ءۇشىن اباي زامانىنان بەرى ەشنارسە وزگەرمەگەن سەكىلدى. اباي زامانىنداعى وقىعاندار ء"تىلماش", "ادۆوكات" بولۋدى ارمانداسا، بۇل كۇندەگى قازاق وقىعان زيالىلارىنىڭ ارمان اۋقىمى ءوسىپ "اكىم" نە "دەپۋتات" بولعىسى كەلەدى. بار ايىرماشىلىق وسى عانا! ۇلتتىق مۇددەنى باستى ورىنعا شىعارۋعا ءتيىس زيالى قاۋىم جالتاق ءارى قورقاق. ولار ۇلت الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەر ەمەس. اقىلدى، وقىمىستى بولعاندىقتان بولار، قاراپايىم حالىق بار ءۇمىتىن ءوزىنىڭ وقىعان زيالى قاۋىمىنا ارتادى. دەنە ەڭبەگىمەن ەمەس، وي ەڭبەگىمەن ءومىر ءسۇرىپ، جاقسى، جايلى ومىرگە ەرەكشە قۇشتار زيالى قاۋىم تابيعاتىندا وتە قورقاق. سوندىقتان دا بولار، ولاردىڭ ىشىندە باتىلى جەتىپ، ۇلتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قورىقپاي ايتاتىن قايراتكەرلەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. مەنىڭ بۇل سوزىمە "جاپپارقۇلدانىپ" باس شۇلعىپ، پرەزيدەنتتىڭ قولىن ءسۇيىپ، ونى پايعامبارعا تەڭەيتىن زيالىلار تولىق دالەل.

حاكىم اباي:

ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى

ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك، -دەيدى.

زيالى قاۋىمدا نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك بار شىعار، بىراق، بويىندا "ىستىق قايرات" بولماعاندىقتان بولار، ولار ء"الىپتىڭ ارتىن باققىش", ەكىجۇزدى، قورقاق. ادام بويىنداعى كۇللى ءنارسىز، جامان قاسيەتتەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە قورقاقتىق تۇر.

ال، ءبىزدىڭ ەكىجۇزدى زيالى قاۋىم، ءوزىنىڭ قورقاقتىعىن اقىلدى دا جىلتىر سوزىمەن بۇركەمەلەگىسى كەلەدى. ولاردىڭ بۇل قىلىعى باسىن قۇمعا جاسىرعانىمەن، ارتى دوڭكەيىپ كورىنىپ تۇراتىن تۇيەقۇستىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. قازاق حالقىنىڭ ۇلى تراگەدياسى سوندا، ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە ۇلتتىق سانامىز قالىپتاسقان جوق! نەگە؟ بۇعان كىم كىنالى؟ ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق!

قازىر ويلايمىن، اباي عايىپتان ءتىرىلىپ ورتامىزعا كەلسە، ۇلتتىق ساناسى ويانباعان بەيشارا حالدەگى ۇرپاعى مەن قۇلقىنىنان باسقا ەشنارسە ويلامايتىن ماڭگۇرتتەنگەن زيالى قاۋىمىن كورىپ، قايتادان ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتەتىن شىعار. نەگىزگى دەنى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قالىپتاسقان بۇگىنگى قازاق زيالىلارىن ءبىلىم مەن عىلىمنان  حابارسىز ەدى دەپ ايتا المايمىز. ولاي بولسا، ولار نەگە وسىنداي بەيشارا حالگە ءتۇستى؟

ونىڭ نەگىزگى سەبەبى مىناۋ: ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ۇلت زيالىلارى كەڭەستىك "قىزىل قىرعىننىڭ" قۇربانى  بولىپ، "حالىق جاۋى" دەگەن جالامەن اتىلىپ كەتتى. كەيىنگىلەرگە ۇلگى جوق. حالىق كىمدى تىڭداپ، كىمنەن ۇلگى الارىن بىلمەدى. ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن قازاق حالقى، ۇلت زيالىلارىنان ايىرىلعان سوڭ، سەڭ سوققان بالىقتاي ماڭگىرىپ قالدى. سول كەزەڭدە "ۇلتتار دوستىعى" دەگەن جەلەۋمەن، ورىس ءتىلىن نەعۇرلىم تەزىرەك بىلسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە ەرتەرەك جەتەمىز دەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتىن  بۇركەمەلەيتىن جالعان يدەولوگياسىنا، وتارلىق ەزگىدە ۇزاق ۋاقىت بولىپ، ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسپاعاندىقتان بولار، باسقالارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارى تەز بەيىمدەلدى. بىراق، وسى "بەيىمدەلگىش" قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبى ءبىلىمدى ءھام عىلىمدى "عالىم" ادامدار ەدى. وندا سەبەپ نەدە؟ الدە، ادامنىڭ كۇللى جاقسى مىنەزىنىڭ باستاۋىندا ءبىلىم مەن عىلىم تۇر، - دەگەن حاكىم اباي قاتەلەستى مە؟ جوق، اباي قاتەلەسپەپتى.

حاكىم اباي ءوزىنىڭ 32-قاراسوزىندە: "عىلىمدى ۇيرەنگەندە، اقيقات ماقساتپەن بىلمەۋ ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك. ەگەر ءدىن كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولسا، ءبىلىم-عىلىمدى سوعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ، ونداي بىلىمگە كوڭىلىڭنىڭ مەيىرىمى اسىراپ العان شەشەڭنىڭ مەيىرىمى سەكىلدى بولادى. ادام كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە، ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە مەيىرلەنەدى، تەزىرەك قولعا تۇسەدى. شالا مەيىر شالا بايقايدى", -دەيدى [1,174].

ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبىسى دەرلىك عىلىمدى اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنگەن جوق. ولاردىڭ شىن كوڭىلى وزگە نارسەدە بولدى. ول – قىزمەت پەن مانساپ ەدى.

بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم

قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم، - دەگەن اباي، قىزمەت، مانساپ ءۇشىن وقىما دەسە، ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارى كەرىسىنشە، قىزمەت ءۇشىن وقىپ، “... ءبىلىم-عىلىمدى وعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن” [2,174] (32-قاراسوز) لاۋازىمدى بيىك قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ءبىلىم-عىلىمدى باسپالداق رەتىندە پايدالاندى. شالا عىلىم شالا بايىتادى، شالا بايقايدى. ناتيجەسىندە رۋحاني دۇنيەسى وتە كەدەي، قۇلقىنىنان وزگە ويى جوق، ۇلتىنا جانى اشىمايتىن اشكوز، ىنساپسىز، قىزمەت قۇمار-مانساپقور "شالا زيالىلار" قازاق قاۋىمىندا قاپتاپ كەتتى.

ءبىز، وسى، قازاقتار، نەگە قىزمەت قۇمار - مانساپقور بولدىق؟ مۇنداي اۋىر دەرتكە قالاي شالدىقتىق؟

شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، بۇل – قۇپياسى تەرەڭدە جاتقان اۋىر سىر. ورىس يمپەرياسى وزدەرى جاۋلاپ العان قازاق جەرىنە ماڭگىلىك يەلىك ەتۋ ءۇشىن، وتارشىلداردىڭ جاۋلاپ العان ەلىنە قولدانار بىردەن ءبىر ءادىسى "جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتۇرۋ نەمەسە سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلمەن ۇرۋ" ساياساتىن قولدانعانى ءمالىم. ولار رۋلىق ساناداعى قازاق تايپالارى مەن رۋلارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، جاۋلاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ كەيبىر باسشىلارىنا لاۋازىمدى قىزمەت بەرىپ، ولارعا مىندەتتى سالىق تۇرلەرىنەن ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر قاراستىردى. قارنى مەن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساتقان ولار،  مويىندارىنا قۇلدىقتىڭ قامىتى كيىلىپ، قالاي قۇلعا اينالعاندارىن ولاردىڭ وزدەرى دە سەزبەي قالدى. قۇلدا ىنساپ، قاناعات، راقىم، ار-ۇيات دەگەن سەزىمدەر بولمايدى. ار-ۇياتى ءولىپ، رۋحاني تۇرعىداعى قۇلعا اينالعان ولار، بارلىق ماسەلەگە جەكە قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن قۇلقىن كوزىمەن قارادى. مىنە، وسىلاي قۇلعا اينالىپ، وزگەنى زور تۇتقان ساتقىندار، ءوز قانداستارىنا قاراعاندا جەڭىل ءومىر ءسۇردى. تىپتەن، ولار جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كەيبىرەۋلەرگە ۇلگى بولا باستادى. مىنە، قىزمەت قۇمارلىق دەرتىنە ءبىز وسىلاي شالدىقتىق. مانساپقورلىق پەن قىزمەتقۇمارلىق دەرتى، بۇل – تەكسىزدەر ارقىلى ۇلتىمىزعا وتارشىلدار سالىپ بەرگەن قۇلدىق تاڭبا ەدى.

ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، تاريحىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ۇمىتقان ماڭگۇرتتىكتىڭ ءتۇپ نەگىزىندە جاقسى، جەڭىل ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان قۇلدىق سانا جاتىر.

قاشان بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحاباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ ادام اتى بولادى،  - دەگەن (38-قارا ءسوز) اباي ىلىمىنە سۇيەنسەك: ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى – ادامگەرشىلىگى مەن اقىلىنىڭ، سابىرى مەن قايراتىنىڭ، مەيىرىمى مەن ادىلەتىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى – ءبىلىم مەن عىلىم. ءبىلىمى مەن عىلىمى جوق نەمەسە ءبىلىم-عىلىمى شالا ادام رۋحاني داعدارىسقا تەز ۇشىرارى حاق. ونىڭ ارعى جاعىندا – ادامي ازعىندىق تۇر.

ءبىز، ادامنىڭ ادامدىعى عاقىل (اقىل) عىلىم دەگەن نارسە ءبىرلان
(38 قاراسوز), -دەگەن اباي تاعىلىمىن قاپەرىمىزگە الماي وستىك.

سوندىقتان دا بولار ءدال قازىرگى تاڭدا، ۇلگى كورمەي، قىزمەت قۇمارلىق دەرتىنە شالدىققان قازاقتىڭ قانشاما زيالىلارى، ۇلتتىڭ ەمەس، قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، جايلى ءومىر مەن قۋ قۇلقىننىڭ قامى ءۇشىن وزىنەن جوعارىداعىلارعا "جاعىنىپ" قور بولىپ ءومىر سۇرۋدە. ءبىزدىڭ ۇلتتىق تراگەديامىز سوندا،  حالقىنا جول كورسەتىپ، ءجون نۇسقايدى، - دەگەن قازاق زيالىلارى ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنىپ، تۇسىنە الماي وتىر. بۇگىنگى تاڭداعى قازاق زيالىلارى قورقاق ءارى مانساپقور. ۇلتقا تۇلعا بولادى دەگەن زيالىلارىمىزدىڭ جاعدايى وسىنداي بولعاندا، ۇلگى ەتەر قاۋىمى جوق قاراپايىم حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى قالاي كوتەرىلمەك؟ ءبىز قازىر قۇلقىننان وزگە ويى جوق، اشكوز ىنساپسىزعا اينالدىق. اشىعىن ايتساق، ءدال بۇگىنگى قازاق قوعامى رۋحاني داعدارىس ۇستىندە. وسى داعدارىستان شىعار جول بار ما؟ مەنىڭشە، بار. ول – ادامگەرشىلىك باستاۋىندا تۇرعان ءبىلىم مەن عىلىمدى جانە «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتايتىن اباي ءىلىمى! بىراق، بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. سەبەبى، "اباي ءىلىمى" – ادامگەرشىلىك، يمان، ار-ۇيات تۋرالى عىلىم.

نۇرعالي ماحان،

تۇركىستان وبلىسى،

سوزاق اۋدانى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. 2-توم. الماتى، "عىلىم"-1977.

2. اۋەزوۆ. م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، "سانات"-1997.

3. قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 3-توم."قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ" باس رەداكتسياسى.

Abai.kz